Morgunblaðið - 24.03.1970, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. MARZ 1970
Jón Björnsson, rithöfundur;
Norðurlandaráð og kynning
ísl. bókmennta erlendis
Bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs.
Nýafstaðinn fundur Norður-
landaráðs hér í Reykjavík er án
efa einn af merkustu viðburð-
um ársins. Það var ánægjulegt
fyrir íslenzka rithöfunda
að kynnast verðlaunahafanum,
danska skáldinu Klaus Rifbjerg,
þótt aðeins væri skamma stund.
Flestir, sem eitthvað þekkja til
danskra samtímabókmennta, hafa
kynnt sér fyrri verk hans og nú
er von á verðlaunabókinni í ís-
lenzkri þýðingu. Ræða Rif-
bjergs við móttöku verðlaun-
anna birtist í blöðunum, og
margt af því sem þar er sagt,
gæti orðið íslenzkum höfundum
til gagnlegrar umhugsunar, eink
um þar sem drepið v-ar á þjóð-
félagsmál. Sumt var að vísu ekki
annað en sjálfsagðir hlutir, svo
sem að rithöfundar ættu ekki að
vera tjóðurhundar eða hirðfífl
valdhafa, „að það ákeið sé á
enda runnið", eins og hann orð-
aði það. Hér tekur höfundurinn
full djúpt í árinni, evrópskir
höfundar hafa yfirleitt aldrei
verið slík „hirðfífl" og sízt á
Norðurlöndum. Eigi Rifbjerg aft
ur á móti við einræðisstjórnirn-
ar í Austur-Evrópu sést að
þessu er öðruvísi farið þar, en
um leið verður það deginum ljós-
ara, að fangelsisdómar yffc rit-
höfundum austur þar sanna bet-
ur en flest annað að þeir sætta
sig alls ekki við að vera tjóð-
urhundar sinna valdhafa, þótt
þeir séu að sjálfsögðu varnar-
lausir gagnvart lögregluríkinu.
Þá kom það fram í ræðu Rif-
bjergs að rithöfundar eigi að
taka þátt í stormum sinnar tíð-
ar og nefnir dæmi um það úr
samtímabókmenntum. Mörg önn-
ur dæmi mætti tilfæra um áhrif
bókmenntanna á samfélagsþróun-
ina, einnig úr íslenzkri bók-
menntasögu, þót't þess sé ekki
kostur í þessu greinarkomi,
enda væntanlega óþarft í okkar
háþróaða skólaríki Ennfremxar
deilir Rifbjerg á stjórnmála-
mennina fyrir skilningsleysi á
nýtízku bókmenntum, og á hann
þá sjálfsagt fyrst og fremst við
ástandið í sínu eigin landi. Sá
er þetta ritar skal ekki um það
dæma, en ekki er langt síðan
Danir áttu þjóðkunnan rithöf-
und í sæti menntamálaráðherra.
Höfundur þessara lína þekkti
hann og þorir að fullyrða að
hann skorti hvorki skilning né
samúð með rithöfundum og til-
raunum þeirra á sviði forms og
stíls. Hitt er svo annað mál að
um nokkurt árabil hefur eins
konar „listin fyrir listina“-
stefna verið áberandi á Norður-
löndum, þar sem þjóðfélagsmála
gætti mjög lítið. Krafan um hlut-
deild eða þátttöku rithöfunda í
þjóðfélagsmálum er ekki ný af
nálinni; slík hlutdeild var mjög
áberandi í verkum skálda eins
og Ibsens, Björnsons, Lies,
■^Texös og margra fleiri stór-
skálda liðins tíma. Þegar því
Rifbjerg hvetur til byltingar á
hann væntanlega við afskipta-
leysi samtímahöfunda sinna af
þessum málum. Allmjög hefur
borið á því að sumir, sem um
þessi mál fjalla, telji að með til-
komu „velferðarríkisins" sé tími
hinnar þjóðfélagslegu skáldsögu
liðinn hjá og höfundar verði þvi
að leita sér yrkisefna á öðrum
vettvangi. Ónauðsynlegt er að
rökstyðja nánar að slíkar kenn-
ingar eru hrein firra. Meðan
mennirnir eru ekki fullkomnari
en raun er á, verður aldrei slíkt
velferðarríki til, að ekki sé þörf
fyrir gagnrýni — hún er jafn
nauðsynleg og stjórnarandstaða í
lýðræðisríki. Þekki rithöfundur-
inn sinn vitjunartíma, hlýtur
bann að vera eins konar sam-
vizka þjóðfélagsins. Nú er svo
ástatt hér á landi að umfjöllun
um þjóðfélagsmálefni er illa
þokkuð hjá mörgum og er und- '
arlegt til þess að vita. Þess er
skemmst að minnast að á síðast-
liðnu hausti var sýnt i Þjóðleik
húsinu leikrit, „Fjaðrafok“, sem
einmitt fjallaði um vandamál
samfélagsins, að mörgu leyti vel
heppnað að dómi hæfra manna
og minnisstætt þeim er sáu, en í
stað þess að fagna þessari við-
leitni, upphófust þvílík óp og
emjan úr vissum herbúðum að
slíks eru víst fá eða engin dæmi.
