Morgunblaðið - 20.08.1969, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. ÁGÚST 1060
13
T ékkóslóvukía
Vorið sem vor
— Upphaf og þróun frelsishreyfingarinnar í Tékkóslóvakíu
Eftir Magnús Sigurðsson
I grein
SÖGU frjálsræðishreyfing-
arinnar í Tékkóslóvakíu hef-
ur stundum verið líkt við
vorið, sem stendur stutt og
líður hjá fullt af nýjum von-
um. Víst er, að saga frjáls-
ræðishreyfingarinnar varð
stutt. „Vorið í Prag“ varði
aðeins 229 daga, en því tókst
að þíða klaka veturs, sem
staðið hafði í 20 ár. Saga
þess líktist æfintýri, þar sem
hver óvæntur atburðurinn
rak annan. Frelsisvakning
fór sem eldur um sinu yfir
landið, vakti stórkostlegar
vonir, sem enduðu í hræði-
legum harmleik. Mánuð eft-
ir mánuð var Tékkóslóvakía
í miðdepli heimsfréttanna.
Atburðarásin þar var með
þeim hætti, að fólk um all-
an heim skildi, að sú þróun,
sem átti sér stað í þessu
landi inni í hjarta Evrópu,
átti sér ekki fordæmi og
kynni að hafa stórfelld áhrif
annars staðar. Nú, þegar ár
er liðið frá því að skriðdrek-
arnir hrunuðu inn í Prag, er
ekki úr vegi að rif ja upp þá
þróun, sem skriðdrekarnir
bundu endi á.
UPPHAF FRJALSRÆÐIS-
STEFNUNNAR
Að kvöldi dags 5. janúar
1968 gkýrði útvarpið í Prag frá
því í mjög venjmlegri fréttatil-
kynningu, að Amtomin Novotny
Sem verið hafði aðalnitairi komm
ún'istafLokfcs landains í 15 ár,
Ihefðli látið af því sttairfi. í stað
Shiamis hefði miðstjórn konnmúa-
istaflokksins rneð samlhljóða at
kvæðuim kjarið Slóvakanm
Alexander Duboek, 47 ára, sem
leiðtoga flofcksins. Fæstir 'gerðu
sép greim fyrir, að kaflaskipti
höfðu orðið. Að miininista kosti
var svo utan Tékfcóslóvakíiu,
en eimnig þar bjuggust fæstir
við nieinom bneytinguim. Mikill
mieiri hluti aimienmings jafnt
sem félagar kommúnástaflofcks-
ins sjálfs yfiráeitt voru tor-
tryggniir og sinmulaiuisir giagn-
vart forystu flofckainis. Álit
þeirra Skipti í reynd ekki held
ur meiniu máli. Á tuttugu ána
valdafenli kommúnistaflokks-
ins höfðu völdin iniman bains og
þar með í lanidiniu sjálfu hald-
izt í hönduim sömu manma, sem
örfáir réðu því sín á milli,
hver komia skyldi í anmars sibað
án nokfcurs samráðs við fjöld-
anin, er niauðsyn vairð á manma
skiptum í lykilstöðum innan
flofcfcs og rikisvaldis. Ásbanidið
í þessu fyrrum háþróaða iðm-
aðarlandi var ömurlegt. Knýj-
■andi breytinga var þörf á efma
hagslífimu, en lífskjör aknenin-
ings voru orðin lainigt á eftir
líflgkjörum í iðmaðarlöndum
Vesturlanda, þair siem almenin'-
imgur þó mátti sæta arðráini auð
valdsins. Gagmgerar hreyt-
ingar á skipulagi og starfsemi
kommúnistaflokksdns voru
ekki síður aðfcaOiliaindi, ef urant
átti að vera að rétta við álit
flofcksins, rúinin öllu trausti, í
.augum óbreyttria fLokfcsmainnia
og almemnimgs.
