Morgunblaðið - 03.07.1973, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ, í>RIÐJUDAGUR 3. JÚLl 1973
Otgefandl hf. Arvakur, Reykjavlk.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúl Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjórl Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjóri og afgreiðsla Aðalstræti 6, simi 10-100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, slmi 22-4-80.
Askriftargjald 300,00 kr. á mánuði innanlands.
I lausasölu 18,00 kr. eintakið.
Ifiðbrögð Baldvins Halldórs-
* sonar, leikara, við af-
hendingu silfurlampans, sem
leikgagnrýnendur ákváðu að
veita honum að þessu sinni,
en hann neitaði að taka við,
hafa að vonum vakið mikla
athygli og vekja áreiðanlega
upp líflegar umræður um
hlutverk listgagnrýnenda al-
mennt og alveg sérstaklega
um gildi ýmiss konar verð-
launa, sem nú tíðkast svo
mjög að veita listamönnum.
Vitað er, að lengi hefur
ríkt mikil óánægja meðal
leikara með störf leikgagn-
rýnenda og alveg sérstaklega
hafa leikarar við Þjóðleik-
húsið talið á sig hallað í skrif-
um gagnrýnenda blaðanna.
Nokkrum sinnum hafa leik-
arar beitt sér fyrir umræðu-
fundum með gagnrýnendum
um þessi mál. Slíkir fundir
hafa verið vettvangur skoð-
anaskipta, en tæpast fengið
nokkru áorkað til þess að
draga úr óánægju leikara
með störf gagnrýnendanna.
Aðspurður um það, hvern-
ig leikgagnrýni eigi að vera,
hefur Baldvin Halldórsson
sagt, að hún eigi að vera
heiðarleg. í sjálfu sér ber
ekki að líta á dóma gagn-
rýnenda, sem algildan sann-
leik um gildi leikverka og
frammistöðu einstakra leik-
ara. í umsögnum þeirra felst
einungis skoðun þeirra sem
einstaklinga á leikverki og
þeim listamönnum, sem að
því vinna. Þess vegna hvílir
sú skylda á herðum dagblað-
anna að velja til þessa starfs
menn, sem hafa nægilega
þekkingu og menntun til
þess að skrifa um leiklist.
Á það hefur oft nokkuð
skort og m.a. verið vöntun á
hæfum mönnum til þess að
skrifa leikgagnrýni. En
hvaða mælikvarða skal
leggja á það, hvort gagnrýni
er heiðarleg eða óheiðarleg?
Væntanlega þann mæli-
kvarða, að annarlegar hvat-
ir og framandleg sjónarmið
ráði ekki skrifum gagnrýn-
enda, heldur einungis list-
rænt mat á leikverkinu og
frammistöðu leikara.
Hjá sumum gagnrýnendum
hefur hins vegar gætt allt
annarra sjónarmiða, og á það
ekki einungis við um suma
leikgagnrýnendur, heldur
einnig þá, sem skrifa um aðr-
ar listgreinar. Þannig hefur
þess gætt, að listdómar márk-
ist af því, hvaða „þjóðfélags-
legan boðskap11 leikverk eða
önnur listaverk hafi fram að
færa og jafnvel af stjórn-
málaskoðunum listamanna,
sem skapa verkið eða flytja
það. Þegar svo annarleg sjón-
armið ráða, en ekki listrænt
mat, er gagnrýnin á villigöt-
um, þá er hún óheiðarleg.
Þorvarður Helgason, leik-
gagnrýnandi Morgunblaðsins,
lýsti yfir því, eftir að Bald-
vin Halldórsson hafði hafn-
að silfurlampanum, að leik-
gagnrýnendur mundu hætta
þeim sið að veita slíka við-
urkenningu. Sú afstaða er
áreiðanlega rétt. Aðdragandi
viðurkenninga af þessu tagi
hefur oft verið ógeðfelldur
— ekki þó alltaf. Um skeið
hafa bókmenntagagnrýnend-
ur dagblaðanna veitt svo-
kallaðan silfurhest í viður-
kenningarskyni við rithöf-
unda. Bókmenntagagnrýn-
endur Morgunblaðsins hafa
átt aðild að veitingu hans, en
Morgunblaðið mun ekki eiga
aðild að henni framvegis.