Sama hefur átt sér stað í sam-
bandi við sumar þær bækur, sem
lagðar hafa verið fram af okk-
ar hálfu í skáldsagnasamkeppni
Norðurlandaráðs, og meira en
það, ópin hafa borizt út fyrir
landsteinana, eins og síðar mun
vikið að.
Þessi orð mín ber að sjálf-
sögðu ekki að túlka sem gagn-
rýni á hinni ágætu ræðu Rif-
bjergs, heldur var vikið að
henni vegna þess að í henni er
drepið á_ svo margt umhugsun-
arvert. Ég hef nýlokið við að
lesa verðlaunabók hans, „Anna
(jeg) Anna“, og hefur sá lest-
ur sannfært mig um að í þetta
sinn hafa verðlaunin hafnað á
réttum stað. Einkum gleður það
mig, sem hálfgildings fósturson
Danmerkur að danskt skáld
skyldi verða þessarar sæmdar
aðnjótandi í höfuðstað hins
forna sambandsríkis.
RITHÖFUNDAÞINGIÐ OG
KJÖR RITHÖFUNDA
Rithöfundaþingið í haust
vakti almenna athygli, enda
gerðist ýmislegt í sambandi við
það, sem vert er að gefa gaum.
Kröfur þess, eða að minnsta kosti
óskir um bætt kjör stéttarinnar
voru talsvert ræddar í blöðum
og manna á meðal. Einkum var
til þess tekið hversu góð eining
hefði ríkt á þinginu. Sem dæmi
þess má nefna að tillaga kom
fram um sameiningu rithöfunda-
félaganna tveggja, sem nú
mynda Samband islenzkra rit-
höfunda. En svo hlálega vildi til
að flutningsmaður tillögunnar
hafði sjálfur skipt um félag af
ókunnum ástæðum og hefur með
því einimitt sannað að sameining
er ekki tímabær um sinn, enda
hetfur núverandi fyrirkomulag
reynzt ágætlega. Að sjálfsögðu
gáfu fundarmenn sér tóm til að
taka sér hvíld frá alvarlegum
störfum öðru hverju. Dýrlegar
veizlur voru haldnar, þar sem
ólíkustu aðilar munu hafa fall-
izt í faðma, svo sem til að undfc-
strika eininguna. En ormskratt-
inn hafði þá þegar byrjað að
naga rætur hinnar glæsilegu
eikur einingarinnar, eins og sýnt
verður fram á hér á eftir.
Um svipað leyti fór fram bók-
menntakynning í sjónvarpi og
útvarpi — umræðufundir í
sjónvarpinu með höfundum og
gagnrýnendum, og Sveinn
Skorri Höskuldsson hélt þrjá út-
varpsfyrirlestra um íslenzkar
bókmenntir frá lokum siðari
heimsstyrjaldar, en hann „er svo
sem kunnugt §r einna lærðastur
íslenzkra bókmenntamanna", svo
að vitnað sé í orð Jóns Hnefils
Aðalsteinssonar um hann í Les-
bók Morgunblaðsins 10. tbl. þ.á.