Bn þetta þing miðstjómiar
bommúniistaflokksins var þó til
mikilla muna frábrugðið því,
sem áður var. Smám samain
hafði orðið veruleg breyting á
hugsunanihætti innan forystu
flofcksinis. Umbótasinimuðum öfl
um hafði vaxið þar fiskiur um
hrygg. Þietta kom fram í miklu
málefraaiegri meðferð mála en
áður. Þimgið fór í alvöru eft-
ir skipulagsreglum flokksins,
þar sem sagði, að mál skyldu
rædd ítarlega, áður en ákvörð-
un um þau yrði tekin með at-
kvæðagreiðslu ein ekki látið
niægja að samþykkja mótmælia-
lauist hvaðeinia, sem forsætis-
nefnd flokksins með aðal-
ritaranm í broddi fylkingar
Stakk upp á eims og áður hafði
tíðkazt. Þessu þimgi laiuik enn-
fremur með því, að umbóta-
sininum tókst að ná niaumum
meirihlutia imman 11 mianma for
sætisnefndar kommúmistaflokks
ins, sem í Tékkóslóvákíu jaflnt
sem í öðrum kommúnistalönd-
um fer í reynd með stjórimvald
ríkisins frá degi til dags, en
sjálf ríkisstjórnin gerir ekki
anrnað en að framkvæma fyrir-
mæli hennar.
fhaldssinimaðir kommúnistair
sem áttu frama sinn að þakka
stjórn Novotnys, sátu þó enm í
forsætismefnd flokksinis og í
fjölmöngum háttsettum stöðum.
Eins var í flokksfcerfiniu sjálfu
út urn gjörvafllt lamidið.
Hin nýja forysta kommúnista
flokks landsims var þannig ó-
samstæð og Skoðamir þar skipt-
ar um stefmu flokksimis. Frjáls-
lyndari forystumemn hansmeð
Alexander Duboek flokksleið-
toga í fararbroddi voru þó
ákveðnir í einiu. í því þjóðfé-
lagi, sem þeir áttu að móta,
Skyldi komið í veg fyriir þá
spillingu og úrkynjun valdsims,
sem fengið hsifði að viðgamigast
í 20 ár frá valdatöku koimmún
istaflokksins og heiðairleguim
lýðræðislegum aðferðum varð
að koma á í starfsami og
á skipulagi alls flokksins. Þetta
var nauðsynlegt, ef unnt átti
að verða að saninifæra almeinm-
ing í lamdimu um, að kammún-
istaflokkurinm hefði sagt skilið
við fortíðinia. Þetta varð að ger
ast, ena þótt vita mætti, að við
hatramma andstæðiniga ininan
flokksins yrði að etja, sem virða
myndu leikreglur lýðræðiskus
og heiðarleikams að vettugi,
hvenær sem þeim sýndist. Um-
bótasinmiar urðu að hverfa frá
þeim aðferðum, sem einfceininf
höfðu forystuskiptim í komm-
únistaflokkuim Austur-Evrópu,
svo sam handtökur og fjölda-
hreimsandr.
Þetta voru svo sannarlega
byltinigarkemindar breytingar í
stj órmaraðferðum kommúnista.
En þeasi byltinig, ef bylt-
iinigu skyldi kalla, kom „að of-
an“. Að henini stóð í byrjium
aðeinis takmarkaður hópur inm
an forystuisveitar kommúmista-
flokksinis. Ef þessd byltimg átti
að sigra, varð hún að ná til
fjöldans, jafmt til almemnings
sem óbreyttra flokkamiainmia.
EKKERT UNGVERJALAND
1956
Umbótasinmar fóru hægt og
varlega af stað. Fyririhugaðar
þjóðfélagsbreytingar máttu
ekki fara á þanin veg, að at-
burðirnir í Ungverjalandi 1956
endurtækju sig í Tékkósdó-
vakíu. Til þess að koma í veg
fyrir torbryggni af hálfu so-
vézkra ráðamannia fór Duboek
fljótega til Moskvu og gerði
þar grein fyrir sjónanmdðum
sínuim. Ólíklegt er, að forystiu-
menn sovézfca komimúnisfa-
flokksins hafi verið þeiim sam-
þykkir, en þeir kusu að bíða
og sjá, hverju fram yndi.
