Morgunblaðið - 07.04.1971, Blaðsíða 17

MÖR/GUNBLAÐIÐ, MIÐVTKUDAGUR 7. APRÍL 1971
17 <
Að STRAVINSK Y látnum
Stravinsky þótti og
frábær hljómsveitar-
stjóri. Hér stjómar
hann tónleikum í
Kaupmannahöfn fyrir
röskum tíu árum.
IGOR Stravinsky var íæddur í Oranien-
baum í Rússlandi fyrir rösfeuan 88 ár-
um. Haran var síðasti fuilltrúi þeirra
kymslóðar tónsnitKIiJniga, sem á fyrsta
fjórðunigi aldarinin.ar gaf tónilistimri
nýjan hljóm, endujnskóp hana í bók-
atafleg ri mierkingu orðsinis. Stravinsky
hafði verið veiil fyrir hjarta síðustu
áriift, en íliengst af héllt haran starifs-
feröftum síniuim og ótrúleg voru afköst
hans alveg fram á síðustu ár; sem
tónskáld, hljómisveitarstjóri og rithötf-
undur. Frægð hams hefur um áratugi
■verið ótvíræð og hamn var lönigu viður-
kenmdur um allan heim, sem ein-n af
mietstu sin'iffinigum aldarinnar, þrátt
fyrir það, að hairun sjálfur og tónilist
hans hafa verið eilíf og sífersk þrætu-
epllli meðal tón/listanm»nn.a.
BERNSKUSKEIÐIÐ í RÚSSLANDÍ
Ferill Igor Straviniskys spannar svo
márga staði, tímabil og stíla, að það
verður að teljast undur, að honum skuli
haifa teikizt að varðveita sjállfstæðan og
sérkeramilegan persóniuleika, sem allla
tíð heifur verið reiðuibúiran að laga sig
að nýjum aðstæðum. Faðir hanis var
bassasöngvari við óperuna í Pétursborg
og fjöllskýlda hans hafði verið vel
©frauð og í miklurn metum í Rússlandi.
Umhverfi hans í barrasku var andríkt
aðálsfólk og heifflandi ieikhúslíf. í einmi
bóka sinmia — an Stravinsky fékkst svo
sem alkumna er talsvert við ritstörl —
gat hann þeas að bófeasafn það sem
faðir haras átti var tallið svo merkilegt
og verðmætt að etftir byltiraguna var
það þjóðnýtt og móðir haras skipaður
bókavörður.
Stravinsky hóif raám í píanóleik níu
ára að aldri og varð unigur miikilil
óparuuiraraandi og sótti mjög að komuast
í ileikhúsið, þar sem faðir han« söng.
Hann var sendur í mennltaskóla og átti
síðan að raema löglfræði. Sumarið 1902,
þegar hann var tvítugur að aldri féllst
Rimisky-Korsakoflf á að taba haran í
tóralistartíma og upp frá því var ekki
hjalað um laganám.
FYRSTU VERKIN FLUTT
OPINBERLEGA
Árið 1908 var fyrsta verk Stravirasikys
flutt opimiberllega og efltir það var lítið
lát á frægðarför hans. Eftir að hann
hafði geifið út þriðju frumsömdu tón-
smíðiraa „Scherzo Fanltastique Op. 3“,
fann hann sjálfan sig, ef svo má að orði
komast sem meistara óværats hljóðfalts.
Eftir fjórðu tónsmiíðima „Fhigeldax“ sem
var samin í tileflni af giftingu dóttur
Rimisky-Korsakoffls, tók liistifrömuður-
iran Serge Diaghílev að veita honium at-
hygli. Og eftir sjöuinda tónverkið hants
„Eldfuglmn," sem var gerður fyrir hinn
rússneska ballett Díaghílevs og fyrst
flutt í París árið 1910, uppgötvaði um-
heimuirinn tóraskáldið Igor Stravinisky.
Enn er ,Eldifluglliran“ meðal vinisæ'liuatu
og þekktuistu verka Stravinskys. Verkið
er að heita má fuJl'lkomllega í Stíl hinna
héfðbundrau tatara-rússnesku tónsmíða
RimSky-Korsakoiflfs. Díaghílev, sem
eflaust átti von á fleiri sllíkum verkum
ræddi þá við Stravirasky um að semja
aðra tónsmíð, sem hefði að uppistöðu
heiðin hátíðahöld í itil'eflrai vorfeomuran-
ar. Tónskáldið féllst á iþað, ©n sraeri
sér síðan að tótlum píanó konsert, sem
mjög leitaði á huga haras. Eftir því sam
þessi tórasmiíð óx í meðförum, sá hann
píanóið fyrir sér sem leikbrúðu á rúss-
neSbri sveitahátíð og þegar Díaghílev
kom til að hlýða á fruimdrög verksins
lék Stravirasky fyrir haran „Pettrúsjka,“
en um haraa hafa mangiir sagt að hún
sé fyrsta tórasm/íðin sem hefði ekki
getað verið samin af öðrum en Stravin-
sky. Bæði að !því er sraertir samhljóma,
hljóðfalll og lagllínu var Petrúsjka al-
gerlega nýtt og sérstætt verk.
