Morgunblaðið - 07.01.1972, Síða 14

14
MORGUNBLAÐXÐ, FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 1972
BÓKMENNTIR - LISTIR
BÓKMENNTIR - LISTIR
í HÖFN OG Á HAFI MEÐ
JÓNASI STÝRIMANNI
Jónas Guðmundsson
stýrimaður:
Hægur sunnan sjö.
Ur heimsreisu stýrimanns.
Hildur Bvík. 1971.
Jónas Guðmundsson er ekki
byrjandi sem rithöfundur, og
hann er heldur ekki neinn v:ð-
vaningur á siglingunni um lífs-
ins haf. Honum farnaðist miður
vel á viðsjálum leiðum sögu-
manns og sagnaskálds, og svo
er að sjá af fyrsta kafla þess-
arar bókar, með hinu lítt rök-
ræna nafni, Hægur sunnan sjö,
að á sinni lífsreisu hafi hann
Jón Helgason
*
ekki orðið vel reiðfara. Hann
kallar sjómannaheimilið I Kaup
mannahöfn, þar sem hann biður
skipsrúms sem stýrimaður, Hús
angistarinnar, og þar grætur
hann sig i svefn fyrir sjónum
allra þeirra, sem lesa þessa bók.
Það hefur hingað til ekki þótt
karlmannlegt hér á voru landi
Islandi, að menn á bezta aldri
gengju grátandi á almannafæri,
en þó hygg ég að Jónas
stýrimaður sýni í þvi meiri
manndóm en í flestu öðru um
sína daga, þvi að bæði hans lífs-
angist og gráturinn virðast mér
runnin undan hjartarótum
manns, sem gert hafi sér fulla
grein fyrir því að fyrir hon-
um hafi verið um villt á farleið-
um tilverunnar — og sé nú stað-
ráðinn í að leiða sjálfur sjálf-
an sig.
1 bókinni lýsir Jónas fyrst
dvöl sinni í Kaupmanna-
höfn, þar sem hann biður þess í
tregablandinni angist að fá frá
einhverju dönsku skipafélagi já
kvætt svar við umsókn um stýri
mennsku einhvern ákveðinn
eða óákveðinn tíma. Biðinn verð
ur alllöng, en þar kemur, að
hann er ráðinn annar stýrimað-
ur á farmskip, sem heitir Nord-
vest. Skipið er stórt og traust,
en orðið gamalt, og eigandinn
hyggst selja það. Jónas er og ráð
inn með þeim skilyrðum, að fara
af skipinu með aðeins sðlar-
hrings fyrirvara, ef það verði
selt, enda kosti þá seljandi för
hans heim. Jónas segir svo frá
veru sinni á þessu skipi, ýmist
á höfum úti eða í ýmsum höfn-
um, unz þar kemur, að eigand-
anum hefur tekizt að selja það
og nýr eigandi tekur við því í
Rotterdam.
Þessi bók ber langt af fyrri
bókum Jónasar stýrimanns og er
sú fyrsta, sem sýnir, að hann er
gæddur persónulegri frásagnar-
og formgáfu. Frá upphafi til
enda heldur hann athygli les-
andans vakandi, enda yfir frá-
sögninni, sérstæður, en þó all-
Jónas stýrimaður
breytilegur blær. Stundum er
stíllinn myndrænn, einkum í
stuttorðum lýsingum náttúru og
veðrabrigða, og frásögn jafnvel
smávægilegra atvika er oft svo
lifandi, að hún festist í minni.
Jónas lýsir með ágætum þeim
blæ tómleika og rótleysis, sem
einmanaleiki farmannsins varp-
ar á það, sem honum ber fyrír
augu eða fram við Hann kemur,
Guðmundur G. Hagalín ■■ JÁi7ii/rp\TMrrTn
skrifar um J 5UKMLJN N11R
OTRULEGT EN SATT
Orð sknlu standa.
Iðunn. Valdimar Jóhannsson.
Bvík 1971.
