Morgunblaðið - 11.02.1968, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 19««
Úr könnun á lestrarvenjum barna:
Þjóðsögur og íslendingasögur skemmtilegar
Jdn Sigurðsson óvinsælt lestrarefni
Viðtal við prófessor Símon Jóh. Agústsson
Lestrarefni barna, bæði það
sem þeim er gert að lesa í skól-
anum og þau velja af eigin hvöt-
um, er talsvert til umræðu um
þessar mundir. Enda ákaflega
mikiivægur þáttur í uppeldi og
menntun nýrrar kynslóðar. í
slíkum umræðum hafa menn við
lítið raunhæft að styðjast utan
eigin innsæi, reynzlu og tilgátur.
Á þessu sviði er þó nú unnið
á vísindalegan hátt mjög merki-
legt starf, sem væntanlega á
eftir að koma að góðu liði.
Prófessor Símon Jóh. Ágústs-
son, sálfræðingur, er að vinna
úr gögnum, sem hann safnaði vet
urinn 1965. Þá gerði hann víð-
tæka könnun á lestrarvenjum
barna á aldrinum 10—15 ára
eða 6 aldursflokkum. Könnunin
var tvíþætt: Annars vegar könn-
un á því, hvað börn og ungl-
ingar lesa í tómstundum sínum,
og var sá þáttur miklu viða-
meiri, og hins vegar könnun á
horfi þeirra við efni lestrarbóka
og skólaljóða, sem þau lesa í
skólum. Við leituðum eftir við-
tali við prófessor Símon um
þessar kannanir, sem þegar hafa
veitt ýmsar merkar vísbendingar,
þó úrvinnslu gagna sé ekki lok-
ið, m.a. vegna skorts á vinnu-
afii og fé til reikningslegrar úr-
vinnslu. En hvers vegna að
leggja svo mikið kapp á að
spyrja krakkana sjálfa um efni
lestrarbókanna í skólunum? Því
svarar Símon:
— Lestrarbækur barna og
unglinga gegna svo mikilvægu
hlutverki, að það ætti að vera
ómaksins vert að kanna mat
nemendanna sjálfra á þeim. Við-
horf þeirra veitir vitneskju um
hvaða kaflar og Ijóð eru við
hæfi þeirra og hver ekki. Ætlan
mín var, að í ljós kæmi af
könnuninni hvaða kaflar og
kvæði í lesbókum væru vinsæl-
ust og óvinsælust, bezt eða sízt
við hæfi barna og unglinga á
þeim aldri, sem þau eru ætluð.
Niðurstoður slíkrar athugunar
geta, ef vel til tekst, orðið mönn-
um þeim eða nefndum, sem setja
lestrarbækur saman og velja
efni þeirra, til leiðbeiningar og
gert þeim kleift að sneiða hjá
ýmsum annmörkum og ágöllum,
sem núverandi lestrarbækur hafg
og bætt vinnubrögð þeirra. Að
efni og formi verða kaflarnir að
vera í samræmi við áhugamál
barnsins, reynslu þess, skilning
og þroska á hverju aldursstigi.
Það er ekki einungis gagnslaust,
heldur getur jafnvel verið skað-
samlegt að halda að börnum
þeim köflum og kvæðum, sem
þau eru ekki fær um að njóta,
hafa ekki gaman af, eru fyrii
einhverra hluta sakir ofvaxin
tilfinninga og vitsmunaþroska
þeirra. Með þessu er unnt að
mynda með barninu varanlega ó,
beit á einhverju skáldi eða rit-
höfundi, jafnvel á einhverju
skáldskaparformi eða tegund,
eins og Ijóðum. Hversu góð, djúp
og stórbrotin sem slík ljóð eða
kaflar kunna að vera frá bók-
menntalegu sjónarmiði, er lestur
þeirra ótímabær, ef börnin hafa
ekki þroska til að njóta þeirra.
Ef þau eru þeim langt um of-
viða, eru þau þeim dauður bók-
stafur, annarlegt tungumál, sem
fangar hvorki hug þeirra né
hjarta. Slíkur lestúr kemur engu
barni til þroska. Lesefnið getur
líka verið of létt, miðað við
lægra þrozkastig en barnið stend
ur þegar á og þau áhugamál, sem
það er þegar vaxið upp úr.
