Morgunblaðið - 09.02.1974, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. FEBRUAR 1974
r
Séra Gunnar Arnason:
Prestskosningar
Kirkjan er félag kristinna
manna.
Prestarnir eru ekki frekar
kirkjan en oddvitar sveitarfélög-
in.
Kirkjan hefur frá upphafi vega
skipst í söfnuði. Svo furðulega
vill til að „Kirkjusögurnar'*, sem
mér eru kunnar segja furðulega
lítið af þeim. Mest af páfum og
prelátum og allmörgum úr
prestastéttinni. Erþað ekki ósvip-
að því, að lýst væri ítarlega fíflum
og sóleyjum og puntstrám á
miklum töðuvelii en grængresið
látið liggja í þagnargildi að kalla.
Arið 313 var kristindómurinn
„viðurkenndur átrúnaður" i
rómverska rikinu af Konstantin-
usi keisara mikla. Galt hann með
þvf þakkarskuld sína fyrir úrslita-
sigurinn, sem hann vann undir
krossmerkinu á Maxentíusi undir-
keisara.
Theódósíus mikli afnam trúar-
bragðafrelsi úr lögum í róm-
verska ríkinu og gerði kaþólsku
kirkjuna að ríkiskirkju. Þá óx
vegur páfa og preláta og annarra
kirkjuhöfðingja meir en áður. En
kirkjan var klofin á ýmsan veg
sem fyrr og átti miklar útistöður
við ríkisstjórnendur um völd og
auð.
Innbyrðisdeilum um trúar-
setningar linnti ekki og fullnaðar
skilnaður varð með Rómversk-
kaþólsku og Grísk-kaþólsku
kirkjunum árið 1054.
Við Islendingar höfum aldrei
haft af þeirri síðarnefndu að
segja.
Hér á landi var páfakirkja frá
árinu 1000—1550.
Var hún í upphafi bændakirkja
í þeirri merkingu, að margir
bændahöfðingar áttu kirkjurnar
og leigðu presta til að þjóna þeim.
Voru þeir prestar litlu betur
staddir en húskarlar, að talið er.
Þorlákur Runólfsson, þriðji
biskupinn í Skálholti, og Ketill
Þorsteinsson, annar biskup á
Hólastóli, sömdu Kristinrétt hinn
forna. Þar segir á þessa lund:
„Það er manni rétt, að læra
prestling til kirkju sinnar, hann
skal gera máldaga við sveininn
sjálfan, ef hann er 16 vetra, en ef
hann er yngri, þá skal hann gjöra
við lögráðanda hans. Sá máldagi á
að haldast allur, erþeirgjöra með
sér. Sá er fær sveini kennslu eða
fóstur, er skyldur að fá honum
messuföt."
Biskupar sóttust snemma eftir
eignum kirkna, sem urðu geysi-
miklar þegar frá leið. Einnig
vildu þeir hafa ráð presta i hendi
sér. Deilur margra biskupa við
höfðingja eru alkunnar. Einnig
samband sumra biskupa við erki-
biskupa, fyrst i Lundi en síðar i
N iðarósi.
Staða-Árni, biskup i Skálholti,
kom þvi til vegar að Krist inréttur
hinn nýi, var lögtekinn í Skál-
holtsbiskupsdæmi 1275.
Réðu síðan biskupar að mestu
lögum og lofum innan
kirkjunnar, einnig brauðaveiting-
um til „siðbótar".
Þá kom Danakonungur mikið í
spilið. Hann sendi dáta eftir Ög-
mundi biskupi Pálssyni, og lét
leiða hann blindan og örvasa til
skips. Og verður vart þvegið af
Gissuri biskupi Einarssyni, að
hann lét það ekki til sín taka.
Skömmu síðar var Jón biskup
Arason högginn i Skálholti.
Ástæðan var ekki sú að
konungi brynni trúin í brjósti.
Hann var að sækjast eftir eignum
klaustra og kirkna og því að hafa
biskupa sem mest i hendi sér.
Svo var látið heita og mjög á
loft haldið, að prestar og söfnuðir
fengju meira frjálsræði og vald
en áður vegna anda „mótmæl-
enda".
Kristján 3. sendi út hingað nýja
kirkjuskipan 1537 og var hún lög-
tekin á alþingi fjórum árum síðar.
Það er svo fyrirmælt, að ef
prestlaust sé við einhverja kirkju
skuli leita eftir sálusorgara. Ef
kostur er á skulu hinir beztu
menn umræddrar kirkju kjósa
með prófastinum fyrir hönd al-
múgans, þann, sem þeir telja vel
fallinn til starfsins, enda sé hann
kunnur að hreinlífi.
Biskup skal að því búnu kanna
lærdóm prestsins og vitsmuni.