Jón ritstjóri Helgason hefur
sýnt það, allt frá því að hann
gaf út fyrsta bindið af safninu
Islenzkt mannlíf árið 1958, að
hann er fundvís á athyglisverð
frásagnarefni í hinum miklu og
enn tiltölulega lítt könnuðu
söfnum margvíslegra handrita
frá liðnum öldum, og hefur hon-
um tekizt flestum öðrum betur
að skeyta saman og geta í eyð-
ur, svo að sundurlausar frá-
sagnir, bréf og bréfaslitur,
ásamt molum úr kirkju-, dóma-
og uppboðsbókum, hafa orðið í
höndum hans að heillegum þátt-
um, þar sem sýnt hefur verið
sérstætt fólk og oft ærið harm-
ræn örlög, sem speglað hafa ljós
lega lífskjör og aldarhátt.
1 fyrra kom svo frá hans hendi
safn af smásögum, sem sýndu
ljóslega, að hann hefði getað
orðið skemmtilegur og vel lið-
tækur smásagnahöfundur, ef
hann hefði lagt sig eftir því
kröfuharða listformi.
Síðasta bók Jóns Helgasonar,
Orð skulu standa, er hvorki
margir þættir né smásögur, held
úr ein heild. Hún er ævisaga
Páls Jónssonar frá Elliðakoti.
Hann var fæddur 21. nóvember
1853 og lézt fyrir aðeins rúmum
þrjátiu árum, hafði um skeið ver
ið þjóðkunnur sem fyrsti
íslenzki kunnáttumaðurinn um
vega- og brúagerð, starfsmaður
opinberra aðila víðs vegar um
landið við slíkar framkvæmdir
og kennari í þeim efnum slíks
manns sem Áma Sakaríassonar,
hins vel færa og mikils metna
verkstjóra. En þrátt fyrir þetta
munu ekki hafa við Pál þenn-
an kannazt meira en nokkur
hundruð manns, þegar þessi bók
kom út, sem sýnir þó svo ljós-
lega, að ekki verður um villzt,
að hann hefur verið einn hinn
sérstæðasti merkismaður, sem lif
að hefur með þessari þjóð —
fyrr og síðar. Ég ætla ekki. í
þessum stutta dómi mínum um
Orð skulu standa að rekja ævi-
feril þessa furðulega manns. Fer
bezt á því, að menn kynnist
honum af lestri bókarinnar, en
víst er um það, að Páll hefur
verið hvort tveggja í senn, spek
ingur að viti og einfaldur sem
dúfa og vart átt nokkurn sinn
líka um það, að hlíta aldrei öðr-
um húsbónda en samvizku sinni,
hver sem í hlut átti og hvar og
hvenær sem var.
Sögu Páls hefur Jón ritað eft-
ir svo glöggum heimildum, að
hann hefur litt þurft að geta í
eyður. Þó að spor Páls vegfræð-
ings, eins og hann var kallaður,
lægju svo að segja um allt Is-
land og hann legði leið sína fjór
um sinnum austur um haf —- til
Noregs — virðist mér slóð hans
hafa verið auðraktari en flestra
annarra, og eins er um það, að
órækar heimildir eru til frá hon
um sjálfum um hans innra líf,
sem ella hefði getað reynzt ær-
ið torrætt. 1 fljótu bragði gæti
því virzt svo sem Jóni hafi
ekki verið ýkjamikill vandi
á höndum, þá er hann réðst í að
skrá söguna, en sé vandlega að
hugað, verður annað uppi á ten
ingnum. Jón hefur auðvitað orð-
ið að tengja þannig eitt við ann
að, að úr yrði samfelld og hvorki
of óljós né of langdræg frásögn,
og það hefur honum tekizt mæta
vel. Hitt er þó meira, að honum
hefur verið ljóst, að hann yrði
að móta stílinn með því ærið
vand'hæfa móti, að hið furðulega
og í rauninni frá almennu sjón-
armiði hlálega í orðum og at-
höfnum Páls Jónssonar gerði
hann ekki að hlægilegum og fár
ánlegum sérvitringi í augum les-
andans, hvort sem sá væri vit-
ur eða fákænn. Þessa list hefur
Jóni lánazt að leika — og
eins hefur honum tekizt að
forðast þá gíldru að gera Pál í
frásögn sinni að ómennskum
dýrlingi.
