Morgunblaðið - 30.01.1971, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JANÚAR 1971
Gunnlaugur Jónasson;
Spillir virkjun fallvatna fossum
og öðrum náttúruverðmætum?
Eins og kunnugt er hefir Orku
stofnun haft með höndum að
undanförnu rannsóknir á fall-
vötnum landsins og hagkvæmni
þeirra til orkuframleiðslu. Rann
sóknir þessar hafa sýnt og sann
að, að nýtanleg orka í stórám
landsins er svo mikil að furðu
gegnir. Er því hér um að ræða
eina mestu auðlind, sem fundizt
hefir hér á landi til þessa; auð-
iind, sem ef landsmenn hafa
dug í sér og hugrekki til að hag
nýta, myndi geta gert íslenzku
þlóðina auðugri, að tiltölu, en
fiestar aðrar í veröldinni. Sýn-
ist nó óumdeilanlegt, að Orku
stofnun og verkfræðingar henn-
ar hafi hér unnið hið mesta þjóð
nytjastarf og eigi að hljóta
þakklæti alþjóðar fyrir. Samt
bregður svo undarlega við, að
heyrzt hafa þó nokkrar hjá-
róma raddir og það jafnvel
málsmetandi manna, sem láta sér
fátt finnast um þensi tíðindi og
þykjast sjá ails konar annmarka
á hagnýtingu þessarar miklu auð
iindar. Hefir í því sambandi
verið haldið fram svo miklum
fjarstæðum og staðleysum að
undrun sætir. Verkfræðingum
Orkustofnunar er hallmælt og
hafðar uppi í þeirra garð lítt
rökstuddar getsakir um þjóð
hættulegar fyrirætianir. Finnst
mér varasamt, að þegja alveg
við þessu og get þvi ekki orða
bundizt, þar sem um svo mikil-
vægt þjóðmál er að ræða. Ég er
vitanlega ósérfróður í þessum
efnum, en hefi þó kynnt mér eft
ár föngum nokkrar bær hug-
myndir, sem verkfræðingar hafa
sett fram um beizlun íslenzkra
failvatna. Vil ég þvi hér á eftir
fara nokkrum orðum um þær
heiztu mótbárur, sem úrtölu-
menn hafa haft á orði og sett á
prent gegn þessum fyrirætiun-
um. Sum ummæli virkjunarand-
stæðinga eru þó ekki svaraverð,
svo sem það, að verkfræðingar
Orkustofnunar séu með „virkj-
unaræði“ og ráðnir í því, að
vaida stórkostlegum landspjöli-
um og náttúruskemmdum, hugs-
andi ekki nokkum skapaðan
hlut um afleiðingar fyrirætlana
sinna.
Ég sný mér þá að því, að taka
til athugunar nokkrar af þeim
mótbárum úrtölumanna, sem
mér finnast helzt svaraverðar:
1. Stórám verði veitt í nýja
farvegi og nokkrir fegurstu og
tignariegustu fossar landsins
látnir hverfa, t.d. Gullfoss og
Dettifoss.
Gott dæmi um furðulegar hug-
myndir sumra sómamanna um
þetta er t.d. að finna i annars
afhyglisverðri grein Halldórs
Laxness um náttúruskemmdir,
sem birtist í Morgunblaðinu á
gamlársdag s.l. Ýmislegt annað
er og i grein þessari, sem ég get
ekki fallizt á og ennfremur eitt
og annað, sem vissulega orkar
tvimæiis, þótt þess verði lítt get
ið í þessu spjalli mínu. Einkum
mun ég ræða hér nokkuð þau
ummæli hans, að Orkustofnun
og málssvarar hennar ætli sér
að þurrka Gullfoss út úr ís-
lenzku landslagi. Segir hann að
„kontóristi" frá Orkustofnun
hafi lýst þvi yfir i útvarpi „að
væntarnieg virkjun foesins yrði
framkvæmd þannig, að farvegi
Hvítár verði breytt og fossstæð
ið þurrkað upp (þ.e. fossinn lát
inn hverfa) þó þannig, að
hleypa mætti fossinum á þegar
„túristar" kæmu að skoða hann
(tilviitnun dál. stytt). Nafn
þessa „kontórista" er ekki til-
greint. Hér er nú eitthvað mál-
um blandað, því í grein eftir
Jakob Bjömsson, verkfræðing
hjá Orkustofnun, sem birtist í
timariti stofnunarinnar Orkumál
um, hefti nr. 19 í júní 1969,
kemst hann svo að orði: „Kom-
ið hafa fram raddir um það, að
óþarfi sé að rannsaka virkjun
Gulifoss, því hún komi aldrei til
greina vegna þess, að þá yrði
Gullfossi spillt. Þetta er mis-
skilningur. Enginn ábyrgur
virkjunarsérfræðingur, sem ég
þekki til, hefir látið sér til hug-
ar koma, að eyðileggja Gullfoss.
