Morgunblaðið - 06.10.1973, Page 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. OKTÖBER 1973.
17

Kristján Albertsson:
Jón Steing rímsson
Nýlegra eru út komin hjá Helga-
feJII ritverk sira Jóns Stein-
grrí mssonar i einu bindi, sjálfs-
ævtsagan, rit hans um Skaftár-
elda og tvær ritgerðir. Krist-
ján Albertsson hefur annast út-
gráfuna ogr birtir Mbl. hér for-
mála hans um Jón Sfceingríms-
son.
______ 1.
'EFTIR að ritaðar voru sSðustui
Iskndtnigasöigiur Mða svo meir
en fjórar aldiar að emgimn færist
framar í fainig að seimja sögu
úr ilifí þjóðar vonrar. Islenzk
frásagnarlist vettiur sér að efnli-
viði koiniuinigaisagnir og. beitj'Ui-
sögur af erLendum toga, tíðast
ífremiur ætlðar til' dáegrastytt-
ingar einnar, en itil þess að
breigðu birtu á sanntndi mann-
lags Mfs. Andans menn lantíls-
ins gerast með ölttiui afhiuiga Mst-
rænni sögugerð úrísleinizlM Mfi,
líkit og þeim ekki þykir flram á
þvi slá bragur, að freisti, til
slíkra bokmennta. Þegar löks
einn io® einm ræðist í að setja
saman sögu,, sem ekki eigl að
'uppistöðu útletid rit eða sagnir,
iþá er efn'ið ferðaæfintýri fs-
lendiimga út um íheim, og er
ifrægastur af þeim höfundum
Jón óCatfsson Indíafari. Þjóð
sem var sSyrkjandí, og aiuk
þess iðiii við að fjölga afritum
atf fomúm bókum, fannst ekkl
:framar máíkið meir við sjáilfa
sig hafandi, en að fonðað vœri
frá gleymsku ihelztu atburðum,
S stuttorðum anniálumi.
Þlá bregður svo við, á síðari
íhluta 18. aldar, ttonium fábreyti-
legra menjnta og margvislegs
niðurdreps, að skaftMlslkur
kliarkur af skagtfirzkum upp-
runa sezt við borð sitt í stolfu-
kytru gamíla itorfbæjariins á
prestssetrinu sínu, og, tekur að
skriía langa söglu úr íslenzkum
Iheimiaihögum, atf sjlálfum sér og
öðrrum. Og þegar verkiruu er
tokið 'ltofur fhamin flyrstur
manna á síðari öldum endur-
vakið list raunsærrar sögurit-
unar úr daglHegu mannlMifi —
list sem Islendlngar áður höfðu
'kunnað, og einir þjóða.
Ævisaga Jóns Steingjfmsson-
ar á um margt óskylt við Is-
iendiinigasógur, Ihún er laiusari
5 gerð en flesitar þeirra, og hún
er sjálfsætfiisaga!, í ætt við
skriftamái, þar sem mjög iMýt-
ur að 'gæta tiiflnntnga og skoð-
ana Wötfuntíarkis. ALLt um það
er Ihúm tfýxst og fremst saga,
frásögn atf möninum og. atburð-
um á löngu skeiði, sem verður
stórfelld og mariglháttuð mynd
aif þjóðliJfi og aldarfari. Hún er
elna silík sag,a sem þjóð vor
eign'ast frá endatokum fomrar
sölguritunar og fram að Jóni
Thoroddsen.
Ekki verður tíi neitt annað
rit «m fímm altía skeið þar
sem vér ikomumst í viðlika
nánd við fólkið í lantíinu', svipi
iþess og alla ásýntí, hugsun og
Mðan, í dagsinS önmi, hamingjú
og þrautum. Jóni Steimigirims-
syni er frá upphiafi Iijlóst IhVað
hann ætlar Sér fram yfir meg-
insögiuþ'Háð, feril sinmar eálgiln
æfi. „Hér skal leiða fyrir sjón-
ir, hwersu fólki var Iháttað á
íyrri öltí“, segir hann snenima
i sögu simwi, og tekur afasyst-
ur isína „til' sjónarspegils þar
upp á“, idregur svo upp ógleym-
anijega kvenlýsitngu. Sagan iteiö-
ir fram einstaklimga af ýmsum
stigium, upplhiefðairmienn og
smælingjá, og hvemág á þedrri
öid var hiálttað mannkostum og
mannlýtum, æriegheitum og
höfðingslund, inusitalhætti og liág
'liyndd, háxna sem lágra, og öllu
iýst, Mka söguhetjunni sjáátfri,
með skorinorðum hætti og alf
'karlmanmiliegulm kjarki til að
horfast i aiugru vlð sannleik-
ann.
