Morgunblaðið - 29.12.1967, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. DES. 1967
t
Bragi Jósepsson, háskólakenn ari s
UPPELDISHEIMSPEKIN OG KERFID
Bragi Jósepsson, er fyrrverandi
barna- og síðar gagnfræðaskóla-
kennari í Vestmannaeyjum.
Lauk kennaraprófi frá Kenn-
araskóla íslands 1951, M.A. prófi
í uppeldisvísindum frá Peabody
kennaraháskólanum í Bandaríkj-
unum 1961. Starfaði við skóla-
rannsóknastofnun þess skóla til
1967, er hann var ráðinn aðstoð-
arprófessor við þjóðfélagsfræði-
deild Western Kentucky Uni-
versity í Bandaríkjunum.
HUGTAKIÐ „skólakerfi" felur
í sér skipulag, rökræna niðmr-
röðun og skilgreiningu á ein-
stökum þát'tuim, er varða fnæðslu
og menntun. Tilgangur mennt-
unar er að stuðla að jákvæðri
framvindu þjóðfélagsins og auk-
inni lífshamingju þegnanna.
Fræðslumái og skólakerfi 'hvers
þjóðfélags grundvallast á megin-
hugsjónum sem hafa þróazt frá
eúnni kynslóð til annarrar.
Þessi hugsjónalegi grundvöllur
stendur í beinum tengsluim við
skólakerfið, sem endurspeglar
mat þegnanna á einstökum verð-
mætum.
Skiólakerfi er fyrst og fremst
tuttugustu aldar hugtak, sem
ekki var þörf við skilgredningu á
fræðslumálum fyrri alda. Ein-
stök þjóðfélög 'höfðu þó mótað
tiltölulega margbrotna uppeldis-
hætti í samræmi við átoveðnar
grundvallarhugsjónir og má þar
til nefna hin klassísku dæmi
um Spartverja og Aþeninga.
Uppe Id is'he íms pek i hefur alla
tíð verið nauðsynleg forsenda
fyrir mótun og þróun fræðslu-
m'ála. Skólakerfi í núthna þjóð-
félagi verður því emungis metið
með hliðsjón af jákvæðum ár-
angri og á grundvelli skilgrein-
ingar þegnanna á tilgangi skól-
ans sem þjóðfélagsstofnunar.
Uppeldisheimspekingar ei/ga
það sameiginlegt með stjórnmála
mönnum að þeir hafa tiihneig-
ingu til að taka „annaðhvort-
eða afstöðu“ til einstakra mál-
efna. Af þessu leiðir að s'kilgrein
ing viðfangsefnisins og mikil-
vægi hinna einstöku þátta þess
raskast og orsakatengsl og mark
mið verða óljós. „Einstaklingur-
inn eða námsefnið“ er sígilt
dæmi um þessa stöðugu bar-
áttu. Fá viðfangsefni skólanna
eru svo vaxin að ekki séu fyrir
hendi „annaðhvort-eða kenn-
ingar" í einni og annarri mynd.
Þegar rætt er um þróun mennta
í Vesturálfu allt frá miðöld'um
beinist atihyglin mjög að „náms-
efninu" eða hinum sjö frjálsu
listum, sem mótað hafa megin-
undirstöðu æðri menntunar allt
fram á okkar. daga. I>að er ekki
fyrr en á þessari öld vísinda og
tækniiþróunar að verulegar breyt
ingar eiga sér stað á eðli og
fl'okkun námsefnis. Þessi þróun,
samfara vaxandi þekkingu, Ihef-
ur raskað starfsháttum skólanna.
Svið námsefnisins hefur víkkað
og samfara því hafa kennslu-
hættir tekið verulegum breyting
um. Menntadýrkun hefur smá
saman vikið fyrir raunhæfu mati
þegnanna á hagkvæmu gildi
menntunar fyrir einstaklinginn
og þjóðfélagið í heild.