Aliar áætlanir Orkustofnunar
um virkjun Hvítár ganga út frá
því sem forsendu, að útlit foss-
ins, yfir sumarmánuðina, verði
með öilu óbreytt, frá því sem
nú er og að engin mannvirki
verði sjáanleg frá fossinum og
nánasta umhverfi hans. Tekið
skal fram, að þetta er ekkl hugs
að þannig, að ferðaskrifstofa
hringi í virkjunina og segi:
Heyrðið þér, við verðum með
hóp ferðamanna við Gullfoss kl.
12. Viljið þið gera svo vel, að
hieypa 120 teningsmetrum á sek
úndu á fossinn í tæka tíð.“
Hvenær sem er að sumrinu verð
ur Gullfoss eftir virkjun i engu
frábrugðinn því sem nú er." (til
vitnun lokið).
Ég held að flestir verði mér
sammála um það, að taka verði
meira mark á því sem Jakob
Bjömsson, verkfræðingur Orku
stofnunar, segir um þetta mál,
en „kontoristinn", sem Laxness
vitnar til.
Svipuð hygg ég að myndu
svör Orkustofnunar um Detti-
foss og raunar um flesta aðra
fossa í ám, sem virkjanir eru
ráðgerðar í.
Ekki þarf að undrast það, þótt
menn séu almennt nokkuð ófróð
ir um þau náttúruskilyrði, sem
fyrir hendi þurfa að vera til
þess, að vatnsorkuframleiðsla sé
möguleg og hagkvæm. Flestir
munu þó vita, að vatnsmagn og
fallhæð skipta þar miklu máli.
Það verður og að minnast þess
að vatnsorkuver verða að skila
jafnmiklum straumi raforku á
nótt sem degi allt árið um kring.
Vatnsmagn fallvatna hér á landi
er afar breytilegt eftir árstím-
um og veðurlagi og hagnýt fall
hæð er mjög breytileg og sum
staðar ekki fyrir hendi. Jökulár
eru nokkuð sérstæðar i þessu
tilliti. Vatnsmagn stóru jökul-
ánna er gífurlega mikið allt sum
arið, nær því hvemig sem viðr-
ar, en aftur á móti stórum minna
að vetrarlagi, einkum í langvinn
um frosthörkum. En hafandi í
huga nefndar forsendur, má
ljóst vera, að aðeins er hægt að
hagnýta til raforkuframleiðslu
minnsta rennsli hverrar ár,
hvort sem hún er stór eða lítil.
Dálitið, en þvl miður viðast hvar
ekki mikið, er hægt að bæta úr
þessu, þar sem landslag leyfir
myndun stórra uppistöðulóha til
vatnsmiðlunar. Rétt er því að
hugfesta sér, að það eru þrjú
meginatriði, sem ráða orkumagni
falivatna: minnsta vatnsrennsli,
fallhæð og vatnsmiðlunarmögu-
ieikar. Sökum þessa er það tóm
vitleysa, að segja að verkfræð-
ingar ráðgeri, t.d. að breyta far
veg Hvítár og láta allt vatns-
magn hennar renna í nýjum far
vegi að heppilegum virkjunar-
stað og skilja hinn eldri farveg
árinnar eftir vatnslausan, Raun
veruleg ráðagerð er hins vegar
sú, að vatnsmagn sem svarar til
minnsta rennslis árinnar, að við
bættu vatni frá vatnsmiðlunar-
uppistöðu, yrði ieitt eftir skurði
og/eða jarðgöngum að virkjun
arstað og látið „koma við í
túrbínu" eins og Einar í Mýnesi
orðaði það svo laglega, áður en
aað fer aftur í ána, þó að vísu
neðan fossins. Nú er minnsta
rennsii Hvítár eins og ann-
arra jökulvatna aðeins litið biot
af þvl heildarvatnsmagni, sem á
ári hverju rennur eftir þeim far
vegi árinnar, sem hún hefir
runnið eftir um aldir og árþús-
undir. Eins er því farið um aðr-
ar íslenzkar jökulár, að á sumr-
um belja þær fram með gífur
legum vatnsflaumi, sem þvi mið
ur er ekki, að svo stöddu hægt
að hagnýta til orkuframleiðslu,
og sér þá enginn þótt það litla
brot, sem svarar tl minnsta
rennslis árinnar, sé látið renna
úr farveginum að virkjunar-
stað. Satt er það, að í miklum
frostum að vetrarlagi yrði litið
vatn í Gullfossi, en þá er hann
hvort sem er í klakaböndum og
enginn sýningargripur, raunar
alls ekki heldur þótt áin væri
óvirkjuð. Rétt er að taka með í
reikninginn, að tvisvar til þrisv
Gunnlaugiir Jónasson.