Það má undarlegt þykja að
iþetta einstæða rit skyldi ekki
vera prentað fyrr en rúmri öld
eftir dauða höfundarins. Ekki
■er isíður kyrjlegt itii þess að
'hugsa, að hiandritinu myndi
seniniilega ha'fa verið á eld kast-
að, ef ekki svo hefði viljað til
að höfundurinn átti systur, og
sonur hennar var Steingrím-
ur Jónsson biskup. Hann fær
söguma að láni frá Guðnýju
dóttur 'síra Jóns, með þeim fyr-
irmæiium að haran ei'gi að
brenna handritinu að lestri
loknum. Verður iþá að telja fu'll
ví'St a'ð systurnar fimm halfi
orðið sammála um, að sagan
mætti ekki komast í fleiri hend-
ur; faðir þeirra hafí gerzt úr
úr öl'lu hófí opinskár umi einka-
Clf sitt, og líka í meira lagi
'hreinskilinn um marga aðra.
Varðveizlá sögunnar er þvi að
þakka að Steingrimur Jónsson
taid'. Síg ekki geta launað
grelða frændkonu sinnar á
annan hátt betur, en með því
að óhlýðnasf fyr.rmælum
hanraar.
2.
Jón Steinigríms'son hafði ver-
ið fátækur föðuriaus drengur,
sem með naumindum komst til
mennta. Eftir nám í Hólaskóla
verður hann djákni nær þrjú
ár, en missir þá stöðu fyrir að
hafa get ð barn við konu 'stomi
áður en þau vonu gefin saman;
var algengt á þeirri öld að menn
geistleigrar stéttar misstu rótt-
indi kennCmanns af þeim sök-
um, en fengu síðar uppreisn.
Hann gerðlst bóndi, fyrst í
SkagaíirðC, svo í Mýrdal, en er
iþað raunar til æfiioka jafn-
framt prestsk'apnum, eft.ir að
hann liðlega þrituigur fær veit-
Cngu tfyrir brauði.
Snemma toar á atgervi hans
tCl sálar og líkama, og hann
reynCst h nn mesti atorkumað-
ur að h\ erju sem hann geingur.
Hann ©r skyidiurækinn klerk-
ur og búhöldur mikiCl. Hverj a
j'örð se;m hann situr toætir hann
og prýðir á mangain hátt, bæði
að húsakosti og ræktun; brayt-
ir óberjum i slægjuland með
vatnsveltum og ihreinsun mosa
og igrjóCs úr jarðvegC; ræðst í
vinnuírekar vegabætur; gerir
vandaða grj'ótgarða um heima-
land, og aðra enn meiri til varn-
air gegn vatn'sflóðum og 'aur-
skriðum úr fjöClum — og hlíf-
ist ihvergi við að ganga sjálfiur
að þyngstu erfiðsverkum.
Hann er marg-ar vertíðir for-
'maður á sk pi sinu í Mýrdain-
ium, harðhugaður og farsæll
isjósóknari. Hann lærir læknis-
fræði sír.s tíma, iíka skurð-
lækningar, eftir því sem hægt
var af bókumi, eigin reynslu og
hjálp vinar Sllns Bjarna Páis-
sonar landllækmis; semur rit
um læknisráð og hollustuhætti;
var að staðaldri sóttur til
sjúkra um náttega allt Suður-
land, og tók ekkl fé fyrir íferð-
ir Sínar, aðgerðir né meðul
ifremur en fólk gat borgað, eða
vCldi. En framar öllu var hann
slál'u'sorgari og heittniaður
prestur, sanniur guðs maður, á
þeirra ííma vísu.