Fyrr á tímum var almenn al-
þjóðuifræðsla í skólum óþekkt
fyrirhæri. Hér á landi, líkt og
víða annarsstaðar, tók það mörg
ár að innleiða almenna fræðslu-
skyldu. Kennsla í lestri, s'krift,
reikningi og kristnum fræðum
var veitt í heimahúsum og skóla-
lærdómur var fyrst og fremst
ætlaður þeim er 'hugðust leggja
stund á æðri menntun til undir-
búnings embættisstarfs. Það er
líklegt að þjóðfélagsleg aðstaða
embættismanna gagnvart alþýðu
hafi að verulegu leyti markað
hið ríkjandi mat á æðri mennt-
un og sömuleiðs mótað almenn-
ingsálit, er taldi lestrarkunn-
áttu óhjá.kvæmilega, en jafn-
framt fullnægjandi forsendu fyr-
ir traustri aliþýðufræðslu.
Þegar rætt er um upþhaf
fræðsluskyldu á íslandi er nauð-
synlegt að gera sér fulla grein
fyrir menntun og menntunar-
skilyrðum barnakennara. At-
hyglisverð eru þau grundvallar-
sjónarmið, sem um síðustu alda-
mót greindi á mill'i talsmanna
skólaskyldu og þeirra, er töldu
hana ótímabæri eða óheppilega.
Mörgum hættir til að láta í ljós
óréttláta dóma . um afstöðu
manna til einstakra mála, er síð-
ar 'hlutu ahnenna vi'ðunkenn-
ingu. Meðal þeirra er börðust
gegn lögbindingu almennrar
fræðsluskyldu og barnaskóla-
náms voru ýmsir glöggskyggnir
og áhrifamiklir menn um íslenzk
þjóðmál. Alþýðufræðsla í hinu
íslenzka bændaþjóðfélagi grund-
vallaðist fyrst og fremst á þeirri
kennslu, er veitt var í heima-
húsum. Barnakennsla var unnin
í hjáverkum, sem hafði það eðli-
lega í för með sér að hin nýja
stétt barnakennara hlaut mjög
takmarkaðan virðinigarsess í
þjóðfélaginu. Það var því af
mörgum talið álitamál hvort
styðja bæri atf hinu opinbera
rekstur barnaskóla meðan ekki
voru til kennarar er sýnilega
höfðu eittíhvað að bjóða, er tæki
fram þeirri fræðslu, er veitt var
í heimahúsum. Afstaða til slíkra
mála verður því einungis metin
réttilega að fullur skilningur sé
fyrir hendi á eðli vandamálsins.
Það skólakerfi, sem mótaðist á
íslandi á fyrri hluta þessarar
aldar er að mestu grunidvallað á
lögurn frá Alþingi. Starfsgrund-
völlur menntaskólanna byggist
þó fyrs't og fremst á hefð og löng-
um starfstíma. Með samþykkt
fræðslulaganna frá 1907 má
segja að skólakerfið hafi verið
mótað á íslandi. Þetta skólakerfi
ibyggðist á á'kveðnum grundvall-
arhugsjónum, er miðuðu að
ákveðnu takmarki. Kerfi þetta,
sem á ensku hefur verið nefnt
„dual system" miðar að því að
velja úrvalsnemendur til æðra
náms og jafnframt beina öðrum
nemendum inn á námsbrautir,
sem veita takmarkað akademiskt
aðhald. Kerfið byggist meðal
annars á þeirri kenningu, a) að
þjóðfélagið hafi þörf fyrir frem-
ur takmar.kaðan hóp háskóla-
menntaðra manna, b) að greind-
ustu einstaklingar þjóðfélagsins
eigi að veljast til háskólanáms,
c) að þeir, sem etoki veljast til
háskólanáms, séu ekki hæfir til
að ná verulegum árangri í vís-
inda- eða fræðistarfi oig skuli
þess vegna ekki örvaðir til slíks.
Á grundvelli þessarar kenningar
hefur almenningsáUtið mótað
með sér óljósa dýrkun á fræði
og vísindamennsku og lamað
starfgþrek og sjál'fsvirðingu
þeirra, sem ekki töldust hæfir til
framhaldsnáms.
Á kíðustu áratugum hafa ýms-
ar þjóðfélagsibreytingar bent tíl
þess að skólakerfi sem þessi hafi
ekki verið hagkvæm sem skyldi.
Ýmsar breytingar hafa því verið
gerðar á starfsáttu.m skólanna
er miða að því að „fullnægja
kröfum tímans". Þessi viðleitni
hefur borið misjafnlega góðan
árangur í hinum ýmsu löndum.