ar á öld gæti komið fyrir svo
míkið frost t.d. í ágústmánuði
uppi á hálendinu.í einn eða tvo
daga, að vatnsmagn minnkaði
svo mikið í Hvítá, að Gullfoss
yrði óálitlegur ásýndum og
yrði við það að una, ef áin væri
óvirkjuð. Ef áin hins vegar væri
virkjuð samkvæmt þeirr áætl
un, sem fyrir liggur, mætti auð
veldlega, þegar svo stæði á,
bæta svo miklu vatnsmagni í
ána úr miðiunaruppistöðu henn
ar, að fossinn gæti skartað í
sínum fegursta skrúða, þrátt fyr
ir óhagstætt hitastig uppi á há-
lendinu. Það er nú svo um alla
fossa i ám, hvort sem þær eru
virkjaðar eða óvirkjaðar, að
þeir eru ekki alltaf jafn mikil-
úðiegir, en sá er munurinn, að
í virkjaðri á, með sæmilegri
vatnsmiðlun, er æfinlega hægt,
þegar þurfa þykir, að sýna fossa
hennar í sínu mesta veldi. Svo
mörg orð um Hvitá og Guilfoss.
Fyrirhuguð virkjun í ánni
skemmir ekki Gullfoss, en getur
hins vegar aukið tign hans og
mikilleik, þegar mikið þykir við
iiggja. Ég hefi nú rætt nokkuð
um Hvitá og Gullfoss, en nokk-
uð sama má segja um flestar eða
aliar stórár, sem til stendur að
virkja og fossa í þeim.
Þá langar mig til, að vikja
nokkrum orðum að austfirzku
stóránum vegna þess þar ðrlar
einnig á nokkrum misskiln-
ingi hjá almenningi, sem ef til
vill stafar, að einhverju leyti af
ónákvæmu orðalagí hjá þeim,
sem ritað hafa um hinar stór-
merku hugmyndir verkfræðinga
um sameiginlega virkjun þeirra
i einu orkuveri i Fljótsdal, sem
myndi verða í hópi stærstu
vatnsorkuvera í heimi. Misskiln
ing þennan og stórhneyksiun
sumra, varðandi þessi áform,
mun ég nú taka til nokkurrar
athugunar hér á eftir.
Um fossa í austfirzku jökulán
urn er það að segja, að þeir eru
hvorki margir né sérlega merki-
legir. Og vegna þessa ótta nátt
úruunnenda, að fossar landsins
hverfi úr ám vegna vatnsvirkj-
ana er óhætt að tjá þeim, að
engir umtaisverðir né frægir
fossar í nefndum ám eru i
minnstu hættu vegna umgetinn-
ar virkjunar þeirra. Lagarfoss
má nefna. Hann er ekki hár né
formfagur, en þó nokkuð svo
mikilúðlegur, þegar fljótið er í
vexti, en stenzt ekki samanburð
við Gullfoss, Dettifoss eða Goða-
foss. En Lagarfoss er nú ekki
allsendis í hættu, því hann
myndi mjög færast í aukana,
einkum að haustiagi og vetrar
lagi og virkjunarmöguleikar
hans margfaldast, ef virkjun í
Fljótsdal kæmi til framkvæmda.