Það er og trúa mín, að þessi
bók verði ekki einungis vinsæl
og víðlesin, heldur muni sam-
fylgd þeirra Páls Jónssonar og
Jóns Helgasonar verða löng og
farsæl með þjóðinni, hverju sem
viðrar í heimi islenzkra bók-
mennta og menningarlífs.
hvort sem hann reikar um stór-
borg í bið eftir skiprúmi, á sér
tómstund á skipsfjöl eða leitar
sér stundar fróunar, þar sem
skip hans kemur í höfn.
Auk. Kaupmannahafnarkafl-
anna verða þrír þættir eftir-
minnilegastir. Einn þeirra fjall-
ar um jólahald á skipsfjöl, í
höfn kotbæjarins Botvood á Ný
fundnalandi. Það reynist aðeins
fólgið í vanabundinni át- og
drykkjuveizlu, þar sem allt er í
himinhrópandi ósamræmi við
þær minningar, sem hinir þrjá-
fcíu og tveir menn frá ýmsum
þjóðlöndum eiga flestir frá dög-
um saklai'.srar og jafnvel von-
glaðrar bernsku. Þá er það þátt
ur um aðra komu skipsins til
þessa sama kanadíska útkjálka-
bæjar. Þegar tiltölulega skammt
er til Lands, verður það slys að
einn af hásetunum fellur niður í
eina lest skipsins. Fallið er
geysihátt, og hásetinn, Norð-
maðurinn Sverre Oberstad, hef-
ur hlotið slíka áverka, að hon-
um er vart ætlandi líf. Þegar í
stað er haft samband við land
og beðið um þyrlu, en svarið er
neikvætt, ekkert hægt að gera
til skyndihjálpar, aðeins ráðlagt
að láta fara vel um sjúklinginn.
Nú sameinast öll hin sundurleita
skipshöfn um það áhugamál,
að allt verði gert, sem únnt er,
til að draga úr kvölum hins slas
aða og flýta sem mest förinni til
lands. Það er hert á hraðanum
eins og framast er unnt, en ekki
er hægt um vik, því að leiðin
liggur gegnum ærið þétt ísrek.
Allir — jafnvel hinir gömlu og
hálfsteingerðu æðstu yfirmenn í
brú og vél — telja ekki aðeins
mílumar, sem skipinu m-un-
ar, heldur allt að því mínúturn-
ar, er silast áfram. Aftur og aft-
ur er beðið um hjálp úr landi,
en ávallt án árangurs. Fullir af
réttlátri reiði, djúptækri samúð
með félaga sínum og gagntekn-
ir ótta um líf hans binda skip-
verjar far sitt við bryggju í
Botvood — um það bil sólar-
hring eftir að slysið bar
að höndum, — og svo er það þá
úrskurður læknis, að eina von-
in um að bjargað verði lífi Norð
mannsins, er ber sig sem hetja,
sé sú, að flytja hann í sjúkra-
bíl hálftíma akstur til sjúkra-
hússins í Grand Falls, þar sem
séu fullkomin tæki og ágætur
læknir. Skipstjóri felur svo
Jónasi að fylgja honum að því
er virðist helsjúka manni
í sjúkrahúsið og biða þess, hvað
læknirinn segi um lífsvon
að lokinni hinni veigamestu að-
gerð af mörgum. Eftir nokkra
klukkutíma getur Jónas sagt fé-
lögum sínum, að ekki sé von-
laust um líf hins norska hraust-
mennis og að sér - hafi virzt
læknirinn vera maður fyrir orð-
um sínum. Síðan fylgist Jónas
með líðan sjúklmgsins, meðan
skipið liggur I höfn, og þá er
það heldur á haf, hefur hann
flutt af honum slíkar fréttir, að
svo er sem þungum steini sé létt
af hverjum manni á skipinu, en
Jónasi verður það öryggisleysi
sjómanna, sem lýsti sér í svar-
inu við síendurtekinni hjálpar-
beiðni til strandgæzlu Kanada-
manna, ærið mikilvægt ihugunar
efni. Allur er þessi þáttur rit-
aður af iátleysi og djúpri inn-
sýn í veigamikla þætti mannlegs
eðlis — og einmitt þá, er jákvæð-
astir eru. Þriðji þátturinn heit-
ir Vetrarmynd frá Póllandi. Yf-
ir þeirri mynd er nístandi öm-
urleiki frosts og fjötra. Her-
mennirnir, sem halda vörð
á þeim hafnarhlöðum, sem skip-
ið liggur við í Gdansk, vopn-
aðir hríðskotarifflum og verm-
andi kaldar kjúkur yfir glóðar-
fötum, verða óhugnanleg ímynd
ástandsins í þessu um aldir harð
þjakaða landi, enda verður
Jónasi, sem er fullur samúðar og
vilja til jákvæðis skilnings á
sköpum hinnar margþjáðu
pólsku þjóðar, ærið vandhugs-
að og torrætt, hvert þar
stefnir — hvort í vændum kunni
að vera, þrátt fyrir allt, vor,
sem bræði frostfjötra einræðis
og ófrelsis — eins og aprílsólin
íshelluna af leiðunum til fátæk-
legra samskipta við hinar
frjálsu þjóðir heims.
