Morgunblaðið - 28.05.1969, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2(8. MAÍ 19®9
Arndís Björnsdóttir leikkona -
f dag er Amdís Bjömsdóttir,
leikkona, borin til hinzbu hvíld-
ar. Hún lézt þann 19. þ.ih., 74
ára. Arndís hafði uim allmörg ár
átt við vaníheilsu að stríða.
Henini var ekíki tamt að kvarta
og vildi sem minnst láta á því
foera, hve þjáð hún var. Um það
bil þrem vikum áð'ur en húrn lézt
hitti ég haina á leikarastofu Þj óð
leikhús9i-ns. Húin kom oft við í
leikhúsiniu ef hún átti leið í bæ-
inn. Ég settist litla stund hjá
henmi og ræddi við hana. Hún
var hress í bragði en sýndlega
mjög þreytt. Ræddi hún um hve
ánægjulegt það væri að leikhús-
ið gemigi svo vel, af þeim inmi-
leika, sem henni var tamt, og
óúkaði mér til haminigju með
það. Er við höfðúm rætt saman
litla stund segir hún „Blessaður,
láttu mig nú ekki tefja þig leng-
ur, ég veit að þú hefur mikið að
gera.“ Það var alltaf sama um-
hyggjan hjá hemnd fyrir velferð
leikhússins. Svo kvöddumst við.
Það var í siðasta sinin.
Arndís Björnsdóttir var fædd
i Reykjavík 17. marz 1895, dótt-
ir Björns Jenssonar, latíouisikóla
kennara, bróðursonar Jóna Sig-
urðssonar, forseta, og konu hans
Louise H. Svendsen. Arndís
gekk í Kvenniadkólann, svo sem
títt var með dætur menntamanna
í Reykjavík. Síðan stundaði hún
haninyrðir og verzlunarstörf,
var meðeigandi í og stjórnaði
Verzlun Augustu Svendsen í
Reykjavík í mörg ár. Jafnframt
stuindaði hún leilkstörf hjá Leik
félagi Reykjavíkur og lék þar
mörg bæði stór og smá hlutverk.
Þegar ég, hauisfið 1949, var að
fastráða leiikara við Þjóðleikíhús
ið, var Arndís meðal þeirra, sem
ég var ekki í vafa um að ráða,
svo vel og eftirminndlega hafði
ég oft séð hana lei'ka.
Margt mætti um Arndísi
segja er lýsir skapfestu henn-
ar, viljaþreki og samvizkusem i,
sem allt voru áberandi eigin-
leikar hennar, enda gætti þeirra
jafnan í leik henmar og túlkun
hlutverka. Ég nefni hér eitt
dæmi þótt freistandi væri að
nefna mörg. Þegar Þjóðleikhús-
ið var vígt lék Amdís Önnu, í
Nýársnóttinmi. Á einni af síð-
ustu æfinigunum fyrir frum-
sýniniguna var verið að reyna
ljósavél, sem sýndi hreyfimynd
á gagnsæju tjaldi er líktist logn
drífu. Þetta vakti m-ikla hrifn-
ingu allra viðstaddra. Arndís
var meðal þeirra, sem á sviði
voru. Hún gleymdi sér eitt
aagnablik, gekk skrefi of langt
afturábak og féll ofan í hljóm-
sveitargryfjuna. Hún meiddist
mikið í baki, var sett í gifs og
varð að leggjast á sjúbrahús. A
frumsýningarkvöldið lét hún
flytja sig í sjúkrakörfu í leik-
húsið og lék hlutverk sitt á
vígslusýniniguinni. Ekki get ég
fmyndað mér ánægðari mann-
eSkju en hana þegar hún kom út
af sviðiruu að lokinni sýningu.
Allt hjálpaðist að til þess að
gera henni þetta mögulegt.
Kjarkur hennar, viljafesta og
samvizkusemi ásamt gleðimmi yf
ir að hinu langþráða takmarki
var náð. íslendingar höfðu eign-
azt þjóðleikhús, sem nú var
tekið til starfa.