ÞROSKAÁRIN
Það var árið 1913, eða því sem næst
tveimur áruim síðar, að Díaghílev fékk
„Vorhátíðiraa." Sjállfur var Stravimsky
þeirrar sboðunar að Díaghíilev hafi
eklki haflt huigmynd um, hverraig bæri
að líta á tórasmíðina og þarf í raurairani
enginn að furða sig á því, þar sem
enn þanra dag í dag greinir marga á
um eðli verbsiras. Það er í senn suindur-
lauist og skipuileigt, hart og ljóðrænt,
ofsafengið og íhugult. Þegar verkið var
fruimifliuitt í Parfs varð eitt frægasta upp-
þot í áheyreradasataiuim, síðan „Taran-
hauser“ var hrópað raiður í Paríis.
Sú ólga sem varð vegna „Vorhátíð-
arinnar" var þó um m-argt auðskifljan-
leg, þao- serai þessi tónsmíð er að mörgu
leyti bei.nilnás uiggvekj aindi, meran þurfa
að kyranast henrai og það vei, áður en
þeir geta mieðtekið hana. Hún er í sömu
afstöðu til tómlistar þessarar áldar eina
og „Eroica“ Beethovens till tóniistar 19.
aldar. Áhrifamáttur þesisa verks hefuf
kanraSki erain ekki verið skiligreindur að
gaignd.
í fyrirlestruim, sem Stravirasky hél't
síðar við Harvard háskóla viitnaði hann
samþykkjandi í uimmæli Raveils þess
efniis að nýstlárdeifei „Vorhátíðariranar"
væri ekki fólginn í rithættiraum, ekki
í hlj óðfæraskipuiraimni, ekki í tækrai-
legum frágamgi verksina,, heldur í tón-
ræraum veruileik þess. Ekkert tórasfeálld,
sem var umgt á þessum árum komst að
fullu u.ndan áhrifum „Vorhátíðarinnar,"
raema kanraski Stravinsky sjáfflfur, því
að haran samidi ekki framar svipað verk.
Árið 1914 héllt Stravinsky frá Rúss-
landi og bjó í París í fjölda ára. Hann
var þá 32 ára og hafði samið óviðjafn-
anlleg meistaraverk. En á þeim áratug-
um sem síðan eru liðnir samdi haran
að minmsta kosti tvær tiyHftir tóniverka,
sem murau lifa í viitumd tóndistarunir;-
enda.
Frá því að tónskáldið settist að í
París hafði hanra itilhneigiragu til að
styggja fól'k, espa það upp. Möraraum
faranist eitthvað sérkeraniilegt og jafnvel
grimimúðlegt við þenraan smávaxna
Rússa, sem æfði sig í lyfltinguim á
hwerjum morgni, hreyfði sig eiras og
darasari, horfði á verö'ldiraa með svo
þykkum gleraugum, að augu hans voru
margfalt stærri, þegar í þau var horft.
Eins og Nicholas Nabokov komist að
orði vÍTtilst tónll'ist hanis enduirspegla
beizkt hatur haras. Haran var sagður
pukursgjam. Haran hafði aðstoðarmenra
fremur en raemendur, átti fél'aga,
frekar en vini. Haran hafði til að bera
óvenjulega skarpa greirad, kímraigáfa
hans var nístandi. Haran var reglumaður
við vinmu fram í fimgurgóma. Önlnur
tónskáld hripuðu nótur niður á urauslög
og smápappírsblleðla, en Stravinisky
kom sér upp fllókrau áhaldakerfi, með
sérstöku Skrifpú'lti, stórum teifeniblokk-
uim, hlaupaúrí og blek í mörgum llt-
um.