Slíkt efni er enginn þroskagjafi.
Það skortir eggjun og hvatningu.
Ef bamið býr lengi við það,
stuðlar það að stöðnun í sálar-
lifi þess. í hvorugu tilvikinu er
lestrarefnið við hæfi barnsins.
Lestrarefni við hæfi er skemmti-
legt. Það er einnig Ijósmóðir
vaknandi áhugamála. Það hvetur
og eggjar hug barnanna.
Skemmtanagildi er þó ekki
einhlítur mælikvarði á lestrar-
efni barna almennt og þá ekki
heldur á lesbækur. Það er nauð-
synlegt, en ekki nægilegt skil-
yrði, sem lestrarefnið verður að
verða við. Lestrarefnið verður
einnig að hafa þroskagildi fyrir
barnið, þ.e. glæða þroska þess
og auðga reynslu þess.
10—15 ára börn spurð
Þá er rétt að fá að vita hvernig
þessi könnun á lestrarvenjum
barna og unglinga fór fram.
Báðir þættir könnunarinnar fóru
fram í einu. Samin var spurn-
ingaskrá, sem lögð var fyrir um
20% óvalið úrtak allra bekkjar-
deilda úr 4.5. og 6. bekkjum
barnaskóla í Reykjavík og 1.2.
og 3. bekkjum gagnfræðadeilda
þar. Náði könnunin því til 32
bekkjardeilda barna á aldrinum
10—12 ára og 32 bekkjardeilda
unglinga á gagnfræðastigi. Voru
lagðir fyrir börnin tveir spurn-
ingalistar, annar um sjálfvalið
efni í tómstundum, lesefni, kvik
myndir, útvarpsefni og fleira en
hinn varðandi viðhorf þeirra til
skólaljóða og efnis í lestrarbók-
um þeirra í skólunum. Fóru
tveir kennslutímar í þetta með
stuttu hléi á milli. Var þess gætt,
að börnin tækju ekki hvert eftir
öðru og vissu ekki um viðfangs-
efnið fyrirfram. Á listanum um
tómstundalesturinn og annað
efnisval utan skóla voru 16
spurningar, sumar í nokkrum lið-
um. En á hinu eyðublaðinu að-
eins fjórar spurningar, þar sem
börnunum var gert að velja þrjá
kafla úr lestrarbókum sínum, sem
þeim þættu beztir og skemmti-
legastir, og aðra þrjá sem væru
að þeirra dómi leiðinlegastir, og
samsvarandi úr skólaljóðunum,
þ.e. valin skyldu 3 beztu og 3
leiðinlegustu ljóðin. Höfðu nem-
endur handbærar lestrarbækur
sinar, sem þeir notuðu yfir vet-
urinn.
— Auðvitað er ekki unnt að
segja alveg ákveðið, hvað er
vinsælast og hvað óvinsælast af
lesefni barnanna, þegar þau velja
úr gefnu efni, segir Símon, og
hann gerir í þvi sambandi nokk-
ra grein fyrir efni bókanna. — Á
berandi er t.d. að ákaflega fáar
sögur í þeim eru úr lífi telpna,
hve fræðslukaflar eru óvinsælir,
sennilega mest af því, hve gaml-
ir og úreltir þeir eru og vekja
ekki lengur forvitni né áhuga
barnanna. Þá virðist siðalærdóm-
ur vandboðaður börnum, svo
dæmi séu tekin. Oft sést greini-
lega munur á smekk drengja og
stúlkna. Efnisflokkarnir eru mjög
misstórir, suma flokka vantar
alveg, sem taka talsvert rúm í
sumum samsvarandi erlendum
lestrarbókum, svo sem ýmsar for-
vitnilegar frásagnir um lífshætti
annarra þjóða o.fl.. Á gagnfræða
stiginu breyta lestrarbækurnar
að nokkru um hlutverk og verða
eins konar sýnishorn íslenzkra
bókmennta, sniðið við hæfi ungl-
inga. Út í þetta verður ekki hægt
að fara nánar hér. En þarna er
hægt að velja úr heilmiklu og
mismunandi efni og innan þess
ramma hægt að sjá þetta, sagði
Símon, er við inntum hann eftir
því, hvað krökkunum hafi þótt
skemmtilegast og leiðinlegast í
skólabókunum.