Hannr leggur snemroa Stumd
á ritstörí, og þau verða iöng-
■um tómstundaiðja hans á vetr-
'Uim. Seint á æfi feliMr hann inin
i Æflsögima gre'nagerð fyrir
ritmennsku siranil. Hanm hetf ur
bæði þýtt og frumsamið guð-
rækileg rit; samið ibækur til
íhjlállipar við turugu málanám;
skrifað ritgerðir um hagmýt
efni'; gert aifrit af anseálum og
lserðra mahna skritfum, sett
saman mikW safnrit al'lskonar
kveðskapar frá ýmsum tírnium,
margt atf því skrifað upp eftir
þvti sem 'gamalit fólk mundi,
ammað atf „rotmium og yfirgetfn-
um ,blöðum“ — og þannig
bjargað mörgu frá igfleymisku.
En íhann laetur þeiss óge.tið —
ef ti'l viil fyrir ihæversku sakir
— að hanm hetfiur ort taflSvert
áf sálmium; drepur rétt aðe ns
á rilt sitt um SkaiCárelda, em1
ivíkur efeki einu orði að Æfi-
sögunni.
Hann iteiur sig hatfa orðið
fyrir illlligdm'i og rógi vönfdra
mamma frá barnæsku. og ná-
lega látlaust aiia tíð síðam og
honium er því ml'kið í mun, að
niðjar slimir viti aMit sem sér
vierði tifl: gifldis taflið, og þá eins
hve riitstörf hans hafi verið
mikl og margvLstog. Bn' er þá
huigsaniegt, að jatfn-viitur mað-
ur gamigi þess diulinm, hver atf
verkum hamls eftilrtíminm muni
mest meta,, og þá þykja fróð-
tegt' hvaðe'ima sem rvitað yrði
frá höfundi um utilorðninig
þeirra? VCð vitum atf daglsetn-
img fonmiála Ihvenœr sSra Jón
flióf að semja Eldrit sitt. Ekki
lietfði sáður mátt þykja tfróð-
legt að vCta 'hvenær haran tók
að skrlfa Æfisöguna, og hve
lamgt var komiö samninigu
henniar, þegiar hlm miklu snögg-
legu umskiptC verða á hötgum
hamte, hver hörmunigdn af ann-
arri dynur yfir, á rúrnu einu
ári, Skaftáreldar, Móðuharð-
indln, miss'ir eiginkonu sem
hann diáði og elskaði — og
toamin verður svo að seigja í
svlpan gama'lmenni fyrir aildur
frcim', heilsuliiti'lil, þlásnauður
harmkvæfláimaður, á köflium
svo þungiiyndur að hann á i
freistni að sityiöta sér aldur.
3.
Tvteir l'ærdíóimlsmienn, sem
annazt hafa hvor slina útgáifu
af Æfisögunni, ifeðgamir Jón
Þorkeflsson og Guðbrandur
Jónsson, telja báðlr í formálum
'Sdnum að Jón Steinigrdimssion
mun': hafa hyrjað samninigu
ritsins eftir flát fyrri konu sdnn-
ar, Þónunmar Hanmesdóttur,
liaustið 1784. Hvorugur ieiðir
nein rök að þeirri ti'iigjátu, og
fliún fær með engu móti staðizt.
Guðíbrandur telur síra Jóm
hafa sikrifað afllian fyrri iiiiuta
sögumnar Og vei það, ifraim í 42.
kapitula, ,4 einni lotu“ vetur-
Imn eftir lát konu siranar. En
þanini veitur segist sdra Jón halfa
áitt „eina þá al'ira daufustu æfi,
sem ég flief atf'litfað. Þá ég mi'ssti
mina ágætu fconu fédfl mér svo
að segjo allur ketill i e-ld. Ég
Æékk það allra sterkasta óyndi
og sveíraleysi . . . . Ég var I jös-
feitisiaius, og varð þvd að rorra
uppi d samtfelldu myrkri. Varð
tfólk mdtt að vera i fjósi vegma
mjóaku.rpen'mgsinis og þjótfa-
umferðar, og þar varð ég að
lilggja og sitja í kreppu . . . í
toænurn, sem raú var auður, var
herfilegur kuMi. . . . Hfljóp 'þá
frostíhnóiiga í hemdiur mdraar og
tfætur, að ei gat tekið mér
perana S fliönd tiil aíþreyinigar."