f öðru sambandi ræðir Jón
Hnefill um „hleypidómaleysi"
Sveins Skorra. Ekki veit ég
hvað knúið hefur blaðamanninn
til þess nú allt í einu að fara að
gefa Sveini Skorra slíkar eink-
unnir, en hitt er víst, að erindi
hans í útvarpinu einkenndust af
allt öðru en hleypidómaleysi,
þau voru mestmegnis einhliða
áróður fyrir ákveðnum „stefn-
um“ og höfundum, sem eflaust
hafa átt mikið af lofinu skilið,
en mest af því var á kostnað
annarra. Ég er hræddur um að
slíkt oflof hafi öfug áhrif við
það sem til er ætlazt, enda
stækkar enginn listamaður á því
að verið sé að hefja hann til
vegs með því að troða á stétt-
arbræðrum hans, hvort heldur
það er gert með lítilsvirðandi
ummælum eða hinni „þöglu
lygi“. Annars verð ég að segja
fyrir mig að ég hafði gert mér
von um að fyrirlestrar þessir
ættu að gefa hlutlausa yfirsýn
yfir bókmenntir síðustu áratuga
hlustendum til leiðbeiningar og
fróðleiks. Ég er ekki einn um
þá skoðun meðal þeirra sem smá-
vegis afskipti höfðu af undir-
búningi þessa þings. Skollinn
má vita hvort séra Gunnar
Benediktsson hefur ekki á réttu
að standa í grein sinni í Tíma-
riti Máls og Menningar, 3—4. h.
fyrra árs.
Skömmu áður en rithöfunda-
þingið hófst fór árleg úthlutun
Jón Björnsson.
styrkja úr ritihöfundasjóði
fram. Óskir munu hafa komið
fram um að rétt hefði verið að
úthlutunin færi fram á sjálfu
þinginu, en stjórn sjóðsinis taldi
sér annað betur henta, enda
skipta _ slíkir smámunir ekki
máli. Ég hef áður látið í ljós að
greiðslur til höfunda fyrfc út-
lán hefðu átt að hefjast um leið
og úthlutað var úr sjóðnum, og
nú er orðið svo langt síðan við-
aukinn við bókasafnslögin var
staðfestur, að þau ættu að fara
að komaist í framkvæmd. Er það
yfirleitt sæmandi menningar-
þjóð að setja vinsælustu höf-
unda þjóðarinnar hjá við veit-
ingu úr sjóði þessum? Treystir
FYRRI HLUTI
nokkur sér til í alvöru að halda
því fram, að hinir fjölmörgu les-
endur höfunda eins og t.d. Guð-
rúnar frá Lundi, sem auðvitað
eru skattgreiðendur eins og all-
ir þegnar lýðveldisins, telji ekki
að hún eigi að fá hlutdeild í
þessu fé? í þessu sambandi skipt
ir engu máli þótt menning-
arvitar og aðrir gagnrýnendur
geri lítið úr bókmenntagildi
sagna hennar. Bókasafnslögin
eru ekkert annað en staðfesting
á eignarrétti rithöfunda, og ég
veit ekki betur en að eignarrétt-
urinn sé talinn friðhelgur í
stjórnarskrá lýðveldisins ís-
lands.
I þessu sambandi er þýðing-
arlaust að vitna í listamanna-
launin, því að lög þau sem út-
hlutunarnefnd þeirra eru sett,
eru þannig, að þar er enginn
öruggur samkvæmt bókstaf lag-
anna, gagnstætt því sem er í öðr
um löndum, t.d. Danmörku. Ann
að mál er svo það, að nokkur
festa hefur skapazt, þó að enn
skorti það öryggi sem listamenn
eiga siðferðislegan rétt á, eftir
að hafa starfað mikinn hluta æv
innar að listsköpun. Þótt játa
megi að lögin um listamanna-
laun séu nokkur framför frá því
sem áður var, dylst ekki að þau
þurfa gagngerðra endurbóta við.
Úthlutun listamannalauna er ár-
legt deiluefni, enda ekki óeðli-
legt; þess verður aðeins að krefj
ast að umræðurnar fari fram á
menningarlegan hátt, og vítavert
er, þegar launin eru talin eftfc
þegar um aldraða listamenn er
að ræða, sem hlotið hafa viður-
kenningu heima og erlendis, eins
og dæmi eru því miður til, jafn-
vel hér í Mbl.