Vinnubrögð sumra gagnrýn-
enda við val rithöfunda til
þess að hljóta silfurhestinr
hafa ekki verið með þeim
hætti, að ástæða sé til aft
taka áfram þátt í þeim leik.
Vonandi verða þær umræð-
ur, sem væntanlega fylgja í
kjölfar afstöðu Baldvins
Halldórssonar, til þess að
stuðla að því, að einungis
heiðarlegt listrænt mat ráði
skrifum gagnrýnenda, en
ákvörðun hans leiðir vænt-
anlega líka til endurmats á
gildi verðlaunaveitinga til
listamanna. Hvaða þýðingu
hefur það t.d. fyrir okkur að
eiga aðild að verðlaunaveit-
ingu Norðurlandaráðs? Hing-
að til hefur ekkert íslenzkt
bókmenntaverk hlotið náð fyr
ir augum þeirrar dómnefnd-
ar, ef til vill vegna þess, að
þau komast einfaldlega ekki
til skila í misjafnlega góðum
eða lélegum þýðingum. Meiri
ástæða sýnist vera til að
reka á eftir því, að þýðing-
armiðstöð Norðurlanda taki
til starfa, þannig að almenn-
ingur á Norðurlöndum eigi
greiðari aðgang að íslenzkum
bókmenntum en verið hefur.
Auk þess orkar oft tvímælis,
hvort beztu bækurnar eru
sendar í slíka verðlaunasam-
keppni.
GAGNRYNI 0G
VERÐLAUNAVEITINGAR
Bláa bókin hans séra
Magnúsar Grímssonar
Steingrímur Jónsson:
Hugvitsmaðurinn Hjörtur Þórð
arson rafmagnsfræðingur í
Chicago. — Æviferill.
ATmenna bókafélagið.
Reykjavik — marz — 1973
AMERÍKUFERÐIRNAR urðu ís
lenzku þjóðinni mikil blóðtaka,
og um þær urðu að vonum harð
ar illvigar deilur, bæði í blöð-
um og manna á milli. En meðan
mest kvað að þeim, varð vissu-
lega ekki með sanni sagt, að ís-
land byði öllum bömum sínum
viðunandi, hvað þá glæsileg lífs
skilyrði. Á síðasta fjórðungi 19.
aldar kreppti mjög að islenzku
þjóðinini margvisleg óáran, og
getan til úrbóta af hendi stjórn
valda var hörmulega Íítil. Hins
vegar hafði hin hraðvaxandi
tækni á sviði samgangna og at-
vinnuvega á Vesturlöndum opn-
að augu manna í hinum viðlendu
ríkjum Norður-Ameriku fyrir
þvi, hverjir feikna möguleikar
þar væru ónýttir til fjáröfhmar
og hvers konar framtaks; þar
skorti fyrst og fremst fólk, og
svo voru þá sendir til Evrópu
menn, sem gegndu því hlutverki
að gylla svo framtíðarmöguleik
ana vestan hafs, að sem ailra
fiestir tækju sig upp frá sínu og
slnum og flyttust þangað, sem
framtíðin byði upp á gefi.ns land
flæmi eða hátt borgaða vinnu og
víðtækt frelsi til margsvíslegra
úrræða og athafna. Með tilliti til
hinna feiknamiklu fólksflutninga
vestur um haf frá Noregi, Dan-
mörku og Sviþjóð, óáraninnar
hér og úrræðaleysisins hygg ég
að segja megi með sanmi, að færri
hafi flutzt héðan til Ameríku en
við hefði mátt búast, enda dró
meira úr Ameríkuferðum hér en
í flestum öðrum löndum strax og
batnaði í ári og aðstaðan jókst
til frámtaks og framfara. Þó að
margur, sem vestur flutti, þætt-
ist illa svikinn og hefði jafnvel
viljað fiytja aftur til gamla lands
ins, ef hann hefði átt farareyri
handa sér og sinum, þá vegnaði
mörgum vel og sumum frábær-
iega — og mikill meirihlutinn sá
að mirmsta kosti bornum sínum
búna betri kosti til fræðslu og
efna en flestir af sömu kynslóð
áttu völ á i föðurlandi sínu. Og
vist er um það, að mikla og ein
læga ræktarsemi hafa Vestur-ls
iendingar sýnt frændum sínum
austan hafs og oft veitt rausnar-
lega og verulega hjálp til auk-
ins gengis.
