Morgunblaðið - 28.03.1969, Blaðsíða 17

MOHGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. MARZ 196®
17
Guðm. G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Fagurt er á fjöllum
Steindór Steindórsson:
Landið þitt. Annað bindi.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur.
Reykjavík 1968
TIL BRU setningar í íslenak-
um bókmenntum, allt frá elztu
tímum íslandsbyggðar, sem á svo
einfaldan, ljóðrænan og mark-
vissan hátt túl'ka áihrifatöfra átt
haga og fósturjarðar, að þær
glitra eins og slípaðir bergkrist
allar í minni hvers þess íslend-
ings, sem ekki er sleginn blindu
eða haíldinn hjartakölkun. „Fög-
ur er hlíðin“, sagði Gunnar horf
andi á heimbyggð sína, þá er
hann skyldi kveðja hana sem út
lagi. „Nú falla vötn öll til Dýra-
fjarðar", mælti Vésteinn, þá er
hann var varaður við fyrirsát,
þar sem hann stóð á vesturbrún
Gemsufallðheiðar, horfandi á
hin undursamlegu síðdegislit-
brigði fjallanna vestan fjarðar-
ins, og hlustandi á nið elfar og
hjal vorglaðra hlíðarlækja. „Með
vorinu máttu skrifa mig í Haga“,
sagði skáldið Jón Thoroddsen í
vinarbréfi af Hafnarslóð, sjá-
andi byggðir Breiðafjarðar í dýrð
gróandans. Og: Fagurt er ó fjöll
unum núna, varð henni af munpi
þeirri konu, sem þá stóð fyrir
dyrum úti í byggð og horfði til
hinna hrikalegu og snækrýndu
hnúka og tinda, dælda og dal-
verpa, þar sem hún hafði þolað
þrautir hungurs, einmanaleika,
skelfingar og harma, sem virzt
gætu óhugsanleg ofraun, en líka
fundið sig á unaðsstundum sól-
dægra og sumarhillinga jafn
frjálsa og ríka og hún væri
hin fyrsta kona, sem manni var
gefin, og ætti sér alls völ, jafn-
vel þess að tæla manninn, sem
hún hafði fylgt á brott frá svipu
klerks og kóngs, til að ganga
heldur á ’hönd höggorminum en
Ihlíta nokkru boði eða banni
þeirra, sem skákuðu í hróks-
valdi skapara síns, leggjandi
hin þyngstu viðunlög við, að fá-
tæki maðurinn tæki sér vald til
að aðnjóta, þótt ekki væri nema
molanna af borðum þess ríka,
— og þá ekki sízt við því, að
snauður maður og umkomulaus
kona fengju — þeim hafði með
sól og vori orðið það ósjálfrátt
þegar þau á ný eins og jökla-
sóleyunni sem blómstrar á ber-
angri fjalla milli blakkra bráðn
andi fanna — að hlýða því kalli
í blóði sínu, sem er endurómur
þess fyrsta boðorðs, sem maður
og kona heyrðu frá skapara sín-
um: uppfyllið jörðina.
Höfundur fyrra bindis þess-
arar bókar Þorsteinn Jósepsson,
fékk snemma það orð á sig hjá
hverjum þeim, seim honum kynnt
ist, að hann væri drengskapar-
maður, sem ekki mætti vamm
sitt vita, og greiðasamur, glað-
ur og notalegur félagi. Hann
varð og snemma þekktur að því,
hvert yndi hann hafði af ferða-
lögum til kynna á fegurð ilanda
og tháttum þjóða, og ekki leið á
Jöngu unz það sýndi sig, að hann
kunni manna bezt að meta jafnt
yndisleik sem hrikatöfra síns eig
ins lands og gerðist þar ærið víð
flörull. Hann hafði og þegar í
bernsku kynnzt allnáið íslenzk-
um bókmenntum og sögu, og á
íerðalögum sínum naut hann
þess ekki sízt að skoða staði og
héruð, sem rifjuðu upp fyrir
honum eftirminnilega atburði, eð
merkilegan æviferil — eða hann
vissi hafa mótað merka menn á
hinu viðkvæma skeiði bernsku
og æsku. Mér varð það snemma
ljóst af ferðabókum, blaðagrein-
umog smásögum IÞorsteins Jós-
epssonar, að hann mundi geta
orðið liðtækur rithfundur á vett
vangi fagurra bókmennita, ekki
sízt virtist mér benda til þess
hið þroakaða skopskyn hans —
og hve vel honum léf að velja
orð sín í samræmi við frásagnar
efni. En ást hans á landinu og
hið glögga skyn hans á áhrif
þess á mótun og sögu einstakl-
inga og þjóðarheildar, svo sem
hann hafði orðið þeirra vís við
samanburð lands og landshluta
annars vegar og sögu, sagna og
skáldskapar hins vegar, leiddi
smátt og smátt til þess, að hann
helgaði sig fyrst og fremst tveim
ur hlutverkum: töku ljósmynda
af sem allra flestum stöðum í
byggðum og óbyggðum íslands
og söfnun íslenzkra bóka, og
gekk hann að hvoru tveggja af
einstæðum dugnaði, natni og
smekkvísi.