Munurinn á listamannalaunun-
um og greiðslum fyrfc útlán á
opinberum söfnum er sá, að rit-
höfundar eiga lagalega kröfu á
greiðslu samkvæmt bókasafns-
lögunum, listamannalaunin eru
falin nefnd til úthlutunar og
verða því launaveitingarnar
mjög undfc víðsýni og sanngimi
nrfndarmanna kamnar.
Rithöfundaþingið krafðist
samningsréttar í sambandi við
framkvæmd bókasafnslaganna.
Það var alveg sjálfsagt. Ber að
fylgjast vel með þessum málum
og sjá m.a. um að greiðslur til
höfunda fyrir útlán verði sóma-
samlegar. Þar sem við höfum
svo oft „dependerað" af Dönum,
myndi ekki saka þótt við hefð-
um fyrirkomulag þefcra til hlið-
sjónar.
ÞÝÐINGAR A
ERLEND MÁL
Oft hefur verið að því vikið
hversu erfitt sé fyrir íslenzka
rithofunda að koma verkum sín
um á framfæri erlendis vegna
skorts á þýðendum. Halldór Lax
ness víkur að þessu í skemmti-
legri grein í síðasta hefti Tíma-
rits Máls og Menningar. Svo
undarlegt sem það má virðast,,
hefur orðið afturför í þessu efni
síðan á fyrstu áratugum aldar-
innar. Verða hér nefnd fáein
dæmi. Sögur Gests Pálssonar
komu mjög fljótt út á dönsku og
þýzku og jafnvel fleiri málum,
en áður hafði Piltur og stúlka
verið þýdd a.m.k. á dönsku. Úr-
val úr smásögum Jónasar frá
Hrafnagili kom út í danskri þýð
ingu með merkilegum formála eft
ir stórskáldið Johannes Jörgen-
sen. Sumar sögur Þorgilsar
Gjallanda komu út á þýzku og
Litli-Hvammur Einars H. Kvar-
ans var gefin út í hinu fræga
þýzka ritsafni, Reclams Uni-
versum, þar sem aðeins úrvals-
höfundar komu til greina. Þrjár
af stserri skáldsögum hans voru
þýddar á dönsku, Gull af Gunn-
ari Gunnarssyni. Þrjár af skáld
sögum Jóns Trausta voru þýdd-
ar á dönSku, auk fjölda smá-
sagna í dönskum og þýzkum
blöðum. Eiríkur Hansson Jó-
hanns Magnúsar Bjarnasonar
var þýddur á þýzku og smá-
sagnasafn eftir Guðmund Frið-
jónsson var gefið út í danskri þýð
ingu. Heilar bækur með þýðing-
um íslenzkra ljóða komu út á
dönsku og þýzku. Voru þeir Dan-
inn Olaf Hansen og Austurríkis-
maðurinn J.C. Poestian afkasta-
mestur við þessar þýðingar. Auk
þess hefur úrval íslenzkra þjóð-
sagna komið út á mörgum málum
sem og íslendingasögurnar. Hér
eru auðvitað undanskildir þefc
höfundar, sem skrifuðu á erlend
um málum. Það segfc sig sjálft
hvílík hvatning það hefur verið
höfundunum að vita rit sín koma
út hjá öðrum þjóðum á meðan
þeir voru enn á bezta starfs-
aldri.
Sá áhugi sem lýsir sér í þýð-
ingum íslenzkra samtímabók-
mennta á fyrri hluta aldarinnar
er að þakka einstöku mönnum,
en hvorki opinberum nefndum
eða ,,ráðum“. Það var verk
manna, sem kynni höfðu haft af
íslandi, ,,íslandsvina“ eins og
þeir voru stundum nefndir í
virðingar- og viðurkenningar-
skyni, þó að síðar — eftir að
við þóttumst vera komnir í sam-
félag stórþjóða — væri þetta
heiti af vissum aðilum notað í
niðrunarskyni og jafnvel reynt
að gera lítið úr starfi þessara
ágætu erlendu manna. Þannig
fer stundum þegar minnimáttar-
kennd og gervimikilmennska
stofna til bandalags.
En hvað sem þessu líður, þá
ættu blómatímar að vera fram-
undan, þar sem við erum aðilar
að Norðurlandaráði og kostum
árlega þýðingar á tveim skáld-
ritum til bókmenntasamkeppni
þess. Þó mun fæst af þeim þýð-
ingum hafa komið út á Norður-
löndum, en nokkrar ljóðabækur,
sem þýddar eru, eru aðallega
verk einstaklinga, svo sem
Ivars Orgland3 og Poul P.M.