Telji biskup hann hæfan ritar
hann meðmælabréf til léns-
mannsins, sem staðfestir kosning-
una I nafni konungs.
Héraðsprestar áttu að kjósa sér
prófast.
í kirkjuskipan Kristjáns 4. (í
konungsbréfi 29. nóvember 1622)
segir um kosningu presta:
„Þegar einhver þrestur deyr
eða sálast, þá skulu sóknarmenn
undireins tilnefna7 rosknamenn
og ráðna og gefa þeim fulla
heimild til að kjósasérannan guð
hræddan klerk í stað hins fram-
liðna með ráði og samþykki hér-
aðsprófastsins. (Sbr. Rípurarti-
kula 4. maí 1542).
En ef sóknarmenn hafa engan
kosið löglega áður en tveir
mánuðir eru liðnir frá dauða
sóknarprestsins, þá skal sá
embættismaður, sem þar á fyrir
kirkjumálum að ráða af vorri
hálfu, nefna einhvern prestling
til brauðsins og senda biskupi þá
uppástungu, og þegar biskup hef-
ir reynt hann og gefið honum
þann vitnisburð, að hann sé
embættinu vaxinn, þá gefur áður-
nefndur embættismaður vor hon-
um veitingarbréf fyrir áður-
nefndu brauði og hann skal svo
söfnuðurinn hafa fyrir prest."
Þessi voru lögin.
Þau sýna ótvírætt að
söfnuðirnir áttu rétt á að velja sér
presta. Hins vegar var reyndin sú
að allt frá siðböt og fram á síðara
hluta 19. aldar réð konungur eða
umboðsmenn hans veitingu feit-
ustu brauðana. Höfðu þó biskup-
ar þar mest hönd i bagga og réðu
því jafnframt hverjir neyddust til
að sætta sig við meðalbrauðin og
þau lökustu.
Fæstir þeirra voru óhlutdrægir,
né litu eingöngu á hag safnað-
anna, hvað þá óskir.
Oddur biskup Einarsson var
merkur maður og stjórnsamur.
En hvað kunnastur er hann sakir
þess, að hann kom föður sinum,
bræðrum, frændum og vinum í
feitt og hæg brauð á valdatimum
sínum.
Dæmi þess hvað kirkjuyfirvöld-
in voru ósjaldan sljóskyggn á
hæfileika ungra manna, sem rétt
áttu til prestsstöðu eru m.a. þau,
að Jónas Hallgrímsson hlaut
ekkert brauð, þótt hann sækti um
það3 eða4 sinnum.
Páll Melsteð sagnfræðingur
hafði lika sögu að segja.
Undir lok 18. aldar hófust
miklar frelsishreyfingar i
Norðurálfu, og bárust öldur
þeirra út hingað eins og alkunn-
ugt er, einkum af boðskap
Fjölnismanna og baráttu Jóns
Sigurðssonar.
Vakningarinnar gætti hér ekki
sízt á trúmálasviðinu, sérstaklega
þegar kom fram yfirmiðja öldina.
Á alþingi 1865 komust brauða-
veitingar á dagskrá. Lýsti Helgi
biskup Thordersen sig þá
andvigan þeirri uppástungu, að
stiptsyfirvöldin, biskup og stipt-
amtmaður, veittu öll brauðin, en
konungur engin.
Fleiri voru drottinhollir.
En alþýða manna hafði
rumskað og var farin að óska þess
réttar síns, að hafa hönd i bagga
með þvi hvaða prestar henni
væru úthlutaðir. Því var sú skip-
an gefin út 27. febrúar 1880, að
söfnuðir hefðu náðarsamlegast
heimild til að mæla með einum
umsækjendanna, þegar prestaköll
voru laus.
En galli var á gjöf Njarðar.
Ekkert var tekið fram um það,
hvort veitingarvaldið þyrftí
nokkuð að taka tillit til þess.
Grimur Thomsen, skáldið á
Bessastöðum reið á vaðið með
frumvarp um kosningu presta
árið eftir. Óvenjumiklar umræður
urðu um það í báðum þingdeild-
unum.
Séra Þorkell Bjarnason á
Reynivöllum sagði m.a.:
„Að söfnuðurnir fái að ráðaþví,
hver prestur þeirra verði, það er
náttúrlegur og eðlilegur réttur."
Samt tvísté hann fyrr og síðar í
málinu. Sagði söfnuðina ekki
nógu þroskáða til að neyta þessa
réttar, og greiddi atkvæði gegn
þvi að þeir fengju hann.
Séra Þorarinn Böðvarsson i
Görðum hélt því manna mest á
loft að kirkjan hefði sérstæð rétt-
indi og var mikill „kirkjulaga-
smiður" í fjórðung aldar. Þó fór
honum likt og séra Þorvaldi í
prestkosningamálinu.
