Morgunblaðið - 30.04.1972, Blaðsíða 10

10
MORGUNBL.AÐ[Ð, SWNUDAGUR 30. APRfL 1972
Gunnar Gunnarsson skáld:
EYJAN HVÍTA
EFTIRFAKANDI greín ritaði
Gunnar Gunnarsson fyrir
þýækt tíniarit, en það hefur
ekki treyst sér til að birta
hana, enda er óhikað fjaliað
um málstað fslendinga,
f upphafi segir frá landnámi
fslands, baráttu þjóðarinnar
við óblíð náttúruöfl og Ioks
því striði, sem liáð hefur ver
ið á síðustu árum gegn rán-
yrkju „á bráðum nauðrökuð-
um hafsbotni“, eins og skáld
ið kemst að orði.
Morgunblaðið hefur fengið
leyfi Gunnars Gunnarssonar
til að birta greinina, enda er
hún rnark hugrvefltja í dag þar
sem 1. maí er nú helgaður
landhelgismálinu og verndun
fiskstofnanna við stendur
lamdsims.
Byjan hvíta, eyja staðgóðs
5ss og ódrepandi funa, þar sem
loúptar jökulbungur yfir-
ignæfa fjarvíðar flatneskjur
eyðisanda og sumpart grárra,
sumpart vart kólnaðra kol-
svartra hrauna, þaw elztu
skrýdd óravíddum bláinandi
víði- og birkikjarrs auk afur-
grænna angandi dala, ísland
heítin, á sér þá meðal þjóð-
landa fágæfcu, ef ekki einstæðu
sérstöðu, að saga hennar frá
því hiún loks byggðist, eftir að
hafa lifað himni, höfuðsikepn-
iHn, hvítabjörnum, heimskauta-
refum, selum og víðförlu fjað-
lurföiki ýmiss konar nær ein-
vörðungu framan úr örófi
aldi, er kunn sem bezt má
verða. Það gerðist A.D. 874
eða því sem næst að ísland,
smámsaman leyist úr dróma
drauma og sagna og nafn gef-
ið, varð griðastaður fóllks á
flótta undan, frelsisskerðingu,
austan hafs að komnu, aðal-
lega frá Noregi og eyjunum
þar vestur af, Skotlandi og fr-
landi meðtöldum: talið alnum-
ið laust eftir næstu aldaimót oig
þaðan í frá til þessa dags lagt-
undir meðferð mannshandar
innar, misjafna svo sem raun
ber vitni.
Elizta heiimildin er Is-
lendingabók Ara fróða, uppi
fyrir og eftir aldamótin 1100;
en frá 313 landnámtsmönnuim,
upphafi þeirra, afkomend-
um og jarðfestu hermir ítar-
lega í Landnámabók; um áreið-
araleiik frásagnanna ætti að
gilda eittihvað libt og Ari seg-
ir um heimildarmenn sina:
fóstra sinn Teit, „þann mann
es ek kunna spakastan", son
Isleifs biskupis og Þorkel föð-
urbróður sinn Gellissoni, er
„Iangt mundi fram“ og Þuriði
Sraorra dóttur goða, sem „bæði
var margspök og óljúigfróð“
og mundi það, er „ívar Ragn-
arsson loðbrðkar lét drepa
Eadimwnd inn helga En-gla kon
'Uing 870 vetrum eftir burð
Krists."
Á það var drepið hér að fram
an, að ókuran með öllu var eyj-
an vlð yzta haf ekki. Hversu
lemgi gríiskír sagnamenn höfðu
haft veður af eylaradí á þessum
sióðu m verður ekki vitað;
fyrsfcu glöggu heimildanna get
ur Landn-áma á þessa lund: „1
aldarfarsbók þeirri er Beda
presbur heiiagur gerði, er get-
i» eylands þess, er Týli heitir,
og á bðkum er sagt, að liggi
isex dægra si'glirag í norður frá
Bretlandi; þar sagði hann eigi
ikioma dag á vetur og eigi nótt
á sumar, þá dag-ur er
sem lengsfcur . . . En Beda
prestur andaðist 735 vetr-
um eftir holdgan Drott-
ins vors.“ Þá lætur og íirskur
munkur, Diouil, er átti heima
í Frakklandi þess getið árið
árið 825 í bðk sinni De mens-
ura orbis terrae, að á tímabil-
inu frá 1. febrúar til 1. ágúst
árið 795 hafi irskir einsetu-
menn haft viðdlvöl á eyju norð
lægri, sem vart geti verið önn-
ur en Týli. Og við vitum meira:
Nálægt 860 raik Nadidodd vílk-
ing á heimleið til Noregs frá
Færeyjum vesbur urn haf, fa-nn
þar land mikið, en sá af Reyð-
arfjöllum á Austurlandi enga
reyki né önnur merki þess, að
laradið væri byg'gt. Er þeir
létu í haf fél snjór á fjöll og
kölluðu landið Snælamd, en lá
annars ekki illa orð til þess.