Pedersens.
Þess er skammt að minnast, er
kunnugt varð val íslenzku full-
trúanna til samkeppninnar í ár
hvílíkan úlfaþyt það vakti. Ól-
afur Jónsson lét hafa eftfc sér í
útvarpi að skáldsagan Hjartað í
borði eftir Agnar Þórðarson
væri of léleg til að leggja fram í
samkeppni sem þessa og sagði
eitthvað á þá leið, að það væri
illa gert að velja eitt af lökustu
verkum höfundar. í stað þess
hefði verið nær að þýða skáld-
verk Thors Vilhjálmssonar,
Fljótt, fljótt sagði fuglinn. Af
þessu má ráða að baktjaldaáróð
ur hafi verið í gangi til að koma
bók Thors að, þó að hann sjálfur
hafi auðvitað hvergi nærri kom-
ið, vegna alkunnrar hlédrægni
sinnar. Agnar svaraði hvat-
skeytslega fyrir sig í útvarp-
inu og síðar ræddust þeir Ólaf-
ur við í sjónvarpinu. Ef dæma
má af fyrri reynslu, má búast
við því, að óhljóðin út af val-
inu á bók Agnars berist yfir fs-
landsála áður en mjög langt
verður um liðið.
En segja má að lítið saki þótt
bókmenntamennfcnir rífist hér
heima. Verra er, þegar tekið er
að níða þá rithöfunda, sem hafa
orðið fyrir valinu, á erlendum
vettvangi, eins og raun varð á,
þegar bók eftir Grétu Sigfús-
dóttur var valin í hitteðfyrra.
Þessi rithöfundur hefur beinlín
is orðið fyrir ofsóknum vegna
þessa, eins og gleggst sannast á
því, að er hún gefur út næstu
bók sína getui Ólafur Jónsson
ekki stillt sig um að hnýta aft-
an í ritdóm um hana miður
smekklegum slettum. Manni verð
ur á að spyrja hvers konar þrá-
hyggja þetta sé eiginlega.
A þingi Norðurlandaráðs
kom fram tillaga um gagnkvæm-
ar þýðingar úr íslenzku og hin-
um norðurlandamálunum. Fékk
hún góðar undirtektir og kemst
væntanlega í framkvæmd ein-
hverntíma. En hvernig því verð-
ur hagað er ekki unnt að segja
neitt um að svo stöddu, en lík-
legt er að einhver nefnd verði
búin til og annist val þeirra
bóka, sem hún telur að til greina
komi. Ekki þarf skarpan heila
til að sjá að þess háttar fram-
kvæmd myndi jafngilda ritskoð-
un í einræðisríkjum, því að
starfsemi slíkrar nefndar gæti
orðið til að gereyðileggja fyrir
öðrum á erlendum bókamarkaði,
nema því aðeins að þeir einir
veldust í hana, sem væru frjáls-
lyndir og víðsýnir og lausir við
allar listkreddur.
En ég hallast því miður að
þeirri skoðun að nú þegar
séu vissir „bókmenntafræðing-
ar“ reiðubúnir að fórna sér fyr-
ír slíka nefnd. Mér þykir ekki
ólíklegt að þefc sem kynna ísl.
bókmenntir í ritunum Ny
litteratur i Norden og Norsk
litterær árbok teldu sig sjálf-
kjörna til þess. Og yrði hér um
t.d. fjögra manna nefnd að ræða,
hygg ég að Ólafur Jónsson og
Sveinn Skorri Höskuldsson
yrðu tilleiðanlegir til að taka á
sig þetta ómak, þar sem augljóst
er af bókmenntaskrifum sjálfra
þefcra, að þeir eigi fáa sína
líka hér á landi og þótt víðar
væri leitað.
UNDARLEGUR
ELTINGARLEIKUR
Þeir, sem gera sér það ómak
að fylgjast með bókmenntaskriif-
um fyrrnefindra aðila, komast
fljótt að raun um að lítil klíka,
haldin annarlegum sjónarmiðum
er að reyna að ná völdum og
áhrifum í sambandi við Norður-
Framhald á bls. 24