Þá er þess að geta, að í
bókinni eru nokkrar skýrar og
eftirminnilegar mannlýsingar.
Kostuleg og sérstæð er sú
mynd, sem höfundur sýnir
af fyrrverandi sveitarstjóra í
Ólafsvík, Braga Sigurðssyni lög
fræðingi. Við Braga átti Jónas
nokkur samskipti i Kaupmanna-
höfn, og vist er um það,
að hann skilst þannig við þann
æðrulausa, hugkvæma og auðsjá
anlega flestum öðrum frjálsari
veraldarmann, að sá má vel við
una. Af öðrum persónum, sem
við sögu koma, er þeim skýrast
og skemmtilegast lýst, brytanum
og yfirkokknum á Nordvest.
Ég hef þegar borið það lof á
Jónas, að honum hafi tekizt að
gæða þessa bók sína persónuleg
um og sér eiginlegum blæ- og
jafnframt þeim blæbrigðum, sem
efninu hæfa. En hins ber svo að
geta, að hann hefur ekki losn-
að að fullu við þá tilgerð, sem
lýtt hefur mjög aðrar bækur
hans, og stundum mistekst hon-
um um rökvísi, þegar stíll hans
verður myndrænn. Loks er svo
sá ágalli á málfari hans,
sem honum ætti að reynast til-
tölulega auðvelt að losna við.
Víða í bókinni er það beinlin-
is viðeigandi að nota erlend orð
og slettur, en þar ratar Jónas
ekki hinn gullna meðalveg.
„Hist og her,“ — eins og Jónas
kemst að orði í einum stað í frá-
sögn sinni, rekst lesandinn á er-
lend orð og orðstoripi, sem eng-
um tilgangi þjóna, og í ofanálag
á þetta kemur nokkrum sinnum
fyrir röng notkun íslenzkra
orða — og einnig setningar, sem
ekkert tjá lesandanum, koma
jafnvel sumar eins og sá svarti
úr sauðarleggnum.
Gisli Sigurðsson hefur teikn-
að nokkrar myndir í bókina, og
þær hafa tekizt þannig, að þær
eru í stíl við efni hennar og yf-
irbragð.
Aðalfundur
Fiskverkunin Stakkur h.f., Vestmannaeyium heldur aðalfund
sinn fyrir árið 1970 mánudaginn 10. janúar kl. 2 e.h. í húsi
Vinnslustöðvarinnar við Strandveg í Vestmannaeyjum.
Dagskrá: Venjuleg aðalfundarstörf.
STJÓRNIN.
MÁLASKÓU
2-69-08
# Danska, enska, þýzka. franska, spænska, ítalska
og íslenzka fyrir útlendinga.
# Ath. Næst síðasti innritunardagur.
# Kennsla hefst 12. janúar.
# Skólinn er nú til húsa í Miðstræti 7.
# Miðstræti er rniðsvæðis.
2-69-08
'HALLDORS