Síðar nokkru fór maður af
sænskium ætfcum en búsettur á
Sjálandi að leita Snælands að
tilvísun móður sinnar fram-
sýnnar, kom að eystra Horni,
sigldi umhverfis landið, hafði
vetursebu i Húsavíik á Skjá'lf-
anda, svo sem nafnið segir til
um; en er hann var búinn til
hafs, sleit frá hónuim mann á
báti, er hét Nátfcfari, og þræl
og ambátt, og eru skötuhjúin
í Náttfaravík því raunveru-
lega fyrstu landinemamiir. Þá
óx sikógur milli fjalls og fjöiu
og lofaði Garðar mjög landið
og kallaði Garðarshólma, En
það varð Flóki Vilgerðarson,
víkingur miki'li af Rogalandi,
er fyrstur manna bjó sig út
með búslóð og lifandi peraing
og hóf förina með því að blóta
hrafna þrjá, er honum skyldiu
veg vísa. Á útleið giifti hann í
Færeyjum dóttur, er varð ætt-
móðir Þrándar í Götu, missti
aðra í stöðuvatn á Hjaltlandi,
er geymir nafn hennair; fyrsti
hrafninra er hann lét lausan í
leit að Snælandi fló aftur um
stafn, annar i loft upp og aft-
ur til -skips, en sá þriðji um
stafn fram og i þá átt fundu
þeir landið. Hrafna-Flóki, sem'
hann þá og síðan var heitinn,
sigldi hraðbyri sunnan ag vest
an um og sinnti enigurn sýndair-
gæðum unz hann kom að Vatns
firði á Barðaströrad norð-
an Breiðafjarðar fullum af
veiðiskap, enda gáðu þeir eigi
fyrir veifkim að afla heyjanna
og dó allt kvikifé þeirra urri vet
urinn. Að vori sá Flóki af
fja-llstindi vestuirfirðína fulla
af rekíis og gaf landinu nafn
í samræmi við þá sýn, nema
svo sé, að það haíi aldrei Is-
land heitíð, að rétta nafnið sé
Byjan (fche Insel), en merking-
in s'kolazt af miss'kilningi al-
mennings eða jafnvel Flóka
sjálfs, og kynni þá að vera sú
saga sé seinni tirna tilbúning-
ur til skýringar á erlendu orði.
Kaldara var Hrafna-Flóka
minnsta kos-ti ekki til eyjar-
innar, en að hann fluttist þang
að síðar og bar þar beinin.
Er þá kocmið að Ingólfi Arn-
arsyni í Dalsfirði á Fjöium I
Fjörðum. Þegar svo bar und-
ir, að hionum var ekki lengur
vært 1 þvfi náigrerani vegna
ósættis og síðar vigaferla við
fyrri samherja, syni Atla jarls,
út af afbrýðismálum fóstbróð-
ur síns og síðan sysfcurmanns,
Hjörleifs Hróðmarssonar. Það
segir tiil uim manndóm Iragólfis
og vinsældi'r, að Atli mjói lét
þá fara óáreitta ferða áinna, og
varð að ráði, að nema iiand á
eyjunni í vestri. I könnunar-
för dvöldu þeir sumarlangt á
Austfjörðum, og „virtist land-
ið betra s-uðuir en norður.“ Á
vori komanda „íékk Ingólfur
að blóti“ og visaði fréttin hon-
'um tffl íslandls. Bjuggu þeir fóst
bræður sitt skipið hvor og
höfðu samflot. Er landsýn gaf
varpaði Ingóifur öndvegissú.um
sinum fyrir borð, að þær
mættu vása honuim heiilavæn-
legan samaistað, og réðist til
landtöku að leita þeirra. Hjör-
leifiur lét reka langan veg í
vesfcur tií næstu lendilngar og
bera veturseturstaðioiir, Höfð
ar tveir, nöfn þeirra. Er Ing-
óifur hafðii leitað af sér allan
grun ausbur og norður, lagði
hann af stað i vesturátt. Kjör-
