Morgunblaðið - 03.02.1970, Side 15

MORGUNBLA.ÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. FBBRÚAR K970
15
onungdæmi
n
auiðvitað að Auiden. Þá
heyrði ég ekki bebur en
hann aegðist alltaf hafa öfund-
að Auden fyrir að hafa látið
skáldskapinn sitja í fyrirrúmi,
laus við að sjá fjölskyldu far-
borða. Hann hefði öfundað
Auden af einibeitnii hans „en
ég hef alltaf verið upp á „lysti-
aemdimar". Sir John hefuir
lengst af orðið að skrifa grein-
ar í blöð til að geta dregið
fram lífið. „Ég hef aldrei vilj-
að gera neitt annað en yrkja,
en til þess hef ég orðið að
vinna fyrir mér með öðru móti.“
í samtali við Halldór Lax-
ness minntist Sir John á þetta;
að hann orti sér til gleði og
hugarhægðar, sem er víst ekki
í tízku lengur. En ynni fyrir
— stórkostlega fyndinn . . .! Hallgrímskirkja . . .?
And now, dear Lord, I cannot
wait.
Because I have a luncheon
date.
Samt hefur jafnvel einhverj-
um dottið í hug að fullyrða að
Sir John sé tilfinninga3amur,
jafnvel væminn. En honum hef-
ur einmitt verið gefin sú náðar
gáfa í ríkari mæli en flestum
öðrum að geta geymt tilfinn-
ingar sínar óspilltar í skel
hversdagslegs volks, svo að
þær verði ekki að bráð, hvaða
steinbít sem er.
Dauðinn verður því ekki í
ljóðum Sir Johns eins og op-
in gröf sem hvarvetna gapir
við lesandanum. Kannski hann
birtigt fremuir í þes'Siu vöðva-
mikla kventígrísdýri, sem hvar
vetna virðist þess albúið að
sér með því að skrifa greinar,
halda fyrirlestra og koma fram
í sjónvarpi. Halldór minnrti
hann á orð Dr. Johnsons: að
það væru bara asnar sem
skrifuðu fyri-r annað en pen-
inga! Sir John yrkir ekki fyrir
peninga, heldur er Það honum
ásköpuð þörf. Sú eina innri
gleði sem hefur fylgt honum
frá blautu barnsbeini. Að
þessu leyti eru þeir víst ekki
mjög líkir Sir John Betjeman
og Dr. Samuel Johnson. En á
það hefur verið bent að þeir
séu llikir að öðru lleyti: í af-
stöðu sinni til dauðans. Hann
sé þeim báðuim svipaður ógn-
valdiuir. Það gæti skýrt margt
i kímni Sir Johns. Hún er
huliðshjálmur þessarar ógnar.
Hún gerir því síður en svo ljóð
hans yfirborðsleg eins og sum-
ir vilja vera láta. Þvert á móti
dýpkar hún þau. Hún er jám-
tjald tiifinmnigaininia. Ætli
við þekkjum þetta ekki úr ís-
lenzkum skáldskap, Tómas,
Steinn. Eða úr iífinu .sjálfu,
„Guð leggur aldrei meira á
mennina en þeir þola,“ hefur
verið sagt. Því eru takmörk
sðtit hvað holit er að leggja á
tilfinindngar skáldsins. Ekki að-
eins Sir Johnis Betjemans,
heldur allria skálda. Þannig
verður kímnin, kaldhæðni eða
hv.að menn viljia kailila það ytra
borðið á trega og söknuði og
viðlkvæmiuim tilfininiiinigum,, ef að
er gáð.
Þegar Sir John, sem hefur
unun af að dveljast í gömlum
húisuim, lætur konu eima ávarpa
Drottin a.liTis/herj.ar í West-
minister Abbey í síðasta stríði
og biðja hann að vernda
brezka heimsveldið, stenzt
hann ekki þá freistingu að
leggja henni þessi orð í munn
í lokin:
kremja þessa sköllóttu bráð,
Sir John Betjeman. Ég veit
það ekki.
En hitt veit ég að hann á
ekki að þurfa að hafa áhyggj-
ur af því að ljóð hans seljist
ekki: nú þarf hann ekki lemgur
að vera sá asni að yrkja fyrir
gieði síma eima og ástríðu, Nú
getur hann einnig ort fyrir
peninga. Ljóðabækur hans
koma út í 100 þúsund eintök-
um. Hann gæti vafalaust hætt
blaðamennsku. En hann er fyr-
ir lystisemdirnar!
Sagt hefur verið að Sir John
sé einmani í hópi enskumæl-
andi nútímaskálda, dauðra sem
lifandi. Ekki er þetta trúverð-
ug fullyrðimg, þegar haft er í
huga hve svokallaður modern-
ismi er margbreytilegur. Sem
betur fer á hann mörg andlit.