Mörg eftirmininileg hlutveré
lék Amdís og væri freistandi að
lýsa þeim. Kerlinguma hams Jóns
í „Gullna hliðdnu“ túlkaði Arn
dís á svo samnfærandi og
skemmtilegan hátt, að í huga
mamins rennur saman veruleiki
og leikur svo að erfitt er að
greina þar á milli. Stórbrotinm,
sár og sannur var leikur hennar
er hún á 40 ára leikafmæli sínu
lék Mary Tyrone í hinu stór-
brotna leikriti O’NeilIs „Húmar
hægt að kveldi“. Túlkiun Am-
dísar á þeirri koruu er vafalítið
eitt mesta leilkafrek konu á ís-
lenzku leiksviði. Á ördkammri
stuindu sýndi hún hyldjúpa sorg
og óhamingju þessarar konu og
um leið sá maður, eins og í einrni
svipan, alla æfi hennar. Það var
meistaraleg túlkun, enda sagði
Arndís að það væri erfiðasta
hlutverk, sem hún hefði leikið.
Ása í Pétri Gaut var síðasta
stóra hlutverkið, sem Amdís
lék. Þar hafði hún tækifæri til
þess að leika á marga strengi.
Þar túlkaði hún bæði gleði, ótta
og hina móðurlegu ást og um-
hyggju, sem henni var eðlilegt
og hún gerði svo oft, alltaf af
sönnum innileiik.
Fjölmörg fleiri hlutverk Am-
dísar væri ástæða til að nefna,
en hér skal þó staðar numið.
Um leið og ég þakka Arndísi
hánn 17. miarz 1895, og varð því
7'4 ára gömul.
Foreldrar hennar voru þau
heiðurshjón Björn Jensson, yfir-
kennari við Latínuskiólann í
Reykjavílk, og Louiise f. Svend-
sen. Björn var sonur Jens Sig-
urðssonar, refctor®, en hann var
bróðir Jóns Sigurðssonar, for-
seta, og Ólafar Björnsdóttur,
Gunnlauigiisonar, hins mæta
fræðimanns. Louise, móðiir Anr-
dísar, var dóttir H. H. Svendsen,
kaupmanns á Eskifirði, og konu
hans, Augustu, 'hinnar mikilhæf
uistu koinu. Hún varð, fyirst aiira
kvenna, hér á la-ndi, ti'l að stofna
Bjömsdóttur stórbrotinn leik og
listtúlfcun, og fyrir það sem hún
hefur sem listakona verið Þjóð-
leibhúsinu á fyrstu árum þess,
færi ég henni mínar persónu-
legu þakkir. I minningu minni
um haina lifir heilsteypt og sönin
listakona.
Guðlaugur Rósinkranz.
FYRIR um það bil 40—50 árum
urðu alMmikil þátltaSkil í leik-
listarstarfseminni hér í Reykja-
vífk. Fyrsta Heikaralkyins/Ilóðin,
'hinir reyndlu og dláðu broiutryðj-
endlur, vonu óðutm að hverfa af
leifcsviðimu og ný og yngri kyn-
slóð að tafca við og feta í þeirra
fóbspor. Þebta voru á margan
hátt ertfiðir umbrotatíroar, ekki
síður en nú, ný viðhorf og nýjar
rtefr.iur voru uppi á ölllúm svið-
um, og þ:á einmig í ffleikiLiistinni,
bæði erlendis og hér heiima.
Ski'lin milli kynsióðanna urðu
þó, sem betiur fór, efcki svo snögg
og algeir, að hinuim yngri gæfist
eklki koistur á að starfa með
imörgium hinna eldri, í skeimmri
eða lengri tíroa, og læra af
reynstu þeirra og kuininátitu. Hér
var því ebki um neina byttiingu
að riæða helduT eðlifllega þróun.
Og sagan endurtökur sig. Nú
er þessi kynstióð, sem þá var
ung og uipprennandi orðin hin
gamlla, sem ýmist er horfiin eða
óðum að hverfa. Nú síðast eimn
ágæitlasti og mikilvirlkasti fuli-
trúinn úr þekn hópi, Arndís
Björnidóttir. Hún andaðist á
LandatootsspítaLainum 'hinn 19.