Ekki hefði máitt vírðast ISklegt
að alllur tilþrifamesti hiuti Æfi-
sögunnar hatfi til orðið við slík-
Og yfiriieiitt má itieijast ólíkleigt
að sira Jón mynldi hafa lagt í
að sernja þetta flaraga sögurit
etftir aþ æfi hams varð bógjndi
eim og hröinun, — þó að hann
hins veigar héltíi verkinu áfram,
úr þvS að hafið var.
Ljóst er af orðum sölgumnar
að síra Jón var komirara vel á
vefg með ritun. henraar fýrir
Skafbárelöa. Meðai annars sést
að fyrri kona hams var enn á
ilífi þegar hann skrifaði 17.
kapdtúLai, þar sem fyrst er á
hama iminrast, þvd þar segir:
„iÞórumm. Hammesdött'.r (sem
nú er ebta'kvinna .mlin)“, og um
haraa ennfremur: „Hún var
guðhrædd kona“. Á 10. kapí-
tula er getið um síra Skafta
Ámason „sem nú er prestur á
Hofi“; en haram lézt 1782. I 29.
kapStula segir frá svaðilförum,
sem lauk með þvi að sira Jón
oig ferðafélagar haras létu fyrir
berast í helfli matariausir, og
stóðu vlndur og regn upp á þá
alla vega. „Hef ég aldrei átt
daufari nótt,“ segir i sögunnS.
Er litt hugsanlegt að síra Jón
myndi hafa komizt svo að orði
um ekki meiri voða, ef þetta
hefði verið skrifað eftir Skaft-
áreflda, Móðuharðindi og konu-
missirinn.
Hann hefur því byrjað á
Æfisögunni fyrir þá hörmunga-
tíma — en hvenær? Síra Daði
Guðmundsson. er í 27. kapítula
taflinn látinn, en hann dó í sept-
emtoer 1779; getur því sá kafli
ekki hafa verið skrifaður fyrr
en í fyrsta lagi seint á þvi ári,
en auðvitað eins vel nok'kru
siðar. Eftir árin í Mýrdal, þar
sam síra Jóml ifannst fólk presti
sínum fjandsamlegt, og yfir-
fleitt leiðinlega innrætt, flutti'
hann á Síðuna og „lifðu svo
tfram 5 ár, frá 1778 til 1783, að
ég lifði hér sem aðrir góðu og
farsælu lífi“. Sennilegt má
þykja að hann hafi byrjað rlt-
un sögu sinnar einmitt á þess-
um ánægjulegri árum en hann
'hafði áður reynt, og á þeim
lok'ð við um það bil tvo fimmtu
hluta hennar. 1 lak 32. kapítula
er fyrst vikið að atvikum sem
urðu eft'r Skaftárelda, og í 33.
kapítula er talað um hvað gerzt
liafi „áður en upp komu ógnir
þær, sem hér síöar yfir gengu“.
Eftir að eldamir hófust liðu
svo nokkur ár, að síra Jóm bætti
litlu eða engu við sögu sina, og
hátt á sjötta ár áður en hann í
upphafi 41. kapítula tekur að
skýra írá þe;m atburðum, en
segist geta farið fljótt yfir
söígu, með því að hann hatfi „þar
skrlfað á parti“ og á við Eldrit
sitt. Hann hafði byrjað samn-
ingu þess, se'rat á ári 1788. Hve-
nær hann lank því verður ekki
v'tað. En aftir það er þá fram
undlr helmingur Æfisögunnar
skrifaður, á tveim-þrem síðustu
árum sira Jóns, og niðurlaglð
stuttu eftlr andlát hans. Hann
getur þess að hafa messað 19.
Framhald á bls. 19.