gripina örlögseiddiu fann hann
h'vergi, en við Hj'örlelfshöfða
rakst hann á jarðneskar leiif-
ar ástfólgins fiásfcbróðwr, er
írskir þrælair höfðu myrt
og síðan flúið út í nálægar
eyjar, er síðán bera nafn
þeirra, Veshmannaeyjar. Við
höfðann dvaldist Ingólfi þann
vebur. Þá var enn haldið vest-
ur með sjó, en súlumar ófinn-
anlegar. Þriðja veturiinn var
gist undir Ingólfisfjalli vestan
Öifusár. Loks á fijórða siumri
fúndust súlurnar reknar á
harðhnjóskalegu nesi við
Reykjarvík. Þótti sumum Iangt
leitað og landgæði fonsmáð, en
landraám Ingólfs reyndist laun
gjöfiult og síðar löngu varð
Víkin höfuðstaður landisins og
hefðu fáir trúað. „Ingólfur er
frægastur ailra landnáims-
manna, því að hann kom hér
að óbyggðu Iandi, og byggði
fyrstur landið," segir í Land-
námu. Og það var sonur hans
Þorsteinn, er setti fiyrsta þing-
ið eða þiragin í heimalandi sínu,
og er þeir Víkurfrændur með
aufiúsufyligi alLs þorra lands-
manna fengu þvi framgengt að
Alþingi, fyrsta frjálsa löggjaf-
arsamkoman á norðurslóðum,
var sett árið 930 að Þingvöll-
uim við Öxará, varð lögsögu-
maður sonur Þonsteins, Þorkell
máni, „er einn heiðinna manna
hefur bezt verið siðaður,“ seg-
ir í Landraáimiu. ELnnfremur:
„Son hans var Þormóður, er
þá var allsherjargoði er
kristni kom á Isiandi" — éir-
ið 1000 hefur löniguim verið
ætlað, en nú vilja sumir hafa
999. Sem sjá má var saga
landsins frá upphafi örugg og
ítarleg í öllu sem máli skiptir.
Er þá komið að umhjverfitnu:
Nágrönnum, enda þótt úfin höf
skilji; auk feHibylja fárviðri
aðsteðjandi hugsjóna; ver-
aldllegri valdbeiting og trúar-
bragðastreitu sitt á hvað; rán-
skap sæfarandi kawpahéðna og
ófcindra sjóræningja; ágengni
erlendra ofstopaimanna og
sýklahemaði í aligleymingi þá
minnst vonum varði. Aðaland
stæðinginn, dauðtryggan, eina
svama óvininn eiga eyjar-
skeggjar í norðurhöfum sér þó
einmitt ,í örlátasta og bezta
vininum: votum vitazgjafa, sem
afikoma þeirra á byiggist — haf
inu mikilferaglega en miskunn
arsnauða, sem aðra stundina
gerir sér unaðsdælt við ögur
og sker, í næstu andirá snýr
sér örvita að aðalJðrju sinni: að
brjóta niður það sem til vinnst
af marglhiýdduim hrjúfum
hamradröngum. Á þeim víig-
veili höfuim vér frá landnáims-
öld tií skaimms fcíma hlotið á
baJk að sjá >ár á ár otfiain Muöfialls
Gilnuiiar Gunna-rsson skáld.
lega jafnmörguim hraustum
drengjum og stórveldin árlega
í hrikaheimsstyrjö'.diuim. Af-
koma vor á Eyjunni hvítu
byggðist sem sé á forsendw
styrjaldar, sem aldrei varð séð
fyrir endann á — andstæðing-
urinn höfuðskepna sem að gjaf
mildi og griimimúð á sér engan
sinn líka. Af sjóhetjum áttum
vér því alla daga slik undur
og býsn, að þar um hæfði þögn
in bezt: meðal aukvisa á al-
mannafæri eru hversdagshetj-
ur illþolandi. Votbur örlagasam
hengis kynni að leynast í því
atviki, að það urðu einmitt ís-
lendingar, dvergþjóð meða'.