þ.m., efltir st'utta en þunga sjúk-
dómisiegu þar, en margra ára
vamheillsu.
Arndís var fædd í Reykjavík
ag isitarfrækja verzlún, hina lands
kiunn.u Hannyrðaverzlun Aug-
ustu Sveindsen.
Arndís var fríð kona, og eins
oig hún áít’i kyn til málklúim rnann
kostum búin, 'gláfuð, l’ist/feng og
góðgjörn. Hún var heEbrilgð í
hugsun og 'tilífinniinigum, og hrein
og bein í ölliuim samiskiptum við
aðra. I saunleika vitiur kona og
væn.
Hún stundaði nám við Kvenna
slkólamn í Reyfcjaivílk, en hann
var þá, sem nú, ein helzta
menntastoifnuin flyrir ungar stúlk
uir. Að námi loknu hóf hún sbörf
við hannyrðaverzlluin foá, er
aimma hemnar hafði sitofnað, og
þar vanu hiún síðain, nær óíilitið
um þrjlátíu ára ekeið, síðast
sem stjórnandi hennar og eig-
andi, eða till ársins 1950, er hún
seldi hana. Var smekkvísi he/nn-
ar, ilis'tiflengi og kuaináttu í fovi
sitarfi viðforugðdð. Það er þó ann-
að starf hennar, sem mér er nú
otfar í hulga, og sem varð, bæði
í 'hennar eigin aulgum og ann-
arra, hennar eiginliega iífsitarfi,
og á ég þar við leikiliist hennar.
Upphaifið að því var, eins og
oft vill verða, einskær tiivilljun.
Vorið 1918 efndi Kvenfélagið
Hrimgurinn til ieiksýniinigar í
Iðnó till ágóða fyrir llífcnarstarf
þass. Þeflta var ef ti‘1 villl ekki
meimn list'a-viðburður, sem vakti
milklla athiyiglli afilmenninigs, utan
þá tif.itöfliufiega íiámenins hóps. En
í l'ífi eiinnar mannesikju og í sögu
íslenz'krar leikl'isitar var þetta
í sann'Leilka roerkis-iviðbuTður.
Því þlá i£ité Arndia Björnsdóttir
sín fyrstu spor á leiksvi'ðinu, þar
sem hún síðar áflti efltir að marka
dijúp og varanleg spor. Hiún s'aigði
frá því löngu síðar, aið þessi
fyrstu kynni sín af leiiklistinni
hefðu haflt dijúp áhrif á sig, og
að í raun og veru hefði hún átt
hug sinn oilian frá þeirri stuindu,
þó 'hún iemgi val befði farið diult
með það. Ekki varð þó fraimhald
á leilkstarfi hjá henni að simni,
eða um nOkkur ár. Kjom þar ým-
islegt tii, bæði var, að hún var
að eðlisfari framur hlédræg O'g
lítt fraimigjörin og svo, að hún
fór utan uim þessar mumdir og
dvaldist erlendis, í Amerífcu, um
álllangt skeið.
,En árið 1922 'kom svo tækifærið
á ný. >á tók Leilkfélagið till sýn-
inga l'eikritið „Madaime X“ eftir
A. Bii.son, og var Arndisi boðið
að 'ieika þar lítið 'hílutverk. Þetba
taekilfæri greip hún fegins hendi.
Frá þeirri stundu slkiilldi hún ekki
við lleiksvi'ðið og lleiMis’tina fyrr
en líf og kraíftar þriutu. Það er
oft sagt uim leikara að leilksviðið
ag leikhúsið séu þeirra annað oig
eiginlega heimili. Það er mikið
til í þessu, oig emgan Iteikara hef
ég þekkt, sem þetta átti betur
við en Arndisi Björnsdóttur.
Leiblii'stin var henni all'lt.
