Morgunblaðið - 22.04.1970, Blaðsíða 16

r
16
MORGUN’BLAÐIÐ, M3ÐVIKUDAGUR 22. APRIL 1970
JltwgMitfybti
Otgefandi hf. Arvakur, Reykjavik.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Ritstjómarfulltrúi Þorbjöm Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjöm Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Ami Garðar Kristinsson.
Rltstjóm og afgreiðsla Aðalstraeti 6. Sími 10-100.
Auglýsingar Aðalstraeti 6. Simi 22-4-80.
Áskriftargjald 165,00 kr. á mánuði innanfands.
I tausasölu 10,00 kr. eintakíð.
LENIN OG KERFIÐ SEM BRÁST
¥ dag eru 100 ár liðin frá
fæðingu Vladimirs Lenins,
þess er lagði grundvöll að ríki
sósíalismans í Sovétríkjunum.
Kommúnistar um heim allan
halda þennan dag hátíðlegan
og Sovétríkin munu reyna að
notfæra sér þennan viðburð
til þess að efla yfirráð sín yf-
ir kommúnistaflokkum um
víða veröld og þá ekki sízt í
hinum svonefndu sósíalísku
ríkjum. Enginn neitar því, að
Lenin er einn þeirra manna,
sem mest áhrif hafa haft á
líf og örlög manna og þjóða
á þessari öld. En hafa þau
áhrif orðið til góðs eða ills?
Raunar er óþarft að spyrja
þeirrar spumingar. Henni
var svarað í Eystrasaltsríkj-
unum, Berlín 1953, Búdapest
1956 og Prag 1968.
Rúmlega hálfri öld eftir að
kommúnistar tóku völdin í
Sovétríkjunum, hefur þeim
ekki tekizt að veita þjóðum
þessa víðfema ríkis þau mann
réttindi, sem þykja sjálfsögð
á Vesturlöndum. Frjáls hugs-
un, frelsi til að tjá sig, frels-
ið sem slíkt, er ekki til í Sov-
étríkjunum hálfri öld eftir
valdatöku kommúnista. Það
hefur aldrei verið til og þeir
tímar virðast því miður ekki í
nánd, að þjóðir Sovétríkjanna
fái að njóta þess. Kommún-
ismanum hefur heldur ekki
tekizt að veita fólkinu jafn
góð lífskjör og þegnar „auð-
valds“þjóðanna í vestri búa
við.
Miklu fremur hefur
bilið milli lífskjara fólksins í
Sovétríkjunum og lýðræðis-
ríkjum Vesturlanda breikkað.
Hálfrar aldar reynsla af
stjórnarháttum í Sovétríkjun-
um sýnir, að kommúnisminn
hefur gersamlega brugðizt.
Draumsýnir spámannanna
hafa reynzt einskis verðar.
Það er þó alvarlegra, að
reynslan hefur einnig sýnt og
sannað, að kommúnisminn er
eitthvert mesta spillingarafl á
þessari öld. Forystumenn
Kommúnistaflokksins í Sovét
ríkjunum hafa ekki fæðst
verri menn en aðrir, en kerfið
hefur spillt þeim og þeir eru
fangar þess. Kerfið þolir ekki
frelsi og þess vegna er saga
kommúnismans á þessari öld
blóði drifin. Ef frjáls hugsun
hefur einhvers staðar skotið
upp kollinum í ríkjum sósíal-
ismans, hafa skriðdrekar og
morðtæki umsvifalaust verið
send fram á vígvöllinn til
þes® að drepa hana niður. Við
þekkjum það frá Búdapest og
Prag.
í dag dettur engum í hug
að halda fram, að leið þjóð-
anna til bættra lífskjara og
betra lífs sé leið kommúnism-
ans. Hugsjónir Karls Marx
eru einungis vopn í heims-
valdastefnu Sovétríkjanna,
vopn, sem hefur dugað þeim
til þess að ráða ríkjum A-
Evrópu og efla áhrif sín um
víða veröld.
Á 100 ára afmæli Lenins
hafa arftakar hans því enga
ástæðu til að fagna. Gjaldþrot
kommúnismans, sem þjóð-
skipulags, sem geti fært fólk
inu betra líf, er öllum aug-
ljóst. En hið spillta kerfi er
enn við lýði og lífinu er hald-
ið í því í krafti einhvers mesta
herveldis heims. Adolf Hitler
ætlaði að stofna þúsund ára
ríki, en það hrundi til grunna
rúmum áratug síðar. —
Lenin, Stalín, Maó, Krúsjeff,
Brésnev — allir ætluðu þeir
að stofna þúsund ára ríki eins
og Hitler, en eftir stendur
beinagrindin, grá fyrir jám-
um.