Pétur biskup Pétursson tók þvi
einnig dræmt.
Skýring þessa felst í eftir-
farandi lýsingu Þórhalls Bjarnar-
sonar, biskups, í minningargrein
um Þórarin prófast.
„Pétur biskup var fastur fyrir
nýmælunum á Synódus, eyddi
þeim fremur — og alveg hið sama
gjörði prófasturinn aftur, sérstak-
lega við kristilegar vakningar inn
á við, þar sem hann réði lögum og
lofum á sinum héraðsfundi. Á
þessu landi sitja menn ekki vlð
stýrið til að sigla; sá er mestur
formaðurinn, sem heldur skipinu
gangminnstu; stjórnarlistin er að
afstýra; framsóknin verður að
koma fálmandi að neðan."
1 neðri deild kom fram tillaga
um að sóknarnefnd (siðar breytt í
kjörnefnd) skyldi hafa leyfi til að
mæla með þrem frambjóðendum.
Benedikt Sveinsson mælti
eindregið með almennri kosn-
ingu.
Jón Ölafsson lagði rika áherzlu
á að rödd tímans væri meira
frelsi. Hann spáði því að menn
myndu hrönnum saman ganga úr
kirkjunni, ef réttur þeirra væri
fyrir borð borinn og þeim meinað
meðal annars að ráða hverra
presta þeir nytu.
Holgeir Clausen studdi eindreg-
ið að prestkosningar kæmust á.
Þorlákur Guðmundsson í Fifu-
hvammi tók i sama strenginn.
Pétur biskup fór sér hægt. Séra
Eiríkur Kúld maldaði í móinn.
Frumvarpið var samþ. með 18:3
atkv. i neðri deild. En fellt í efri
deild.
Þá báru þeir Ásgeir Einarsson á
Þingeyrum, sr. Benedikt
Kristjánsson, prófastur í Múla og
Stefán Eiríksson i Árnanesi, fram
annað frv. um að prestar yrðu
kosnir með almennum kosning-
um.
Ásgeir var framsögumaður og
sótti fast málið.
Þetta frv. var samþykkt en sið-
an neitað staðfestingar af stjórn-
inni.
Ásgeir Einarsson flutti málið
aftur á þinginu 1883. Meiri hlut-
inn var með þvi, en nokkuð þumb-
ast á móti eins og fyrr.
Skjótt greiddist samt nokkuð
úr.
Stjórnin sá sér ekki annað
vænna en að bera fram frv. á
þinginu 1885, þar sem safnaðar-
mönnum, sem höfðu almennan
kosningarrétt, (ekki vinnumenn
né lausamenn, hvað þá konur)
leyfðist að kjósa um þrjá presta,
sem stiptsyfirvöldin veldu úr
þeim hópi, er sækti um brauðið.
Ef kosning var ólögmæt skyldi
landshöfðingi taka tillit til þess
vilja, er komið hafði fram af hálfu
safnaðarins.
Þessu var tekið og lögin staðfest
1886.
En gleði og þakklæti almenn-
ings reyndist minni en búist var
við og þvarr með hverju ári.
Aðeins fimm árum siðar bar
Jón Jónsson frá Múla, ásamt fleir-
um fram frumvarp, sem miðaði að
því að söfnuðunum gæfist kostur
á að kjósa um alla umsækjendur.
„Virðist sú krafa vera svo eðli-
leg, sanngjörn og réttlát, að ég
vona, að frv. þetta fái göðan byr í
deildinni," mœlti frainsögumað-
ur.
Landshöfðinginn, Magnús
Stephensen, mótmælti þvi, að 21
árs safnaðarmeðlimir fengju að
kjósa. Ennfremur sagði hann:
„Eg álit ekki ástæðu til eða rétt að
veita vinnumöríKum eða lausa-
mönnum rétt þennan; þessir
menn eru miklu síður bundnir við
prestakallið en bændur og má því
búast við, að þoir hafi minni
áhuga á því en bændur."
Þessu var að vonum mótmælt.
Eins þeirri ósk að áðurnefnd lög
hlytu lengri reynslutima.
Hið nýja frv. var samþykkt í
neðri deild með 17 atkv. þar af
voru 9 prestar. 4 voru á móti. 2
þeirra prestar.
I efri deild kvað Þorleifur Jóns-
son frá Stóradal ekki ástæðu til að
stjórnin veldi úr umsækjendum.
„Söfnuðirnir eru sjálfir jafn fær-
ir sem landshöfðinginn til þess að
sjá það, hvað þeim erfyrir beztu."
Frv. var samþ. en neitað stað-
festingar.
Séra Einar Jónsson á Hofi og
Þórhallur Bjarnason, forstöðu-
maður Prestaskólans, síðar bisk-
up, fluttu kosningarmálið á þing-
inu 1895.