H)ún komst á ifláurn ánuim í röð
freimstu og bæfluistu flleilkara Lei'k
félaigsins, og starfaði þar síðan
í 'Um 2t8 ár, lengsf aif sem ein
aðalleikkonan. Árið 1950 réðst
hún till Þ'jóðlie'ilkhússins,, er það
var stotfnað, oig starfaðd þar í 15
ár, eða þar ■tifl. hún sökum heilisu-
brests varð að hætta að leika,
elzt, reynduist oig me:it vimt allra
lieiklkvenna.
LeMS'starstarf Arnd'ísar var
orðið mikið að vöxtuim oig merki
l'agt að verðmætuim. Leilklistar-
ferillinin langur ag fgfllæsilaguir. í
rmeira en 40 ár var hún ein áigæt-
asta leikkona liandsins. Hún lék
fjöldann afllan af Mú'trverflíium,
stóruim og smáuim, af ýrnsu tagi,
og kann ég efcki töiu þar á enda
sikipitir elkki stærðin og fjölldinn
miestu mláli, heldur sá áranigur
sem náðiisit. Og hann var bæði
mikill og igfllæsilegur. Þarif ég
ekbi að lýsa honum hér nánar,
svo kunnuT er hann öflllium lands-
lýð.
Fyrir liist sína ag st'örf hlaut
Arndís milkla viðurikenniingu og
rmargvíslegan sóma. OHIún hafði
verið særnd mlörguim heiðurs-
mer-kjum, bæði innlendum og er
lenduim. Hún var hieiðurstfélagi í
Leilkfélaigi Reykjavítour og í Fé-
lagi íslenzkra leikara, en þann
féllags'skap bar hún mjöig fyrir
brjósti, og sýmdi það á marigian
hlátt, bæði í orði og í verfci.
Ég, isern þessar ldjnur riita, átti
því flláni að tfagna, að vera náin
samiverkaimaður Arndísar í lei'k-
startfinu um langan atfdur. Ég
heid ég hafi leikið mieð henni í
fflleiri leiilkri'tuim, og á móti henni
fl'eiri bl'Ultiverk, en mofckriuim öðr-
uim leifciara, og fyrk það er ég
iinniflega þakfclátur. Fhá þessu
saims'tarfi öilu á ég maiigar á-
nægjufielgar og dýrimætar minn-
ingar, og af henni lærði ég margt
og mikið. En nú þeigar ég hiuigsa
til bafca um allt hennar mikla
starf og glæsilegu idíit, þá ihverfa
einstök atvik eða viðburðir, en
efltir verða ein sterfc áhrilf og
skýr miynd, og það er viðhorf
hennar og tilfiinninig sú, sem hún
bar í brjósti tifl starfsins og list-
arinnar i h'eifld. Þar rífcti heið-
rí'kja tfuillllkominna'r eindiæigni,
virðiingar og 'tákmarfcafláusrar
ástar, sem öflllu var fórnandi fyr-
ir. Þannig var hún í ilteiikfllistar-
startfinu og þamnig var hiún einn
ig í Mti sínu gagnvart þeiim mömn
uim og mlálefniuim, sam henni
þótti vænt uim. Hún var toamns'ki
ek'ki allra, en hún var m'ilkill
vinur vina si'nna. Þess naurt ég
oig fcoma mín í ríkum imæli um
óraitiuigi.
Elf æl'ti að 'tefllja uipp öill hieilztu
hflutveifc Arndisar og igeta uim
öfltt foennar lelkafrelk þá yrði það
lanigur l'estlur, og skail því þess-
vegna sleppt hér, enda ailþjóð
kunn. Eins folultvenkis iget óg þó
ekki látið hjá líða að minnast
þess hlu'tverks, sem hún lék
lengst og oftast alflra sinna hlut-
vterka, og sem ef til vilfl stóð
hjarta hennar næst. Fyrir túlkun.
sína, eða réttara sagt sköpun
sína á því Mluitverki folauit hún
álþjóðar aðdláun og þöfcik, og það
að verðleikum, en það var
„Kerldingin" í Guflllna hliðinu eft-
ir Davið Steflánsson. ‘Hún lék
þetta fofoi'tverk einnig erlendis, í
Finnlandi, Danmörku og Noregi,
í leiktföruim, sem Leilkfélagið og
Þjóðflieikhúsið tfóru þaingað. Leik-
ur hennar vakti þar mifcla aðdá-
un og hrifninigu. Mér eru enn
minnisitæð ’Uimmæli eins ágæt-
asta Iteikara og leikbússmanns
Finna, er hann lét fálfla uim ieik
hennar, eftir að hann hafði séð
Gullna hliðið í Hefltsinlgtfors 1947.