Steingrimur Jónsson gerir í
formála grein fyrir þvi, hvernig
bók hans sé til orðin og þakkar
þeim, sem að þvi hafa stuðlað, að
hún hafi að efni og gerð orðið slík
sem raun ber vitni. En hún fjall
ar um þann Islending, sem reynd
ist slíkur velgerðamaður mann-
kynsins, að Steingrlmur hefur
fært fullkomin rök að því í þess
ari bók, að hann eigi skilinn sess
við híið fjögurra fremstu og fræg
ustu forvígismanna raftækninn-
ar, manns sem fluttist sex ára
gamall með fátækum foreldrum
sínum vestur um haf og þrátt
fyrir sín miklu afrek sem upp-
finningamaður og iðjuhöldur var
eingöngu sjálfmenntaður. Að litt
huigsuðu máli mundu ýmsir telja
að íslenzku þjóðinni hafi að því
orðið feikna mikið og raunar lítt
bætanlegt tjón, að Hjörtur Þórð
arson skyldi flytjast vestur um
haf, en ef að því er hugað, að
hvers konar véltækni og þá ekki
sízt sú, er lýtur að rafmagn:,
miátti heita hér með öllu óþekkt
fram á þessa öld og að Hjörtur
var, svo sem fram kemur greini
lega í bók Steingríms, maður sér
stæður að gerð, er að minnsta
kosti full vissa fyrir því, að hann
hefði ekki orðið við íslenzkar að
stæður einhvér fremsti forvigis-
maður í þeim tæfenilegu fræðum,
sem fært hafa m.a. okkur íslend
ingum stórbætt lífsskiiyrði og
mannkyninu Öliu ófyrirsjáanlega
mikla og margþætta möguieika.
Trúlegast þyfeir mér, að hann
hefði fyrst og fremst orðið hér
sérvitur heilabrotsmaður, vel
metinn á vissan hátt og jafnvel
hálfgild'ngs þjóðsagnapersóina.
Ekki skyldu menn ætla, að
skáidið og þjóðsagnasafnarinn
séra Magnús Grimsson hafi átt
þátt í því, hvert mikilmenni
Hjörtur Þórðarson varð á alþjóð
legan mælikvarða. En séra Magm
ús var hugvitsmaður og lagði
nokkra stund á uppfinningar, og
trúlega hefur það ekki verið til-
viljun'ein, að á skólaárum sínum
var hann fylgdarmaður erlendra
náttúrufræðinga, sem ferðuðust
um ísland, heldur þykir mér lík
legt, að sjáifur Bjöm Gunnlaugs
son hafi á hann bent. Og þegar
Magnús var aðeins tuttugu og
sjö ára, kom út í þýðingu hans
eðlisfræðl eftir Þjóðverjann J.
G. Fischer. Séra Magnús Grims-
son var móðurbróðir Hjartar
Þórðarsonar og mun hann hafa
gefið Guðrúnu, systur sinni, bók
ina. Nokkur bókakostur var til á
heimili foreldra Hjartar, en eðlis
fræðin, sem hann kallaði Bláu
bókina var sú af bókum heimilis
ins, sem Hjörtur var hrifnastur
af. Ste;n>grímur segir svo;
„Bók þessi var að vísu torskii
in unglingi, en Hjörtur stautaði
sig samt fram úr henni og las
hana oftsinnis. Hann hugsaði
mjög um efni hennar í hjáset-
unni eða við bústörfin. Kom það
þá fyrir, að hann varð annars
hugar við vinnu sína. Einkum
þótti á því bera við gæzlu kúnna.