. ★ ★
Eg tek þá aftur upp þráð-
inn frá samtali okkar í sendi-
ráðinu og spyr hann um T.S.
Elliiot og Ezra Poumd.
„Það hefur verið fullyrt að
þér yrkið eins og þessi skáld
hafi aildrei verið till,“ sagði ég.
„Það er alveg ré'tt“, svaraði
Sir JOhn, „en Eliiot, eða
Tom frændi, hafði geysileg
áhrif á mig að því er varðaði
rím og hrynjandi. Hann var
betur að sér í hvorutveggja
en nokkur annar. Mér geðjast
að ljóðum Pounds sem sprottin
eru úr austurlenzkum jarðvegi,
en hann er of lært skáld fyr-
ir mig. En Tom frændi var
óvemjiu næmiur, skildi mijög vél
tiHifimndnigar ammanra og haifði
samiúð mieð þeim. Hanm
var tryggur stuðningsmaður
ensku biskupakirkjunnar eins
og ég og auk þess með fyndn-
ustu mönnum sem ég hef
kynnzt. Ég var stundum að
springa af hlátri, þegar ég tal-
aði við hann. Hann sagði brand-
ara um sjálfan sig og fólk sem
við báðir þekktum eða könn-
uðumst við. En honum stökk
aldnei bros. Og hann vildi láta
menn halda að hann væri graf-
alvarlegur bankastarfsmaður.
Við vorum báðir miklir aðdá-
endur gamanþátta og grín-
sömgva á kvöldskemmtumum
leikhúsanna, en slíkar sýning-
ar voru vinsælar í BretíLamdi
eins og þér vitið. Ég hitti Tom
frænda heima hjá honum
nokkru áður en hann dó og við
hlustuðum á plötur með grín-
leikuTum, einkuim Max Miller
og George Robey. Robey brosti
aldrei fnekar en Eliot — en
var jafn stórkostlega fyndinn.
Nei, Pouind og Bldot voru
mjög ólíkir.“
Síðan fóru þeir sendihenr-
ann að tala saman um Robey
og Sir John fékk að heyra
nýja tengdamóðursögu sem
Robey haifði miklar mætur á.
Þetta vakti auðvitað kátínu og
varð til þess að Sir John lét
til leiðast að reyna að segja
mér skrítlu sem Eliot sagði
honum og hafði gaman af að
segja vinum sínum. En hún er
kannski of brezk fyrir okkur,
ég læt hama samt flaikka, því
að hún sýmir okkur aðra hlið
á Eliot en við eruim vön. að
sjá:
Þegar Eliot kom til Englands
frá Bandaríkjunum einhverju
sinni sem oftar, ákvað hann að
vera við sýningu á leikriti
simu „Cocktail Party“ sem þá
var verið að endursýna í
London. Hamn settist framar-
lega í salnum og þegar hann
var setzltur leit hann í kring-
um sig. Enginn sat við hliðima
á honum né í næstu sætum, en
í nokkumri fjarlægð var fín frú
og skoðaði sýningarskrána.
Hún leit upp úr prógramminu
og á Eliot og virti hann fyrir
sér — „og þá þóttist ég þess
viss að hún mundi tala við mig
í hléinu.“
Það gerði hún líka. Hún vatt
sér að honum og sagði: „Eruð
þér ekki Richard Church, ljóð-
skáldið?" Eliot, sem var eng-
inn vimur Church eða ljóða
hans, svaraði: „Nei, en var ekki
Síðasta bókim hams mokkiuð
góð?“ Svana brandara sagði
harnn aðeinis vimuim símum, sem
ski'ldu þá og gátiu htegið mieð
homu'm..“
Ég spurði hvort Eliot hefði
verið kennari hans í bama-
skóla, eins og ég hafði heyrt.
„Nei, en þegar ég var í
einkaskólla frá 8-12 ára aldmrs,
var þar við kennslu geðugur,
þögull, fölur, grannur maður,
kallaður „the american mast-
er“, af því hann hafði komið
vestan um haf. Þetta var T.S.
Eliot. Um þetta leyti skrifaði
ég hræðileg ljóð og vinur mirtn
einn sagði mér að Mr. Eliot
orkti einnig ljóð. Ég tók því
eitt ljóða minna, pakkaði því
inn og sendi það til „the ameri-
can master" með utanáskrift-
imnii: The best of Betj e-
man! En Eliot var þá þegar
orðinn mikill smekkmaður á
ljóðlist og gætti þess vandlega
að miimmast Ckki á þetta „bezta
ljóð“ Johns Betjemans. Ég hef
alltaf haldið mínu striki. Erfið-
leikar og aðfinnsluir hafa ekki
dregið úr mér kjark. Skáld
ætlaði ég alltaf að verða. Ég
lít ekki svo á að ég sé stór-
skáld, en ég hef verið heppið
skáld.“
John Betjeman hefur minnzt
þess, þegar hann sendi T.S.