Honum veittist erfitt að treysta
nokkrum manrai í því sem eirahverju
skipti harara. Fyrirmæli hans í ölfflum
hlutum voru hárraákvæm. í tóraverkum
síraum kratfðist haran þess að farið væri
nákvæmlega eftir ölfflum rauerkjum ag
tábraum. Hann gerði það sem í hans
valldi stóð till að koma í veg fyrir að
hljómsveitarstjórar fengju nokkuð
svigrúm til að „túlka“ veftk hans efltir
eigin höfðd og mótmæl'ti eindregið rétti
þeirra eða hljóm'liistarmanraa til að túBca
verk sín á aranan veg en hanra mælti
sjállfur fyrir.
SAGT SKILIÐ VIÐ
RÚSSNESKA FORTÍÐ
Þótt Straviinisky heifði fliutzt frá Rúsis-
landi tll Frakfelarads fyrir heimsstyrjöld-
iraa fynri, var það þó hún og sáðar rúss-
raeska byltiingin, serai gerðu Stravimsky
ao fuil'lu og öl’lu viðski'la við ættland
si-tt og sviptu hanra airfi — aukiin heldur
að þetta tverant lleiddi ti'l algers frá-
hvarfls frá 'þeirri tónlldst, sem hanra hafði
samið á yngri árurai. Á Styrjaldarárun-
um fyrri var hann ekki afkastamdkilIiL.
Hann hafði lokið við fyrstu stuttiu óper-
una síraa, áður en stríðið brauzt út „Le
Rossingol“, en sú ópera er byggð á kíra-
verskri sögn um rauraveruílega og til-
búna næturgala. Árið 1917 l’auk haran
síðan við „Renard“, beizkjublandna
útleggingu á hinni k'lassisku sögu um
bragðarafiran, sem var samin fyrir
litla hljómsveit og söngkivartett karlia
ásamt darasi á sviði. Þessi óvenjuilega
tilraun til að samieina hljómisvei't, sörag
og látbragð á sviði, án þess um óperu
væri að ræða var upphafið á fimmtán
ára viðleitrai Straviraskys,-unz haran faran
lausnina á miðjum fjórða tug aldarinin-
ar í hinu ljóðræraa rraeistaraverki
„Persefóraa.“
Mikið af tónllistarverkum Stravinskys
á þriðja og fjórða tug aMariranar átti
rætur sínar í sívaxarudi ást hans á tón-
list 18. aldarinraar eirakum og sér í lagi
þó ítalska skólanium. Uppreisraarmiað-
urinn Stravinisky, sem samdi „Vorhá-
tíðina“ varð smám saman klassiskur í
tórasmíðuim síraum og olli það uiragum
tónskáldum í París talsverðri gremju.
Svo var kom.ið árið 1922, að Cocteau
faran sig knúiran til að gera grín að
þeilm, sem töluðu með lítiffisvirðiragu um
„svikarann Str-avirasky, l'iðhlauparan
Stravirasky."
MALDIÐ TIL BANDARÍKJANNA
Árið 1939 kom Stravirasky til Banda-
ríkjarana og fékk sex árum síðar banda-
rískan ríkisborgararétt. Leragst af bjó
haran í Beveríiy Hil'ls. Áður hafði haran
komið í hljómileikaferðisr til Banda-
ríkjanna, bæði sem pianóiileikari og
hl j ómis veitarst j óri.
Það sama og gerðist á árum fyrri
heimisstyrjaldarimnar endurtók sig í
þeirri seirani; haran fékkst á þeiim árum
aðallega við að semja tónfflist af léttara
taginu. En jafmSkjótt og styrjöldirarai
lauk var eiras og sköpunarkrafturiran
brytist fflram aftur. Hann seradi þá á
tiltöiulega skömimium tíma fflrá sér fjög-
ur merkileg verk „Symphony in Three
Movemenlts“, „Orfeus“ „Kaþólska
messu“ og loks óperuraa „The Rake’s
Progress", sem hefst með loflgerð tiil
Bellirais, darasar síðan gegraum al'lar stíl-
tegund itölsku óperuranar og lýkur á
alvarílegu atriði, sem hefflur að geyiraa
einhverja fegurstu tónilist, sem sarrain
hefur verið, að margra dómi.
Tómilistarfræðingar töldu eiltt siran að
urant væri að skipta ferfd Igors Stravin-
skys í þrjú afmörfcuð skeið: rússneska,
franiska og bandaríska skeiðið. En ýmds
af verfeum haras frá árunum upp úr
1950 hafa ruglað sérfræðinga í rímiruu.
Hvað sem segja má um sflíka skiptiragu
verðuir því ekki neitað, að Stravinsky
er eitt af stóru nöfrauraum í tónilist 20.
aldariranar.