Góð ljóð geta verkað fráhrind-
andi.
— Svörin ættu að geta gefið
þeim, sem setja saman lestrar-
bækur í framtíðinni góða vís-
bendingu um, hvað nær til krakk
anna. Sumir kaflar og ljóð í bók-
unum eru sjaldan nefnd. Þau
virðast orka ákaflega lítið á
börnin. Annað efni nýtur al-
mennra vinsælda hjá þeim. f
þriðja lagi er efni, sem orkar
sterkt á þau, verkar jöfnum hönd
um fráhrindandi og aðlaðandi.
Oft virðist ákaflega mjótt á mun-
um, hvað hrindir frá eða dregur
Símon Jóh. Ágústsson.
að. Loks er flokkur kvæða og
óbundins máls, sem greinilega er
óvinsælt efni. Oft er það með í
lestrarbókunum, af því að þeim,
sem setja lestrarbækur saman,
finnst að börnin þurfi að þekk-
ja ákveðna höfunda eða ákveð-
in verk. Hefð ræður ef til vill
líka valinu. Þannig slæðast oft
inn kvæði, sem fara fyrir ofan
garð og neðan hjá börnunum.
Þetta geta verið ljómandi falleg
kvæði, en ná ekki til þeirra af
því að þau eru of þung.
— Getið þér gefið okkur hug-
mynd um þetta með dæmum úr
könnuninni.
— Ja, t.d. virðist Vikatelpan
eftir Stephan G. vera eitt af
þessum kvæðum. Réttarvatn eft-
ir Jónas Hallgrímsson er aftur
á móti mjög vinsælt. Þar kann
lagið við ljóðið að hjálpa til.
Önnur ljóð Jónasar njóta ekki
nærri eins mikilla vinsælda svo
sem Hulduljóð. Vorkvæði eftir
Þorstein Erlingsson er vinsælt,
og Burstabærinn eftir Davíð Stef
ánsson jöfnum höndum vinsælt
jog óvinsælt. Almennt virðast
börn og unglingar kunna að
meta ljóð Davíðs, en Vegurinn
er þó óvinsælt Ijóð. Söguljóð
njóta mikilla vinsælda, eins og
t.d. Grettisljóð, sem segir frá
viðureign Grettis og Gláms,
Skúlaskeið eftir Grím Thom-
sen o.fl.. Börnin skilja sögu-
ljóðin fyrr en lyrikina. ís-
landsljóð Einars Benedikts-
sonar er sjaldan nefnt. Börnin
virðast ekki ráða við það eða
ekki hafa smekk fyrir það. Ljóð-
in geta sem sagt verið góð, en
það verður að gæta þess jafn-
framt, að þau séu við hæfi barn-
anna.
— f fyrri heftum af lestrar
bókum er ákaflega mikið af þjóð-
sögum og nefna börnin þær oft
sem eitt bezta og skemmtilegasta
lesefnið. En dæmisögur og siða-
predikanir eru vandmeðfarin.
Börnin virðast finna í þeim per-
sónulegar aðfinnslur. Og fræðslu
kaflarnir í lestrarbókunum eru
nær alltaf nefndir sem leiðinda-
efni, ef þeir eru nefndir á annað
borð, sem bendir til þess, að þeir
séu úreltir og ekki við hæfi barn
anna. Fyndni kunna þau aftur
á móti vel að meta og eru
persónurnar í sögum Jóns Thor-
oddsens mjög vinsælar, svo sem
Bárður á Búrfelli. En Heljar-
slóðarorusta fer fyrir ofan garð
og neðan. Börnin virðast ekki
kunna að meta fyndni Gröndals.
Fornritin vinsælt efni
— En hvað um frásagnir úr
fornritum og íslendingasögum?
Kunna nútímabörn að meta þær?