Það var því ærið vel til fall-
ið, að hinir ungu og áhugasömu
bókaútgefendur, Örn og Örlyg-
ur, sneru sér til Þorsteins, þeg-
ar þeir vildu fá samið „lítið en
handhægt vasakver, sem einkum
yrði ætlað útlendingum". En sem
betur fór, kom þeim með ágæt-
um saman um það, þegar Þor-
steinn skilaði handritinu, hon-
um og hinum framsýnu útgef-
endum, að „gjörbreyta upphaf-
legri áætlún. Bókin skyldi sam-
fremst og gefin út á sílenzku.
Ennfremur skýldi hún aukin til
stórra muna frá því, sem upp-
hafllega var ætlað,“ og þegar hún
kom út, haustið 1967, sagði hún
í stuttu máli sögu „nær 2000 ein
stakra bæja og staða“ í byggð-
um íslands og lýsti að nokkru
séreinkennum þeirra, — og boð-
að var í formála annað bindi
er fjalla skyldi um óbyggðir
nafnaskrá yfir þau bæði.
Félag háskólamenntaðra
kennara: YFIRLÝSING
UM GRUNDVALLAR-
SJÓNARMIÐ í SKÓLA-
MÁLUM. Reykjavík 1969.
SKÓLAMÁLIN, sem þóttu fyrir
eina tíð heldur svona púkalegt
umtalsefni, eru í seinni tíð kom-
in inn í hvers manns gafl sem
„vinsælt“ dægurmál. Hvað veld-
ur? Menningaébylting í Kína?
Stúdentaróstur í Frakklandi? Ef
tií vill. Svo mikið er víst, að
unga kynslóðin hefúr skyndilega
áttað sig á, að hún er stétt. Þessi
áratugur ætlar að verða tími
ungrar menntastéttar á sama
hátt og fjórði tugur aldarinnar
var tímabil ófaglærðrar verka-
lýðsstéttar. Sameiginlegt er báð-
um þessum stéttum — þá og nú
— að þeim þykir að sér þrengt.
En áhugi okkar íslendinga á
skólamálum þessi misserin er
ekki einvörðúngu innfluttur.
’Sennilegt er meira að segja, að
skólamálin hefðu komizt hér í
hámæli, þó hvorki hefði spurzt
af menningarbyltingum né stúd-
entarósum úti í heimi.
Fyrir nokkrum vikum — í
þann mund er faglærðir fram-
haldsskólakennarar voru að
reýna að losa sig undan því
kverkataki, sem önnur og óvið-
komandi samtök höfðu á þeim
náð — sendi Félag háskólamennt
aðra kennara frá sér Yfirlýsing
um grundvallarsjónarmið í skóla
málum, ’fjölritaða ‘bók, ekki
ýkja þykka, en allt um það tals-
Fyrra bindið varð fljótt mjög
vinsælt, og það hefur ekki að-
eins gert það gagn að auka á-
huga á því, sem fyrir augun
ber þegar menn ferðast um land
ið, heldiur og aukið skilning á
þeirri fegurð og fjölbreytni, sem
það hefur upp á að bjóða — og
með tengs'lum frásagnanna um
land og sögu, atburði og menn
beinlínis breytt í það viðhorfi,
margs ferðamanns við landinu
og lífi því, sem þar hefur verið
Steindór Steindórsson
lifað, enda veit ég með vissu
að margur hefur, þegar heim kom
tekið að kynna sér nánar sitt-
hvað, sem um getur í Landið
þitt. Margur harmaði dauða Þor
steins Jósepssonar, og oft hef
ur mér runnið til rifja, að hann
skyldi ekki fá að lifa þá gleði
að vera þess vís — eins og út-
gefendurnir — hve glæsilegur ár
angur hefur orðið að af starfi
hans og þeirra.
En nú er komið annað bindi
verða að lesmáli og ■stórum at-
hyglisverða. „Er þetta“, segir
Jón Baldvin Hannibalsson í for-
mála, „fyrsta plagg sinnar teg-
undar, er kennarasamtöik í land-
inu láta frá sér fara“.