Þjóðarbókhlaða
¥>íkisstjórnin hefur lagt
**■ fram á Alþingi þings-
ályktunartillögu um bygg-
ingu þjóðarbókhlöðu í tilefni
af 1100 ára afmæli íslands-
byggðar. Á hún að rúma bæði
Landsbókasafn og Háskóla-
bókasafn. Þjóðhátíðarnefnd-
in, sem Alþingi kaus 1966 til
þess að gera tillögur um með
hverjum hætti skuli minnast
1100 ára afmælisins, hefur
sem kunnugt er gert bygg-
ingu þjóðarbókhlöðu að einni
höfuðtillögu sinni.
Ástæða er til að fagna því
skrefi, sem nú hefur verið
stigið. Bókmenningin er ein
helzta undirstaða íslenzkrar
menningar og þess vegna vel
við hæfi að reisa þjóðarbók-
hlöðu í tilefni þesisa merkis
afmælis í sögu þjóðarinnar.
Á árinu 1957 samþykkti Al-
þingi tillögu um sameiningu
Landsbókasafns og Háskóla-
bókasafns en slíkt er ekki
framkvæmanlegt í þeim húsa-
kynnum, sem söfnin hafa nú
yfir að ráða. Með byggingu
þjóðarbókhlöðu verður hús-
næðismálum þessara bóka-
safna komið í gott horf og
jafnframt verður þessi mikla
bygging tengd merkisatburði
í sögu Islands. Tæplega er
þess að vænta, að byggingu
þjóðarbókhlöðu verði lokið á
árinu 1974, en mestu máli
skiptir að málið er nú komið
á verulegan rekspö'l.
Uppreisnin í Ungverjalandi í Iðnó
Leikfélag Reykjavíkur:
Það er kominn
gestur (Totek)
EFTIR ISTVÁN ÖRKÉNY
Þýðendur: Bríet Héðinsdóttir
og Þorsteinn Þorsteinsson
Leikmyndir: Iván Török
Leikstjóri: Erlingur E. Halldórsson
Það er kominn gestur, minn-
ir um margt á Góða dátann
Svæk, eftir Jaroslav Hasek. í
þessu óvenjulega ungverska
leikriti kynnumst við ádeilu-
kenndri fyndni eins og í sögum
Haseks; í báðum verkunum er
hæðst að hermennsku og hern-
aðaranda.
István Örkény er fyrst og
fremst þekktur fyrir leikritið
Það er kominn gestur, eða Totek,
en upphaflega birtist það í
skáldsöguformi. Fyrsta bók
hans, sem var smásagnasafn,
kom út 1941 og fékk lofsamlega
dóma gagnrýnenda. Sama ár var
Örkény kvaddur til herþjón-
ustu, var tekinn til fanga
af Sovétmönnum og hafður í
haldi í þrjú ár. Samkvæmt því,
sem segir í leikskránni, nýtur
hann sín ekki verulega sem rit-
höfundur fyrr en á þeim ára-
tug, sem nú er að líða. Fræg-
ar eru hinar svokölluðu mínútu-
sögur hans, en sýnishorn þeirra
er prentað í leikskránni. Það er
kominn gestur, hefur verið sýnt
víða um lönd og hvarvetna vak-
ið athygli og umtal. Vinsældir
Örkénys byggjast á því, að
hann er mikill húmoristi, eins og
leikritið og mínútusögurnar
sanna.
István Örkény lítur ekki á
það sem sitt eina hlutverk að
skemmta, fá fólk tl að hlæja
og taka þátt í gáskafullum leik,
sem stundum breytist í absúrd-
isma. Hann er með boðskap í
huga. Bak við gervi skopsins,
leynast örlög þjóðar hans á
reynslutímum, og hann leitast
við að gera þeim skil eftir
megni. Augljóst er, að uppreisn
in í Ungverjalandi árið 1956, er
hið eiginlega viðfangsefni verks
ins, það, sem knýr höfundinn til
að fást við að lýsa Tót-fjöl-
skyldunni.