Um Dettifoss má vísa til hins
sama og áður er fram tekið um
Gullfoss. í Jökulsá á Dal eru,
að mér er sagt engir fossar frá
jökli til sjávar, en vera má, að
einn foss bættist í tölu stór-
fossa landsins fram af hinni 200
metra háu stíflu, sem ráðgerð er
í ánni í hinum svonefndu Hafra
hvömmum. 1 Jökulsá i Fljótsdal
kunna að vera einhverjir fossar,
en álitiegir eru þeir naumast,
þvi ég minnist þess ekki, að
hafa heyrt nokkum foss þar
nefndan með nafni.
Þá virðist þess misskilnings
gæta hjá ýmsum, að verkfræð-
ingar áformi að veita jökulán-
um á Dal og Fjöllum í heilu lagi
austur heiðar og í Lagarfljót,
og muni stór svæði á Fljótsdals
héraðí þá fara undir vatn. Hér
er auðvitað ekki um neitt slíkt
að ræða. Það er aðeins minnsta
rennsli þessara fljóta, sem er
ekki nema lítið brot af heildar-
vatnsmagni þeirra, sem flutt
yrði að virkjunarstað í Fljóts-
dal, og þó nokkru meira vegna
vatnsmiðlunar í Kreppulóni og
Hafrahvammalóni eða u.þ.b. 130
sekúnduteningsmetrar úr Jök-
uisá á Dal. Færu þessir vatns-
flutningar væntanlega fram
einkum að vetrarlagi, eftir
skurðum og jarðgöngum, því að
sumarlagi þykir mér iíklegt, að
Jökulsá í Fljótsdal geti lagt til
þá 300 siefcújndiuttienliinigsmieitra
af vatni, sem gert er ráð fyrir
að orkuverið þurfi á að halda
til framleiðslu u.þ.b. 1500000 kíló
watta. En þó svo færi, að hag-
kvæmt vrði talið að láta áður-
nefnda 245 sekúnduteningsmetra
úr nefndum jökulám renna að
staðaldri í Lagarfljót, hefi ég
pkki trú á því, að það gæti vald
ið skaðvænlegum vatnsflaumi
þar. Það er vafalaust útreikn-
anlegt hve vatnsborð Lagar-
fljóts mvndi hækka mikið við
þetta aukna vatnsrennsli og
væri æskilegt, að einhver „kont
óristinn" eins og Laxness kall-
ar þá, sem starfa hjá Orkustofn
un, vildi fræða menn um þetta.
En hvað sem bvi líður er aug-
ljóst, að vatnsflutningar þessir
myndu auka mjög minnsta
rennsli Lagarfljóts, en það verð
ur oft í vetrarfrostum svo lítið,
að það hlýtur að torvelda mjög
þá rennslisvirkjun í Lagarfossi,
sem nú er ákveðin.
Eftir að birtar voru hug-
myndir verkfræðinga Orku-
stofnunar á síðasta ári um stór-
virkjun í Fljótsdal, kvaddi mað-
ur nokkur, sem ég man nú
ekki lengur nafn á, sér hljóðs í
Morgunblaðinu, stórhneykslað-
ur yfir þeirri fáránlegu uppá-
stungu verkfræðinga, að flytja
vatn frá Jökulsá á Fjöilum og
Jökulsá á Dal til virkjunar í
Fljótsdal. Tvennt taldi hann
þessu til foráttu. Fyrst það, að
menga Lagarfljót, sem hann
virðist helzt halda að sé berg-
vatn, með jökulkorgi úr nefnd-
um jökúlám, með þeim ískyggi-
legu afleiðingum, að þar gæti
engin lifandi skepna lengur þrif
izt. Svo virðist helzt, að manni
þessum sé ókunnugt um það, að
jökuiá rennur um Fljótsdal og
í Lagarfljót árið um kring og
á sumrum með miklu meira
magni jökulvatns, en ráðgert er
að flytja þangað frá hinum jök
ulánum. Lagarfljót er því ævin-
lega með svo miklum jökullit,
að ekki sér þar til botns á 30—•'
40 cm dýpi og er þó í því tals-
verð silungsveiði. í það renna
nokkrar allstórar bergvatnsár
og verður því að telja ólíklegt,
að miklu muni þótt 245 sek-
únduteningsmetrar jökul-
vatns renni í fljótið til viðbót-
ar þvi jökulvatni, sem í það
rennur frá Jökulsá í Fljótsdal.