í febrúarmánuði hófu íhalds
sinnar inmiarn kommúmista-
flokks Tékkóslóvakíu mikla
gagnsókn. Þeir réðu að veru-
legu leyti enn yfir flokksvél-
inni út um landið og byrjuðu
mikla áróðurSherferð með fumd
um í verfcsmiðj'Uim og fyrdrtækj-
uim, þair sem reynt var ó alllla
vegu að varpa skugga á og tor
tryggja fyrirhugaðar umbætur.
Á þeninan hátt hikuðu þeir
ekki við að brjóta eina af
grumdval'lairreglium kommúnista
flokksins, sem byggt hafði ver
ið á fram að þessu jaflmt í
komimúnistaflokiki Tékkósló-
v'akíu sem komimúndstiaflokfcuim
annarra rikjia Austur-Evrópu.
Þetta var reglan um svokall-
aða lýðræðislega miðSkipun
(democratic centralism), sem
íhaldssinnaðir kamimúmdstar
hafa fylgt mjög eftir sjálfir og
felur í sér, að þegar eimhver
ákvörðun hefur verið sam-
þyfckt ininan flokksins í sam-
ræmi við flokksrieglur, verða
þeir, sem verið bafa ákvörðum-
immd andvígir, engu að síður að
fytgja hemmd eftir í bllindni og
allis efcki halda fram öðrum sér
Skoðunum eða minnd hluta skoð
unum. Reymslan heíur einmitt
sýint, að þessi regla hefur átt
meiri þátt en flest arnnað í því
að kæfa frjálsan og lýðræðis-
legaife hugsuniarhátt í þessum
iöndum, því að þar sem engir
aðrir flokkar eru leyfðir em
kammúnisibaifflidkkuirdmm, ver'ða
mismumianidi sjónairimið og gagn
rýnd á áfcvarðainir þeirra, sem
með völdin fara inn.an flokfcs-
ins, að eiga rétt á sér á opin-
berium vettvanigi. Að öðrum
kosti er Skoðiamaflnelsiið feigt
„Freilsið er aliltiaf frelsd himmia,
sem hugsa öðru vísi“, saigði
þýzkii kommún'istinn Rosa Lux-
emburg svo réttilega snemma á
þessari öld.
Umibótasinnar hvorki gátu né
vildu, ef þeir vildu vera skoð-
unum sínum samkvæmir, gripdð
til refsiaðgerða geign ílhalds-
simnum t.d. að láta refca fjölda
þeirra úr flokknum „fyrir brot
á flokksaga”, eins og ihaldis-
sinnar síðar í skjóli sovézíks
hemniámis víluðu eklki fyrir sór
að grípa til gegn umbótasdinin-
uim. Til þess að umnt yrði að
iranleiðia raunverulegt lýðraeði
ininan kornmúniistaflokksina
varð einmitt að kasta reglunnd
um „lýðræðisleiga m.iðskipuin“
fyrir róða. ÁróðurElherfeirð
ihaldissinina, sem áður var get-
ið, varð umibótasimnuim kær-
komiið tæfcifæri til þess að
koma á hvað róttækiaista þæittd
þeirra breytinga, sam þeir
sitefndu að. Umtbótasdniniar voru
sjálfir sannfæ'rðir um, að mark
mið sín myndu hljóta stuðninig
mikils meiri hluta almenminigs.
Þeir slógu því tvær fluguir í
Framhald á bls. 16
Ludvik Svoboda forseti ásamtAlexander Dubcek á svölum Hradcanyhallarinnar í Prag. Þessi
mynd var tekin eftir kjör Svoboda í embætti forseta Tékkóslóvakíu í marzlok í fyrra.