Þess vegna er sögð sú saga, að
séra Friðrik Bergmann hafi
spurt, er Hjörtur skyldi gæta
kúa 13 eða 14 ára gamall, hvort
heldur væri, að hann gætti kúnna
eða kýrnar gættu hans.“
Þá segir Steingrímur, að á vetr
um hafi Hjörtur löngum verið
niðursokkinn í bókina og „reyndi
að gera einföldustu tilraunir,
sem bókin sýndi, eftir því sem
efni leyfðu, og átti að lokum þá
ósk heitásta að verða svo efinum
bú'nn, er hann yrði fullvaxta, að
geta gert allar tilraunirnar sjálf
ur, einkum þó við rafmagnið,
sem heillaði hann mest.
Þá segir Steingrímur einnig
þau vissulegá athyglisverðu orð,
er hér fara á eftir:
„Bókin varð Hirti drýgri til
þroska en nokkur skólaganga
hefði getað orðið, að því leyti, að
hún varð honum hvöt til sjálfs
náms, er þroskaði hæfileika hans
til að brjóta sjálfur viðfangsefn
ið til mergjar. Varð þetta undir-
staðan að lífsstarfi hans síðar.“
Síðasti kafli bókar Steingríms
heitir „Biáa bókin“. Sá kafli
hefst þannig:
„Það má sjá af ævisögu Hjart
ar Þórðarsonar, að eðlisfræði
Fischers hefir haft mikil áhrif á
ævistarf hans og jafnvel ráðið
örlögum. Þykir því hlýða að geta
bókar þessarar að nokkru hér.“
Síðan greinir Steingrímur á
rúmum átta blaðsíðum ærið ræki
lega frá efni og anda bókarinnar
og ber hann lof á þýðingu Magn
úsar Grímssonar, sem hann seg
ir að sé „sums staðar með meiri
tilþrifum en danska útgáfan“.
Engum mun það ljósara en
slíkum manni sem Steingrímur
Jónsson er að vitsmunum, þekk-
ingu, lífsreynslu og fjölþættum
þroska, hvers virði sem allra
gagngerust fræðsla og hand-
leiðsla úrvalsháskólakennara er
í hvers konar fræðigreinum og
þá ekki sizt hinum raunvísinda
legu, en samt leggur bann, eins
og hér hefur verið sýnt ærna á-
herzlu á gildi sjálfsnáma til raun
verulegs persónulegs þroska. Og
þó að frumhvati hans til ritunar
þessarar bókar hafi verið frá
öðrum kominn og allmiklu hafi
þar um ráðið náin frændsemi
þeirra Hjartar Þórðarsonar, þá
virðist mér mest áberandi sá til
gangur Steingríms með bókinni,
að gera ungum Islendingum að
fordæmi baráttu og sigra Hjart-
ar, sem fékk einkaleyfi í Banda-
ríkjunum á hvorki fleiri né færri
en hálfu öðru hundraði uppfinn-
inga og komst í fremstu röð
þeirra manna, sem hafa fleytt
raftækninni lengst á leið. Hann
tileinkar og bók sína islenzkum
æskumönnum með beztu fram-
tíðaróskum, og aftur og aftur
kemur hann að því í bókinni, hve
lærdómsríkt sé fordæmi Hjartar.
Steingrímur kallar og einn kafl-
ann: Minningin lifi. Honutn lýk-
ur þannig:
„Muna skyldi íslenzkur kyn-
stofn ávallt Hjört Þórðarson sem
hina ágætustu fyrirmynd ungum
mönnum."
Þó að Steingrímur Jónsson
verði á morgun áttatíu og
þriggja ára og hann hafi oft mik
ið á sig lagt á langri ævi, er bók
in vel rituð og öll framsetnmg
efnisins skýr og hverjum manni
auðskilin, enda er Steingrímur
maður orðhagur og vann hér áð
ur fyrrum mikið starf við sköp
un nýyrða í tækmimáli. Bókin er
því öllum gott og minnisvert les
efni. En von mun á öðru bindi,
sem mér hefur skilizt, að ekki
verði á mínu færi um að dæma,
þó að ég hins vegar efi ekki, að
til þess verði vandað engu siður
ein þessa bæði af hendi höfundar
og útgefanda.
Mýrum í Reykholtsdal,
17. júní 1973
i Gu^mundur G. Hagalín -i skrifar um i BÓ KM [] EN n m rm
• • • ’ ■' 1 . • Ai.: '; • '