Það sem helzt virðist há jákvæð-
um árangri er ósamnæmi, sem
smám saman hefur myndazt
vegna .stöðugra lagfæringa' sem
oft á tíðum eru gerðar án tiUits
til afleiðinga eða fyrir bein áhrif
einstakra „hagsmunahópa“. Þeg-
ar rætt er um skólakerfi er nauð
synlegt að gera sér grein fyrir
þeim meginthugsjónum, sem það
byggist á. Þegar breyt.ingar eru
gerðar á skólakerfi er sömuleiðis
vert að gera sér grein fyrir gildi
breytinganna og sömuleiðis þeim
afleiðingum, sem breytingarnar
hafa í för með sér. Breyting er
því aðeins réttlætanleg að hún sé
til bóta.
Á nítjándu öld var mikið um
það að skólamenn bæði í Evrópu
og Norður Ameríku tækju sér
ferð á hendur til annarra landa
til að kynna sér ákólamálin.
Fjölmargar skýrslur og greinar
voru ritaðar um fræðslumál
„annarra þjóða“, sem síðan voru
notaðar sem uppistaða eða fyrir-
mynd við skipulagningu skóla-
mála. Má í þessu tilefni sérstak-
lega nefna fræðsluhætti Prússa,
sem höfðu mikilvæg áhrif á mót-
un fræðslukerfa víða urn heim.
fslendingar áttu sína fulltrúa
meðal áhrifamikilla umlbóta-
Bragi Jósepsson
manna á sviði skólamála allt frá
upphafi aldarinnar og nægir þar
að nefna skólamiálatillögur
þeirra Baldvins Einarssonar,
Tómasar Sæmundssonar og Jóns
Sigurðssonar. Skólar þeir, sem
stofnaðir voru á Íslandi tvo síð-
usbu áratugi nítjándu aldar
voru að mestu mótaðir fyrir
áhif erlendra fyrirmynda. Sú
þróun hefur haldizt síðan og má
greinilega re'kja þróunarferil ís-
lenzkra skólamála og skólalög-
gjafar til erlendra fyrirmynda.
Á síðustu árum hafa ýmsir
þjóðfélagsifræðingar bent á nauð
syn þess að auka v'ísindaleg
vinnubrögð við uppbyggingu
þjóðfélagsins. Menningar- og
Vísindastofnun Sameinuðu þjóð-
anna (Unesco) hefui lagt megin-
áherzlu á að efla og samlhæfa
vísindatækni áhinum ýmsu svið-
um mennta og vísinda og stuðlað
þanniig að jákvæðn framvindu
meðal þjóða heims. Forystu-
starf þessara merku samtaka um
vísindalegar rannsóknir á þj'óð-
félagslegum og efnahagslegum
vandamálum, hefur 'ei'tt til gagn
gerrar breytinga á áætlanagerð
og upþbyggingarstarfi einstakra
þjóða, en einkum þó á meðal
hinna smærri. Aðild íslands að
Unesoo á síðasta ári svo og
ákvörðun menntamálaráðherra
um að hefja vísindalegar skóla-
rannsóknir mar'ka mikilvæg
þáttaskil í uppeldissögu þjóðar-
innar.
Þróun íslenzkra skólamála á
þessari öld hefur verið einstak-
lega hæg, pg enda þótt greina
megi örfáa einstaiklinga, sem ris-
ið hafa upp úr lognmollunni,
hafa raddir þeirra venjiulega
kafnað undir ofurþunga hefðar-
innar. Þáttur Alþingis og ís-
lenzkra stjórnarvalda, allt fram
á þennan daig, 'hefur borið þess
glöggt vitni að nútíma kenning-
ar í þjóðfélags- og uppeldisvís-
induim hafa að mestu farið fyrir
ofan garð og neðan. Ábendingar
um mikilvægi ihnitmiðaðrar
fræðslu til uppbyggingar þjóð-
félagseins virðast fú litlu þokað
í framfaraátt.
Kerfið er ekki „furðu gott“
heldur er öllu nær að ætla að
það hafi beinlínis hamlað gegn
eðlileg'um framgangi íslenzkrar
menningarþróunar og er þá vægt
tekið til orða. Skal nú vikið að
nokkrum einstökum atriðum
nánar.