— Já, en þar er galli á
lestrarbókunum, sem þau eiga að
lesa. Kaflar úr íslendingasögum
eru saman í einu hefti á barna-
skólastiginu og virðist vera gert
ráð fyrir, að börnin hafi það
ekki fyrr en síðasta árið. Lítur
út fyrir, að þetta efni verði
helzt út undan, og margir nái
alls ekki að lesa það. Væri miklu
betra, ef þessu efni væri dreift
um lestrarbækurnar. Sömu sögu
er að segja um unglingastigið.
Kaflarnir úr íslendingasögunum
eru allir aftast og mæta senni-
lega afgangi. Sem tómstundalest-
ur lesa börn enn þá nokkuð ís-
lendingasögur. Samkvæmt könn-
uninni er Njála vinsælust. Einn-
ig eru nefndar Grettissaga og
Egilssaga. En stafsetningin er
þarna mikill þröskuldur. Tví-
mælalaust ætti að gefa sögurnar
út með nútíma stafsetningu, svo
þær verði aðgengilegri. Börnin
nefndu fornritin 100 sinnum sem
skemmtilegt efni til tómstunda-
lesturs. Bendir það til þess að
þau mundu lesa þau mikið, ef
þau væru færð til nútímastafsetn
ingar og áhugi þeirra glæddur
á þeim.
— Ef við höldum okkur enn
um sinn við lestrarbækurnar, er
þá einhver sérstakur efnisflokk-
ur sem virðist vanta alveg?
— Til dæmis vantar frásögur
af merkum mönnum, sem gætu
vegið upp á móti dýrkuninni á
Tarsan og öðrum slíkum hetjum.
Að vísu er í lestrarbókunum ein
grein um Jón Sigurðsson, en hún
er sýnilega ekki við hæfi barna,
þótt hún sé vel rituð. Þau nefna
hana sjaldan, eða aðeins 15 sinn-
um og þá alltaf sem leiðinlegt
efni. En óvinsældir efnis fara
ekki eingöngu eftir efnisflokkum
heldur líka eftir því, hvernig það
er skrifað og sett fram. T.d. eru
til óvinsælar þjóðsögur, þó þær
þyki yfirleitt skemmtilegt lestrar
efni. En lestrarbækurnar, eink-
um þær sem notaðar eru á barna-
stiginu, eru orðnar gamlar. Og
vafalaust verður öðru vísi val-
ið í þær, þegar þær verða gefn-
ar út aftur. Við það þarf að
hafa vönduð vinnubrögð.
— Hvernig álítið þér að fara
eigi að því?
— Að mínu viti þarf að prófa
efni í lestrarbækur og kennslu-
bækur í að minnsta kosti eitt
ór og af ýmsum kennurum áður
en þær eru endanlega gefnar út.
Menn reka sig á ýmislegt, er
þeir fara að kenna efnið og þá
má lagfæra það. En við samningu
lestrarbókar þurfa sakir sérþekk
ingar sinnar að vinna bókmennta
fræðingar, sálfræðingar og kenn
arar. Þetta er þeim mun nauð-
synlegra þar sem langt líður hér
á milli nýrra bóka. Við þurfum
að nota sömu bókina svo lengi.
Lesa mikið í tómstundum
— Ef við snúum okkur nú að
tómstundalestri barna og lestrar-
venjum þeirra. Á spurningalist-
anum um það efni voru mun
fleiri og fjölbreyttari spurningar.
Er það ekki rétt?
Prófessor Símon sýnir mér list-
ann, sem skipt er niður í 16
spurningar. Fyrst er spurt um
lestrarefni í tómstundum, beztu
bækurnar sem barnið hefur les-
ið, hve mörg ljóð það hafi lesið
síðastliðinn hálfan mánuð og
hvaða kvæði því þyki bezt, hvað
sé bezta leikritið, sem barnið hef-
ur séð eða heyrt, spurt um heiti
blaða sem það les, og hvaða efni
helzt í dagblöðunum, um magn
sjálfvalins lestrarefnis og fleira
þessháttar. Þá er spurt um út-
varpsefni, bíóferðir, leikhúsferð-
ir, sjónvarp og hvers konar efni
af þessu tagi sem barninu þyki
mest gaman að. Er spurningunum
skipt niður í kafla til að gera
því auðveldara fyrir.