Sonur þeirra hjóna Tóts og
Marisku, er á vígstöðvunum, og
öðru hverju berast bréf frá hon
um. f hinu kyrrláta ungverska
sveitaþorpi er það viðburður
þegar bréf koma, en pósturinn
er skrýtinn og duttlungafullur
og hagar starfi sínu eftir því,
sem honum sýnist. Eitt bréf kem
ur öllu á annan endann. Yfir-
maður sonarins er væntanlegur
í heimsókn og það er ekki heigl-
um hent að gera honum til hæf-
is. Tót slökkviliðsmaður er í
vanda staddur, en vegna þeirrar
virðingar, sem hann nýtur í
þorpinu, fær hann alla til að sam
einast um að sýna gestinum til-
litssemi.
Tót fer á brautarstöðina ásamt
konu sinni og dóttur til að taka
á móti gestinum. Majórinn er
yfirspenntur á taugum og sér
alls staðar óvini og hættur. Vesa
lings Tót, sem er klæddur ein-
kennisbúningi sínum og með
hjálm á höfði, verður að beygja
sig undir fyrstu kröfu majórs-
ins, að ganga með hjálminn nið-
ur í augu vegna þess að majórn-
um finnst ískyggilegt hve ákaft
Tót horfir á hann. Hér er kom-
ið að fyrsta tákni kúgunarinn-
ar, en þau eru mörg í leikritinu.
Tót-fjölskyldan gerir allt til
að þóknast gestinum. Heimilislíf
hennar fer algjörlega úr skorð-
um hans vegna. í fyrstu heimt-
ar hann kyrrð. Síðan fer hon-
um að leiðast aðgerðarleysið, og
þegar hann kemst að því, að
mæðgurnar hafa, áður en hann
kom, dundað við að búa til kassa
undir sárabindi, vill hann fá að
taka þátt í þeirri iðju. Reyndar
snýst allt um það hjá honum að
afkasta sem mestu. Þar er á dag-
skrá uppbyggingin marg-
nefnda í kommúnistalöndunum,
sem stefnt hefur markvisst að því
að gera fólk að þrælum og vél-
mennum. Tót, húsbóndinn á
heimilinu, verður meira að segja
Pósturinn (Pétur Einarsson).
að hjálpa til við kassagerðina;
það er vakað allar nætur fram
á morgun á þessu heimili, þar
sem áður ríkti reglusemi. Tót er
alltaf að því kominn að gefast
upp, en lætur ekki bugast þótt á
ýmsu gangi.
Höfundurinn segir í leikskrá,
að Tót hafi lifað þá tíma „þegar
ekki var nema um eitt að velja,
annað hvort gerast uppreisnar-
maður eða verða Sísifos.“ Tót
glímdi við steininn: „En það get-
ur komið sú stund, að ekki verð
ur lengur þolað án þess að rísa
upp. Og hann lét steininn velta
niður í dalinn.“
í Það er kominn gestur, er
lýst þjóðfélagi, þar sem menn
fá ekki að vera þeir sjálfir og
sækjast þess vegna eftir að skríða
einhvers staðar undir og sofna.
Tót er helsti fulltrúi þessara
manna. En Sísifosarhlutverkið
verður honum ofraun.
Eg hef sjaldan séð félagsleg-
um boðskap í leikhúsi gerð jafn
vel skil og í leikriti Örkénys.
Það kemur á daginn, eins og oft
áður, að háðið er sterkasta
voþn allrar ádeilu. Það er kom-
inn gestur, gefur aftur á móti
ýmsa möguleika til túlkunar, og
það er alls ekki nauðsynlegt að
menn skilji markmið höfundar-
ins til að njóta leikritsins. Þeir,
sem til dæmis fara í leikhús í
þeim eina tilgangi að hlæja og
skemmta sér, munu verða full-
saddir, því eins og fyrr segir er
gamansemi örkénys ekki af lak
ara taginu og höfðar til allra.
Léttleiki einkennir vinnubrögð
höfundarins, en það er jafn-
framt ljóst að án absúrdista eins
og Ionescos og fleiri, sem örk-
ény hefur lært af, yrði verk
hans veikara — eða að minnsta
Framhald á bls. 23
Heima hjá Tót-fjölskyldunni. Majórinn (Steindór Hjörleifsson), Agika (Þórunn Sigurðardóttir),
Mariska (Guðrún Stephensen) og Tót (Jón Aðils).