risa, er hófust handa um þá
ðhjákvæmilegu vernd og um
leið til varnar óhrekjandi land-
grunnsréttindum allra eyrikja,
öðruim fremur Breta, og raunar
háða í þágu gervalls mannkyns,
af óbilandi áræði og undan-
bragðalaust. Fyrstu orustuna,
Þorskastríðið sællar minningar,
unjiu þeir, þ.e. íslendingar sér til
frægðar, Bretum til forsmánar,
á opnu hafi, óvininum til jafn-
mikills gagns og sjálfum sér,
enda heiðruðu Bretar síðar sig
urvegarann áf því eðallyradi,
sem endist þeim þar sem skyn-
semin stundum veröur að lúta
í lægra haldi gegn áfergju
skammsýnna eiginhagsmuna-
hópa. Fullan lærdöm aif fyrri
nærsýni hefur Bretum þó ekki
auðnazt að draga — ný átök
á sama vettvaragi eru á döf-
inni, en að þessu sinni með
hairðsnúnu atfyligi annarra
jafnósvinnra stói’þjóða. Megi
Guð af náð sinni unna þeim
ófara við hæfi! Að rányrkja á
bráðum nauðrökuðum hafs-
botmi verði stöðvuð áður það
er orðið um seinan.
Saga landis og þjöðar er um
margt likust dæmisögu, sem
ekki er séð fiyrir endiann á.
Landkostir hafa rýrnað svo að
til vandræða horfir, en þar
var maðurinn ekki elinn að
verki: tíðarfar mun hafa spillzt
frá landnámsöld, og auk þess
gífurleg eldsumbrot mieð hraun
rennsli og öskufalli eytt blóm-
legar byggðir, fellt gripa- •
sfcofna og ollið sultarkröm og
-dauða þjöðarinnar úr áætluð-
um 70- 80 þús. á þjöðveldis-
skeiðinu um undir helm-
ing þeirrar tölu og það tví'veg-
is. Vöntun á nytjaskógi til hús
bygginga og þó einkum skipa-
smiða réð úrslitum: frelsi ey-
þjöðar er framar ölliu öðnu und
iir siglingum — og raú oirðið einn-
ig flugtækni — komið. MargfaJlt
misferli kynslóða á vonarvöl
reið frelsi þjóðarinnar að
fullu tæpum fimm ö'.dum eftir
landnámið. Niðurlægingin und
ir erlendri ágengni cxg stund-
um áþj'án varð slílk, að uim alda
mótin síðustu hafði tala lands-
manna vart staðið í stað og hög
um þeirra hrákað stórlega;
ékki sízt hiúsakynnum,
enda yeruleg.ur landlflótti ný-
afistaðinn, brýr yfiir stórfljót
alger undantekning, hvergi til
bilfær vegarspotti og aðeins ör
fláir, þar sem koma mátti við
kerru. Þá var þó á ýmsan hiátt
þegar hafizt handa um bætwr
og hugur í mönnum, verzlura-
in að smáfærast inn í landið,
og sbofnaður félagsskapur uiro
kaup og sölu afurða, skiipa-
eign á byrjunarstigi en færð-
ist brátt í aukana, enda alþiragi
fyrir þó nokkru endurreist og
hafin mar’kvís sjálfstæðisbar-
áfcta. Árið 1905 komst eyjan í
símasamband við umheiminn
og fékikst íslenzkur ráðherra
búsettur heima, 1918 varð
landið viðurkennt sambands-
rí'ki I konungstengzluim við
Danmörku. Á síöustu styrjald-
arárunum reyndist óhjákvæmi-
legt að rjúfa það samband og
endurreisa sjálfstætt þjóð-
veldi.
Fram til aldamótia bar land
og þjóð í flestu keim fortíöar
fremur en nútíðar. Það urðu
átökin í álfunni, sem vöktu
til viðnáms og hleyptu af stað
efnahagslegri byltingu, sem
ekki er séð fyrir endann á.
Vötn voru brúuð og vegiir —
sem standa til bóta, — lagðir
út um allar jarðir. Eimlest að
járnbraut varð aldrei islenzkt
farartæki, en í dag er svo kom
ið, að menn ferðast innanlands
aðallega í- loftinu og út úir því
nær einvörðungu. Hetjiur lagar
ha.fia að keppinautum feragið
fluigmenn, ekki síður djarfa og
dugamdi. Landnámsmenn eru
endiurrisnir svo undirum sætir,
hvergi á jarðrílkii býr almenn-
ingur við bet.ri húsakiost, mest-
megnis í eigin eign, vélvæðing
in með eindæmum að ekki sé
sagt fádæmum — og flest ann-
að eftir þvi. „Im Gegenwart-
iigen Vergangenes,“ se.gir
Goethe. Sennilega á það víð-
ast hvar við, en sjaldan jafn-
auiglj'óslega og hér á eyjunni
við yztu höf.