Skaði er, að Félag 'háskóla-
menntaðra kennara skyldi ekki
láta prenta bókina, þar eð svo
virðist, að ýmsir taki meira mark
á prentuðum bókstaf en fjölrit-
uðum. Undirritaður vill ekki
telja sig til þeirra og ek’ki láta
bókarinnar gjalda síns óformlega
búnings, og skal því efni hennar
rakið hér í stórum dráttum í því
•skyni að vekja á Ihenni atlhygli
fremur en brjóta til mergjar efni
’hennar.
Yfirlýsingin tekur til alls
skólakerfisins, allt frá barna
skóla til háskóla. Fyrsti kaflinn
nefnist Skóli og þjóðfélag. Þar
er meðal annars rætt um félags-
leg markmið skólastarfsins, þekk
ingarbylting, skólasamfélagið og
fleira.
„Ástandið í íslenzkum skól-
um“, segir í lokagrein kaflans,
hefur undanfarna árátugi ein-
kennzt af iháskalegri kyrrstöðu í
hugsun og stöðnun í föstum, úr-
eltum formum. Afleiðingin er sú,
að íslenzka skóla skortir mikið
til að fullnægja þeim kröfum,
sem þjóðfélagið 'hlýtur að gera
til þeirra í nútíð og framtíð“.
Rannsóknir í þágu skólamála
heitir annar kaflinn. „Öllúm að-
ilum verður að skiljast“, segir
þar, að „fjárfesting í menntun
og vísindum er sú, sem beztum
þessa þarfa ritverks og tlíl að
semja það hefur valizt Steindór
Steindórsson, skólameistari á
Akureyri, or hygg ég, að ekki
hefði annar maður heppilegri
getað or'öið fyrir valinu.
Steindór hefur lengst sinnar
ævi verið víðförull um óbyggð-
ir fslands, og oft mundi honum
hafa dottið í hug, þegiar hann
hefiur þangað litið úr byggðinni,
það sem haft er eftir Höllu
gömlu: „Fagurt er á fjöllunum
núnia!‘ Áratugum . saman hefur
hann rannsakað gróðurfar í ó-
byggðum landsins og samið um
það vísindaleg rit og ritgerðir.
Einnig er hann gagnfróður um
flest annað, seim varðar ís-
lenzka náttúru. Hann kann góð
skil á öllu, sem ritað hefur ver-
ið fyrr og síðar um ísilenzkar
byggðum landsins og samið um
afrek, sem sögur herma, að þar
hafi verið unnin, og hann hefur
ag heyrt eða lesið flestar þær
sögur, sem til eru um harm-
leiki, er þar hafa gerzt. Auðvit-
að hefur hann líba þekkt ærið
margt örnefna á hálendi fslands
áður en hann tók að semja
þessa bók. Hann hefur og verið
kenöari við Menntaskólann á
Akureyri frá 1930 og nú sein-
ustu árin skólameistari, og hann
hefur þar haft kynni af fjölda
manms, víðs vegar á landinu.
Hann hefur því nokkuð langa
reynslu af því, hvaða fræði
um staði og svæði í óbyggðum
landsins eru líklegt til að vekja
áhuga ungs fólks á frekari kynn
um af hinni stórbrotnu náttúru,
sem ýmist vekur ógn eða aðdá-
un og j'afnvel hvort tveggja í
senn, og þá er hann hóf að
semja þessa bók, hefur hann
haft hin æskilegustu skilyrði til
að aflá sér heimilda, sem hann
vissi hvergi skráðar. Loks er
hann með ágætum ritfær og einn
hinn fjölhæfasti atorkumaður,
sem nú er uppi með íslenzku
þjóðinni.
Fyrra bindið flytur á 418 tví-
dálka blaðsíðum sínar hart nær
arði skilar, þegar til langs tíma
er litið; að vanræksla á því sviði
mun reynast þjóðinni dýr fyrr
en varir. Hinu má ekki gleyma,
að sú fjárfesting verður sem önn-
ur að stjórnast af viti og fyrir-
hyggju, ef hún á að ’bera tilætl-
aðan árangur. Þess vegna er víð-
tækt rannsóknarstarf ómissandi
gmndvöllur“.
Grundvallarvandamál heitir
þriðji kaflinn, en þar er meðal
annars rætt um endurskoðun
námsefnis, vanræktar náms-
greinar, úreltar bækur, mennt-
un kennara og fleira. í fylgi-
skjölum eru svo birt gildandi
lagaákvæði um menntun og rétt-
indi kennara í gagnfræða- og
fram'haldsskólum svo og breyt-
ingartillögur félagsins á þeim
lögum. Hvort tveggja er atíhygl-
isvert: gildandi lög, ef lög skyldi
kalla, fyrir þá sök, að þau eru
einn allsherjar hrærigrautur og
einna helít til þess fallin, að því
er virðist, að fara megi á bak
við þaú. í.raUninni gégnir furðu,
tvö þúaund frásagnir og lýsing
ar bæja og staða, en í þeasu
bindi, sem er alla 255 tvídá'lka
síður er greint frá sérkennum
og sögu 700 staða og svæða í
óbyggðum íslands á 162 síðum,
en síðan taka við skrár yfir eft-
irtalda nafnaflokka í báðum
bindum þessa sérstæða ritverks:
1. Mannanöfn á 20 síðum
2. Bækur og rit á 5 síðum.
3. Félög og stofnanir á einni
síðu.