Yfirstjórn fræðslumála, sam-
kiværnt lögum, er í 'höndum
menntamálaráðherra. Honum til
aðstoðar og ráðuneytis við yfir-
stjórn fræðslumála er fræðslu-
málastjóri, sem stjórnar fræðslu-
málaskrifstofunni og sér um dag-
legan rekstur og framkvæmd
fræðslumáia í landinu. Háskóli
Islands er þó undanskilinn'. Á
síðustu árum hefur valdssvið
fræðslumálastjóra farið stöðugt
minnkandi cg að sama skapi hafa
bein afskipti menntamálaráðu-
neytisins aukizt. Þessi þróun
hefur ekki haft nein veruleg
áhrif til hins 'betra eða verra
þar sem hvorugur hefur gengið
frarn fyrir s'kjöldu en báðir látið
sér nægja daglegt viðhald. Meg-
in ókostur yfirstjórnarinnar er
ekki ósamræm-ið, sem ríkir
milli verksviðs menntamála-
ráðuneytisins og fræðslumála-
skrifstofunnar heldur skortur á
aðhaldi. Stjórnarskráin mælir
svo fyrir að ráðherra sé ábyrgur
fyrir framikvæmid þeirra mála,
er undir hann heyra. Samkvæmt
þessu er menntamálaráðlherra
ábyrgur fyrir framkvæmd
menntamála. Ráðherrar hafa þó
eðlilega tilhneigingu til að
standa saman um framkvæmd
einstakra málaflokka, sem um
leið veikir persónulega áfoyrgð
hvers einstaks ráðherra.
Þá kemur að öðru mdkilvægu
atriði, er einnig varðar yfir-
stjórn fræðsluimála, en það er
þáttur fjárveitin'gavaldsins. Þeg-
ar þau mál eru skoðuð niður í
kjölinn má vera að Ijós renni
upp fyrir ýmsum og að mennta-
málaráðherra sé fyrirgefið 'hitt
og annað sleifarlag í íslenzkum
fræðslumálum. Eitt verður þó að
segjast, að menntamálaráðherra
virðist ekki hafa slegið neinum
gullsprota á fjárhirzlur ríkisins.
Á hinn foóginn virðast bæði al-
þingismenn upp til hópa og
sömuleiðis ríkisstjórnin vera
stungin svefnþorni og afar litlar
líkur benda til þess að nokkuð
raunhæft verði gert til umbóta
í þessum málum. Ef gert er ráð
fyrir verulegri aukningu á fjár-
veitmgum til fræðslumála má
teljast vafasamt að ábyrgðarvit-
und menntamáflaráðherra, hiver
svo sem hann er, aukist 'frá því
sem nú er, né heldur að hann
hljóti 'heilforigt að'hald og gagn-
rýni.
Menntamiálaráðherra, lí'kt og
aðrir ráðherrar, leitar ráða og
aðstoðar hjá sérhæfum og sér-
menntuðuim aðilum. Fræðslu-
málastjóri, er lögum samkvæmt,
aðalráðunaiutur og aðalfram-
kvæmdastjóri menntamálaráð-
foerra. Núverandi fræðslumála-
stjóri, Heligi Elíasson, hefur
lengri starfsferil að foaki sér en
nokkur annar, er sinnt Ihefur því
embætti. Þrátt fyrir mjög erfið-
ar aðstæður verður það eitt sagt
'hér að fræðslumálastjóri hefur
gegnt embætti sínu af einstakri
trúimennsku, enda þótt hann hafi
ekki átt eins virkan þátt í mótun
fræðslulaga og þeir Jón Þórar-
insson og Ásgeir Ásgeirsson, sem
fyrstir gegndu þessu mikilvæga
embætti. Sú skoðun hefur komið
fram að embætti fræðslumála-
stjóra sé óþarft og að mennta-
mlálaráðuneytið ætti að sinrna
iþessum miálum án milligönigu
fræðsluimálskritfstofunnar. Nú-
verandi starfslið fræðslumála-
skrifstofunnar er sízt otf mi'kið
og þau viðfangsefni, sem þar eru
unnin, verða að teljast til brýn-
ustu nauðsynja. Ef fræðslumála-
skrifstofan yrði lögð niður fæli
það ef til vill í sér flutning á
3tarfsliði skrifstoifunnar í annað
húsnæði og í öðru lagi að dagleg
umsjá kæmi í hendur mennta-
málaráðherra sjáltfs. Hugmyndin
hefur nokkuð til síns ágætis ea
þó er trúlegt að í framkvæmd
yrði þetta svo að verkefni
fræðslumálastjóra kæmu í hend-
ur skrifstofustjóra menntamála-
ráðuneytisins. Eins og nú standa
sakir yrðu slíkar ráðstafanir sízt
til bóta.