Eliot ljóðið. Hanin segir:
„I wonder what he thought
he mever says.
When now we meet across
the port and cheese.“
Hlutverk hans hefur ekki
verið að bylta eða umtuma.
Þvert á móti hefur Sir John
barizt fyrir því að halda í það
sem honum þykir einhvers
virði. Hann er of viktoríansk-
ur í hugsun og viðhorfum til að
kasta öllu fyrir borð, sem á
ekki upp á pallborðið nú á tím-
um. Þannig hefur hann varð-
veitt marga brezka dýrgripi í
þúsagerðarlist sem ella hefðu
verið rifnir eða kastað á ösku-
hauga tízkunnar.
Skáldið Evedyn Waugh hef-
ur sagt um þennan áhuga hans
á því að varðveita „gamla
England": „John Betjeman
virðisit hafa öðdazt þá einstæðu
reynslu að hafa alizt upp í öll-
um bæjum Englands".
Þegar ég minnti Sir John á
þessi ummæli, ætlaði hann
ekki að trúa sínum eigin eyr-
um: „Nei, hefuir hann virkilega
sagt þetta?“
Á sama hátt hefur Sir John
lengst af varðveitt rímið í Ijóð-
um sínum, en sleppir því þó í
síðustu bók sinni Summoned
by Bells (1960), sem er eins
koniar sjálfsævisaga um
bemsku og unglingsár hans „í
óríimuiðu, bujndrau máli“ eins og
dr. Alan Boucher sendikenin-
ari, kemst að_ orði í næstsíð-
ustu Lesbók. Ég hef því miður
ekki séð þessa Ijóðabók og gat
því ekki fært haraa í tal viö Sir
John. En í Árnagarði hóf
hann lesturiran með nokkrum
eldri Ijóðuim sem fjalila um sjó-
inn. Þau lýsa lífinu við strend-
ur Cornwalls, þar sem hann
dvaddiist O'ft á sumirin og gerir
víst eran. „CornwaiW og ísland
eiga eitt sameiginlegt", sagði
hann, „sjóinn. Hann er valtast-
ur vina“. Og þegar ég spuirði
hann um sjóinn í samtali okk-
ar sagði hann: „Ég er ekki sjó-
maður. Og ég hef ekkert sér-
stakt dálæti á sjónum. Öldu-
gangurinn kallar á sjóveiki.
Og margir drukkna í sjónum.
Ég held ég hafi aldrei hitt sjó-
mann sem elskar sjóinn. En
hann umgengst hann með virð-
ingu — eins og heatinn sinn.
En ég vair mikið fyrir klett-
ana í Cornwall. Og klettamir
hér draga mig að sér. Ég verð
að koma aftur, einhvem tíma.
Ekki endilega vegna fslend-
ingasagnanna, heldur gömlu
kirknanna ykkar. Ég verð að
sjá þær. Það er stórkostlegt að
sjá kirkjurnar í Færeyjum,
byggðar af lútherskum mönn-
um um 1830, en hefðu eins get-
að verið gerðar í Englandi á
dögum Elisabetar drottningar.
Það var þetta sem dró mig að
íslandi. Það er stórkostlegt að
sjá hvemig miðaldirnar hafa
varðveitzt í þessum húsum,
ógleymanlegt að sjá hvernig
gamall tími lifir í þessum hús-
um laragt fnam á síðustu öld. í
huga mínum er að mótast kenn
ing um þessa þróun, sem ég
þarf að koma frá mér“.
Hann leitar þess liðna. Hann
hefmr leitað þess víða, í Corn-
wall, á Orkneyjum, Hjaltlands
eyjum og Færeyjum. Nú á ís-
landi. Blóð hans hefur leitað
norður. Hann hefur fundið mið-
aldimar, en farizt á mis við
æsku sína. Þar sem kýmar
voru áður á beit í Cornwall,
eru nú ferðamannasalemi. Þar
sem bein spænskra sjómanna
grófust í sandinn eða molnuðu
við klettana, deyja fuglar í
olíuibrák. Hanra ieitar stöðugt
að því óforgemgilega, leiitar
þess í Jj.óðutm síraum. Leitar
þess í gömlium húsuim.
Það er því ekki undarlegt
þótt hamin l'eiti miiðaldairana,
fllýi ferðamieran og da-uða
fugla í fjöruborðimu,
Menn verða frægir, þeim er
boðið í kvöldverð. Kaffi og
koníak. Og þeir leita miðald-
araraa. Sanduriran er hiran sarrai,
klettannir hinir sömu. En
saltur vindurinn leikur um
grátt hárið á Jennifer.