Hann sagði: „Þetta er list, hríf-
andi tfögur og sönn list, sem að-
eins mikill leikari oig igöflug sál
getlur skapað, ég sfcifltdi ekki orð-
in sem hún sagði, en ég skildi
Kerlinguna hennar“.
Þetta var mitkil viiðurkenning
á list hennar og sönn orð, því
þannig var Arndís, hún var mik-
iLA lteitoari og göfug isál.
Þannitg mun hún lífca litfa í
minningu okkar vina hennar og
féflaga.
Vertu lí'æfl, kæri tfðlagi og
þaik'ka þér samtfydlgdina.
Valur Gíslason.
ARNDÍS Björnsdóttir, lelkfcona,
fæddis't í Mienntas’kóláhiúsinu við
Lækjiargötu 17. marz 1/895. For-
eltdrar foennar voru Bjöm Jens-
son, yifirkennari við skódann og
kona hanis Louise Henriette,
dóttir Uenriks Svend's'en, kaup-
manns á Elskiifirði. Mó’ðir frú
Louise var Ágústa Svendsen, en
Iangafi hennar var Sveinn lög-
maður Sölvason, faðir Jóns land
læknils Sveinssonar.
Ágúsita Svendsen var annáluð
duignaðarkona, muin hún vera
fyrsta konan sem rak sjáillfstæða
verz’lu.n á Xslandi.
Fæðin.ganstaður Arndísar var
henni alla tíð mjöig floær, enda
var foún tengd hinu igamfla skóla-
foúsd mieð nókkuð Bérstæðum
hætti. Langafi Arndísar Bjöm
Giun nlauigsson , ,spekinigur inn
með barns'hjiartað“, var síðustu
ár sín yfirikennari við sikiólann.
Afi hennar, Jens SigurðLson, var
þar rektor, en Björn faðir Arn-
dísar var yfirkennari við skól-
ann till dauðadags. Á sal hins
gaimfla Skóla var Alþingi íslend-
iraga háð í 36 ár og þar sat afa-
bróðir Arndísar, Jón tforseti Sig
urðíson öfll sín þinig.
Það verða mér ógleyman.legar
situndir þegar ég hlýddi á Arn-
dí'si o-g 'flenigdamióður mána rifja
uipp minningar frá þeim dlöigum
þegar fjölbkyldan bjó í Mennta
sikólanum. Það var að vísu
þröngt í búi, enda voru bömin
möng og 'laun kennara ilá.g. Húsa
kynni voru uim tflesta folulti óhent
uig, en þrátt tfyrir það var heim-
Jlið mfkil miennin.gaTmiðstöð og
þar logaði gflatt á þeim kyndli
sem þá oig isíðar var borinn fyrir
þeirri fylfcingu, sem tooimst í
lanigþr'áð marfc með enidurreisn
lýðveldisins 1944.
Þegar Björn Jensison, yifirkenn
ari, féifl ifrá í tfeforúar 11904, rétt
rúmflega fimimituigur, verða snögg
þát'taisikiil í l'ífi tfijiöl!sikyfl(dM hana.
Frú Iyouvise st'end'ur þá ein uppi
með sjö börn þeirra Björns, það
elzta 16 ára, en 4 ára það ynigsita.
Þá hefist saga uim svo einstaka
isaimvinnu ekkjunnar o.g móður
bennair að efni væri í mitola frá-
sögn. Aimiman, frú Ágústfa Svend
sen tók efclkjnna og börn hennar
uipp á 'sína arma. Hiún sá heiim-
i’Jinu farboða, ®á uim tfjfárfoaigs-
l'egu Wliðina á mennflun barn-
anna og ávaxtaði vel áeamfl ihinni
Framhald á bls. 24