Eins og drepið hefur verið á
að framan er mikilvægt að æðsti
maður fræðslumála hafi stöðugt
aðhald. Ef menntamálráðuneytið
og fræðslumálaskrifsbotfan yrðu
sameinuð væri nauðsynlegt að
ráðlherra færi ekki með málefni
annars ráðuneytis samtímis eins
og nú er. Það er einnig hugsan-
legt að embætti menntamála-
ráðherra yrði gjörbreyt't þannig
að það stæði sjálfstætt og óháð
Allþingi og yrði kosið til þess við
almennar kosningar á grundVel'li
persónulegra framboða. Þó má
telja fremur ósennilegt að ís-
lenzkir stjórnmálamenn fallist á
slíka hugmynd. Sennilega
mundu þeir fremur tfallast á þá
hugmynd að viðhalda fræðslu-
málastjóraemfoættinu og kjósa til
þess á fjögurra ára fresti uim
leið og kosið er til Altþingis. Slík
hugimynd er ekki slæm ef vald-
svið fræðslumálastjóra yrði
iafnframt stóraukið, fjárveiting-
ar Alþingis til fræðslumála veitt-
ar í einu lagi samkvæmt fjár-
hagsáætlun fræðslumálastjóra,
sem bæri þá fulla á'byrgð á allri
framkvæmd.
Ríkisútgáfa námsbóka var
stofnuð með lögum frá Alþingi
árið 1936 og hefur gegnt for-
ystuhlutver'ki í námsbókaútgáfu
allt fram á þennan dag. Sú starf-
somi hefur aukizt allverulega á
síðustu árum og hafa kennslu-
foækur útgáfunnar tekið miklum
stakkaskiptum til 'hins betra.
Þrátt fyrir þetta verður að telja
að íslenzkar kennslubækur stand
ist engan samanburð við
kennslubækur barna- og gagn-
fræðaskóla annarra menningar-
þjóða og byggi ég þá skoðun á
allnákvæmri atJhugun á kennslu
bókum tuttugu og sex landa í
öllum álfum heims.
Kennsluibókavandamálið á Is-
landi verður að teljast eitt af al-
varlegustu vandamálum þjóð-
fé.agsins og stendur það í bein-
uim tengslum við ófullnægjandi
kennaramenntun í landinu. Hér
er ekki einungis um að ræða
námsbækur fyrir barna- og
gagnfræðaskóla iheldur nær þetta
til allra þátta íslenzkra skóla-
mála og nær hámarki sínu í há-
skólabókasafni, sem er slíkt að
smæð að kinnroðalaust verður
varla rætt um það við háskóla-
menn annarra þjóða. Mun ég
ví'kja að því nánar síðar.
Úbgáfustarifsemi á kennslufoók-
um fyrir barna- og ga.gnfræða-
skóla mætti breyta til mikiia
bóta. Star'fsemi Ríkisútgáfu
náimsíbóka ætti að gerforeyta og
fela 'hana Kennaraskóla íslands.
iSlík starfsemi ætti að vera í nán-
um tengslum við kennarastétt-
ina og kennaramenntun í land-
inu. í beinu framhaldi af þess-u
tel ég að skólarannsóknir eigi
tvímælalaust að foeyra undir
Kennaraskóla Íslands. Á þann
hátt gefast kennaraefnum verð-
ug viðfangsefni og um leið er
skapaður starfsgrundvöllur fyr-
ir virkar skólarannsóknir, sem
þarfnast verulegra starfskrafta.
Út'gáfustarfsemi kennslufoóka
ætti að tfela einstökum bókaút-
gátfum og eiga námsbækur síðan
að seljast á frjálsum markaði og
námsbókagjald tfellt niður. Vett-
vangur útgáfunnar ætti að tak-
markast við rannsóknir, leiðbein
Framhald á bls. 17