En það or eklkert sem miæliiir
á móti koniaki, ef það er nóigiu
gamalt.
Þessi eilífa leit. Öll skáld
leita einhvers sem þau geta
ekki fundið. Yrkja til að varð-
veita tíma sem ella mundi glat-
ast. Það voru hvorki kirkjur
né öraraur hús sem varðveittu
íslenzkar miðaldir, heldur þau
rit sem þá voru skrifuð. Og Sir
John gerir sér góða grein fyr-
ir þeim úrslitaáhrifum sem ís-
lenzk forrarit höflðu á mótun
þjóðariranar. Harara kemur aft'Uir
að þessu atriði. Sódavatns-
flaskan er gleymd. Egill
Skallagrímsson er farinn að
sætta sig við samtalið. Sir
John segir mér frá færeyskri
konu sem hann þekkir og
kveðst hafa lært helztu atburði
sögunnar af sagnakvæðum og
dönsum, löngu áður en hún
varð læs eða skriifaradi: „Þið
hafið þetta í blóðirau", fuillyrti
hann. „Hér norður frá hafið
þið fengið ljóðið frá sögunum.
Ljóðið er í hverjum manni, en
það vita ekki allir af því. Það
fær ekki út.rás hjá almenrairagi
í öðrum löradum, nema þá hel-zt
í barnavísum. í Færeyjum sá ég
fólkið dansa á götunum og
syragja mörg hundruð ára göm-
ul ljóð.
Ég hef alltaf horft norður,
ég vei't ekki af hverju. Á skóla
árum míraum fór ég til eyjar-
innar Mön, af því ég þekkti
engan sem hafði verið þar áð-
ur. Þá þekkti ég aðeins Com-
wall og írland. En á Mön var
ekki keltnesk menraing, heldur
norræn. Síðan hef ég farið um
flteistaillar eyjar hins forna norr-
æraa koraungdæmis. Og drukk
ið í miig aradblæ þeissarar nonr-
ænu mieraningar.
Það eigum við Auden sam-
eiginlegt. Við vorum skóla-
bræður í Oxford. Og við er-
um góðir vinir síðan. Hittumst
sjaldan, en þegar við hittumst
má ekki á milli sjá, hvor okk-
ar er glaðari yfir að vera tiL
Auden er mjög fyndinn, en
samt ólíkur Tom frænda.
Louis MacNeioe sem komimieð
honum hingað var með mér í
skóla. Ævintýraleg persóriau
Hann las þýðingar Williama
Monris og ég held það hafi ver
ið Louis MacNeice sem bléis
Auden í brjóst þrá eftir ís-
landi. Annar maður hafði einm
ig mikil áhrif á hann í þá átt,
Coghill kenraari haras í Oxford
sem hefur fært Kantaraborgar-
sögur Chauoers í raútimahorf.
Nú hefur þetta verk verið fært
upp sem söngleikur í London;
og allt ætlar um koll að keyra
af fögnuði."
Ég sagði: „Mig langar að
lokum að spyrja einnar spum-
ingar. Þór dáið gamlan tíma,
ekki sízt Viktoríutímabilið og
viljið varðveita einkenni þess.
Nú kemur æskan og vill að
því er virðist umturna öllu.
Hvað gerist?“
„Það sem þér sögðuð.“
„Það sem ég sagði! Og hvað
sagði ég?“
„Að æskan vilji varðveita
sérkenni gamals tíma. Þá var
fólk hvorki númer né vélmenni,
heldur sjálfstæðar persónur.
Hver með sínum blæ, sínum sér-
kenraum. Og hver með sitt
nafn. Æskan vill ekki um
tuirraa, húra vill'l firana það sem
er einkennandi fyrir manninn.
Ég hef yndi af byggingum
sem lyfta sál okkar til himins,
en leggjast ekki á hana eins og
farg. Unga fólkið vill varð-
veita nöfn og sérkenni. Það
firaraur að það eru margar himdr
anir á veginum. En hindranir
geta einnig orðið til hjálpar.
Kannski eru þær nauðsynleg-
ar.
Gagnrýnendumir heimtuðu
af mér að ég hætti að yrkja,
ég ætti að snúa mér að fytrir-
tæki föður míns. Ég neitaði og
aflaði mér tekna með blaða-
mennsku. Þessi hindrun varð
mér til góðs. Æskan hefur snú-
izt gegn vélmenninu; þessu
nafnlausa ómanneskjulega fyrir
bæri raúitímaiþjóðifélaigs.
Hún er staðráðin í að varð-
veita manneskjuna. En hún veit
ekki hvað það er sem hún ætlar
að varðveita."
M.