4. Atburði á einni síðu.
5. Þjóð- og goðsagnanöfn á
einni síðu
6. Staðanöfn á 55 síðum
7. Erlend staðanöfn á einni
síðu.
Höfundur segir maðal annars
svo um þessar skrár í formála
bindisins:
„Bindi þessu fylgja nafnaskrár
yfir bæði bindin, Þorsteins og
mi'tt. Nöfnin úr bók Þorsteins
tók Gunnar sonur minn á seðla
en ég hef annazt röðun þeirra.
Vafalaust hefur eitthvað fallið
niður af ölilum nafnagrúa bók-
anna, því að ég hygg, að þetta
sé mesta staðanafna registur, sem
prentað hefur verið á íslenzku.
Þá má æt'la, að naumast sé nógu
vel gerð grein fyrir einstökum
stöðum í nafnaskránni, en hægt
verður að leiðrétta það í nýrri
útgáfu... ‘
Við lauslega athugun hef ég
komizt að þeirri niðurstöðu, að
staðanöfnin á skránni séu ekki
undir sex þúsundum.
En hvernig hefur svo annars
til tekizt hjá Steindóri skóla
meistara um framhald þess þarfa
stórvirkis, sem Þorsteinn Jós-
epsson fékk ekki fullnað? Mér
virðist auðsætt, að Steindóri hafi
lánazt hvort tveggja, sem af hon
um varð að krefja og hann mun
hafa gert sér ljóst, þegar hann
tók verkið að sér: Að þetta bindi
flytti ekki síður áhugaverðan
fróðleik en hið fyrra — og að
formið væri sem allra samraem-
ast því fordæmi, sem Þorsteinn
Framhald á bls. 20
að ábyrg löggjafarsamkoma skuli
hafa látið slíkt frá sér fara. En
Alþingi verður tæpast einu um
kennt. Vafalaust hefur það á
sínum tíma samþykkt lögin (sem
aðrir hafa þá búið því í hendur)
í þeirri trú, að efni þeirra væri
runnið frá einhverjum aðilum,
sem vit hefðu á. En sú hefur
sýnilega ekki verið raunin.
Um breytingartillögur félags-
ins er það hins vegar að segja,
að þær sýnast vera svo þaul-
unnar og slípaðar, að Alþingi
ætti ekki að vera skotaskuld að
taka við þeim óbreyttum og bera
þær fram sem „frumvarp til
laga“. Eða hver er sá aðili í þjóð-
félaginu, sem getur hagnazt á
loðnum og óljósum lögum?
Nýjar námsbrautir heitir
fjórði kaflinn. Þar er meðal ann-
ars rætt um sarmæming gagn-
fræðaprófs, og segir svo um þau
mál; að féiagið sé „eindregið
fylgjandi viðleitni, sem þegar er
hafin, að samræma námskröfur
í einstökum greinum til gagn-
fræðaprófs, en mælir með því,
að íú samræming beinist að
námsefni og námsstandard, án
þess endilega að fyrirskipa bæk-
ur og blaðsíðutal, til þess að
skerða ekki um of rvigrúm kenn-
arans tii tilraunastarfsemi og
nýjunga“.
Vel er þetta mælt og viturlega.
En, hve.rnig múndi nú þessum
málum vera komið í framkvæmd
inni? Þar er því miður dapur-
iegri sögu að segja. Til dæmis
mætti hyggja að, ’hvernig séð er
fyrir „ amræming" móðurmáls-
kennslu á gagnfræðastigi. Þar
hefur streberíið og fúskið verið
spyrt saman eins og morkin
skreið á feyskinni rá.
Hvaða tilgangi þjónar að láta
menn, sem hafa ekki sýnt svo
mi'kið sem lit, á að afla sér til-
skilinnar menntunar eða rétt-
inda til að kenna námsgrein,
hreykia sér yfir faglærða menn
og segja þeim fyrir verkum? Eða
hvernig ætli upplitið yrði á ís-
lenzkum lögfræðingum, svo
dæmi sé tekið. ef einhverjum
Framhald á bls. 20 /
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
SKOLAMAL