Hvað lesa börnin þá í tóm-
stundunum? Þar kennir margra
grasa, segir Símon, enda fylla
spjaldskrárnar hans með nöfn-
um á bókum og höfundum, sem
nefnd hafa verið í svörum barn-
anna, marga kassa. í því liggur
þegar geysileg vinna. — íslenzk
börn lesa greinilega ákaflega mik
ið ennþá, segir prófessorinn. Mað
ur sér þó, að tómstundalestur fer
minnkandi um það leyti sem
námið þyngist og unglingarnir
þurfa að leggja sig meira fram.
Nám barna frá 10—12 ára er
ákaflega létt og lesa greind börn
geysilega mikið. Þó er erfitt að
gera sér fyllilega grein fyrir
lestrarmagninu, einkum af því,
hve misstórar bækurnar eru og
svo veit maður ekki hve mikið
þau hafa raunverulega lesið í
hverri bók eða hvort þau hafa
aðeins haft hana undir höndum
og gluggað í hana.
— Hvers konar lestrarefni ber
mest á hjá krökkunum?
— í svörum barnanna er nefnt
allt milli himins og jarðar, nýtt
og gamalt. Margar bækur eru
aðeins nefndar einu sinni, aðrar
oftar. En yfirgnæfandi lestrar-
efni 10—13 ára barna eru þessa
alkunnu barna— og unglingasög
ur, þar sem mest ber á bóka-
flokkum, sem flestar eru þýddar
úr erlendum málum. Ég hygg, að
þetta sé svipað og annars staðar
á Norðurlöndum. Það gildir jafnt
um stúlkur og drengi. Þeir eru
þó meira fyrii; hetjusögur, en
þær velja bækur um telpur á
þeirra aldri, lækna og hjúkrunar
konur og þess háttar. T.d. eru
bækur Blytons ákaflega mikið
lesnar, Beverly Gray bækur eru
nefndar 95 sinnum, Bob Moran
bækur 95 sinnum. Höfundur að
nafni McLean er greinilega mjög
vinsæll og er nefndur 105 sinn-
um, svo einhver dæmi séu tekin
af handahófi úr spjaldskránni,
segir prófessorinn. Af íslenzkum
höfundum virðist mest lesið eftir
Jennu og Hreiðar, Ármann Kr.
Einarsson og Jón Sveinsson.
Nonnabækurnar eru enn mjög
vinsælt lestrarefni, nefndar 93
sinnum á þessum lista. Þó verður
að hafa í huga, að bókaval fer
nokkuð eftir því, hvað er fáan-
legt og hvað börnin hafa undir
höndum, t.d. er ekkert hentugt
úrval til úr 1001 nótt.
Einhæfur tómstundalestur.
— Viss hætta virðist liggja I
því hve tómstundalestur barna
getur orðið einhæfur sbr. flokka-
bækurnar. Þegar krakkarnir eld
ast, breytist smekkurinn. Þau
vaxa upp úr þessum barnabók-
um. Þessa fer að gæta upp úr
13 ára aldrinum. Mikið af bókum,
sem þau lesa, er þó oft lélegt
rusl. En innan um eru góðar
bækur. Og Símon blaðar í spjald
skrá sinni. — Jón Trausti er hér
t.d. nefndur 64 sinnum og Svart-
ar Fjaðrir eftir Davíð Stefánsson
6 sinnum. En ljóðalestur er til-
tölulega mjög lítill. Helzt ef fram
kemur eitthvað mikið umtalað eð
skrýtið, eins og t.d. plathöfund-
urinn Jón Kári. Þá virðast krakk
arnir fara að lesa ljóð þeirra.
Allmargir hafa lesið bækur eftir
Halldór Kiljan Laxness, og Fjall-
kirkjuna eftir Gunnar Gunnars-
son hafa 19 börn lesið. Ef börn
og unglingar ná í ævisögur, sem
eru skemmtilega skrifaðar, virð-
! ast þau sólgin í þær, svo sem
um Edison, Ford, Nansen o.fl. Og
Frah. á bls. 11