Ef um slíka jökulmengun yrði
að ræða, væri hennar þá helzt
að vænta á vetrum. Þessi mót-
bára virðist því fremur lítilvæg,
svo ekki sé fastar að orði kveð
ið. 1 annan stað telur þessi mað-
ur undarlegt, að verkfræðingar
skyldu ekki láta sér til hugar
koma, að virkja vatnsmagn
þetta með falli niður I Jökuldal
og litur helzt út fyrir, að hann
haldi, að Jökuldalur sé jafndjúp
ur og Fljótsdalur og faílhæð of-
an í hann þvi svipuð. Þvi mið-
ur er þessu ekki til að dreifa,
því Jökuldalur er um það bil
400 metrum grynnri en Fljóts-
dalur. — Flutningur á 245 sek-
únduteningsmetrum vatns frá
Jökulsá á Dal og frá Jökulsá á
Fjöllum, er þvi engin sérvizka
verkfræðinga, heldur byggist
einfaidlega á því, að vatnsmagn
þétta skiiar tvöfalt meiri orku í
orkuveri í Fljótsdal, en ef bað
væri hagnýtt í orkuverum í
þeim vatnsföllum, sem það er
tekið úr, auk hagstæðari virkj-
unarskilyrða í Fljótsdal að öðru
leyti.
2. Látin hefir verið i ljós sú
skoðun, að vatnsmiðlunarlón
þau, sem verkfræðingar Orku-
stofnunar ráðgera að mynda
uppi við Vatnajökul vegna vlrkj
unar í Fljótsdal, þ.e., Evjaba'^ka
lón, Hafrahvammalón og
Kreppulón muni botnfrjósa á
vetrum og þiðna seint eða ekki
á sumrum, verði því að litlu
gagni og kynnu auk þess, að
hafa óhagstæð áhrif á veðurfar
og gróður á þessum slóðum. Eng
inn neitar því, að ís muni
leggja á þessi vötn á vetrum,
eins og öll önnur vötn í land-
inu, en að þau muni botnfrjósa
er næsta furðuleg staðhæfing.
Öll þessi lón eða stöðuvötn, sem
mynduð verða með stiflum og
fyrirhleðslum, munu vera í um
það bil 600—700 metra hæð yf
ir sjó, þó líklega nær 600 metr-
um. Svo vel vill til, að úr þessu
er hægt að skera strax, jafnvel
án allra mæiinga eða frekari
rannsókna. Á Fjarðarheiði, milli
Hérsuðs og Seyðisfj. eir aMistórt
stöðuvatn við alfaraveg í liðlega
600 metra hæð yfir sjó. Ekki
veit ég um dýpt þess, en ólik-
legt er að hún sé yfir 10 metrar
þar sem dýpst er. Snjóalög eru
mikil á Fjarðarheiði og ísþvkkt
af þeim sökum miklu meiri en
hún gerist á vötnum þar sem
snjóléttara er. Samt leysir is af
vatni þessu á hverju sumri,
venjulega seinni hluta júnimán
aðar. Engar minnstu likur eru
til þess, að jafnþykkan ís leggí
nokkru sinni á miðlunarlón þau,
sem gerð kynnu að verða
vegna þeirrar virkjunar, sem
hér er um rætt. Svæðið norð-
austan Vatnajökuls er með úr-
komuminnstu stöðum á landinu
og gizka ég á, að ís leysi af
vötnum þar viku eða hálfum
mánuði áður én af Fjarðar-
heiðarvatni. Vötn þessi yrðu í
hópi stærstu vatna hérlendis og
verða likleg til þess að milda
ioftslag á þessum slóðum og stór
auka náttúrufegurð þar upp frá.
3. Og þá er það gæsin. Tæp-
ast getur hún taiizt mikill
nytjafugl hér á landi. Samt
mun hún njóta nokkurrar frið-
unar hér eins og margir aðrir
fugiar og má teljast sjálfsagt.
Hún mun hafa vetursetu á
Bretlandseyjum og er þar ofur-
hieátt elslkiuð aif sportveiðdmönn-
um, en þeir eru fjölmennir þar