Samþykkt þess var neitað stað-
festingar.
Jón frá Múla og Guttormur Vig-
fússon í Geitagerði tóku síðast-
nefnt frumvarp upp á næsta þingi
1897.
Þá lýsti Hallgrímur Sveinsson,
biskup þvi yfir, að þótt hann væri
ekki samþykkur frumvarpinu,
vildi hann ekki greiða atkvæði
gegn þvi. vegna þess að hann vissi
að þetta væri vilji safnaðanna.
Frv. var samþ. samhljóða i
neðri deild, en ekki útrætt á þing-
inu.
10 árum siðar, 1907, var haldið
það þing, sem æ verður talið með
þeim allra merkustu í kirkjusögu
islands. Þá voru flutt af hálfu
milliþinganefndar 10 frv. um
kirkjumál. Þau voru öll samþ.,
þar á meðal núgildandi prests-
kosningalög, með samhljóða at-
kvæðum.
19
Meir en aldarfjórðungsbaráttu
var loks lokið.
Hér hefur löng saga verið laus-
lega rakin i eins stuttu máli og
unnt virtis. Þótt stiklaðsé á stóru
blasir við, að sá skilningur hefur
fyrr og siðar verið fyrir hendi, að
söfnuðirnir eiga skýlausan rétt til
að velja sér presta.
Þvi var aldrei neitað. Menn
vissu sem var, að frá upphafi
er talað um prestsþjónustu.
Prestar eru þjónar en ekki drottn-
ar safnaðanna. Sá skiln-
ingur er auðrakinn til meist-
arans sjálfs. Hann kvað sig
starfa meðal samtiðar sinn-
ar eins og sá, sem þjónar. Og
hann gaf postulunum órækasta og
eftirminnilegaasta fordæmið um
hlutverk þeirra með fótaþvottin-
um á hinztu samverustundinni.
Höfuð mótbárurnar gegn al-
mennum prestskosningum voru
lengst af tvær.
Þung áherzla var lögð á það, að
presfar væru að mestu leyti laun-
aðir úr ríkissjóði. Þess vegna væri
eðlilegt að konungur og kirkjuyf-
irvöld skipuðu þá.
Þetta var m.a. hrakið með því
að benda á, að konungur hefði
rænt miklum hluta kirknaeign-
anna á sínum tíma og biskupar
líka sölsað sumt af þeim undir sig.
Kirkjan hefði getað staðið fjár-
hagslega á eigin fótum að öðrum
kosti.
Reynslan hefði einnig sýnt, að
veitingarvaldinu hefði oft verið
inisbeitt.
Þegar búið var að draga valdið
svo úr greipum stjórnvalda að
söfnuðunum leyfðist að kjósa um
þrjá umsækjendur, heyrðist nýtt
hljóð i strokknum. Haft var i há-
mælum að söfnuðirnir kynnu
ekki að fara með kosningaréttinn.
Ilann leiddi til óþolandi áróðurs
og spillandi sundrungar.
Því var svarað með fullyrðingu
um að söfnuðirnir vissu betur en
landhöfðingi hvað þeim væri fyr-
ir beztu. Og svo kom það til sög-
unnar, að fvrsta fríkirkjan koinst
á fót vegna þess að stiptsyfirvöld-
in komu, með úrvalinu, i veg fyrir
það i Ilólmaprestakalli, að söfnuð-
irnir fengju að kjósa þann prest.
sein þar var uppalinn og hafði
verið aðstoðarprestur föður sins
um skeið og áunnið sér allra hyl U.
Aldrei var neitað að ýmislegt
óæskilegt gæti hent sig við prests-
kosningar.en vonandi mætti færa
það flest til betri vegar með tim-
anum.
Sumir töldu rétt að frambjóð-
endur fengju ekki sjálfir að hafa
áróður í frammi. Aðeins kvnna
sig ineð messum á kirkjunum.
Enginn neitar að framkvæmd
núgildandi prestskosninga hefur
stundum verið áinælisverð, ein-
mitt vegna þess áróðurs, sem
ósjaldan á sér stað.
Fyrst ber samt að geta þess og
gæta vandlega, að langoftast hafa
kosningarnar farið friðsamlega
fram og ekki haft nein varanleg
eftirköst.
Eins og að líkindum lætur hef-
ur baráttan oftast verið hörðust á
fjölmennustu svæðunum, einkum
i Re.vkjavik.
En aðeíns einu sinni hefur bar-
áttan leitt þar til varanlegs klofn-
ings safnaðarins. Og þá var það
Fríkirkjan, sem fyrir því varð.
Samt hefur ekki heyrst að þar
eigi að leggja niður prestskosn-
ingar.
Öldurnar innan þjóðkirkjunnar
hafa hjaðnað hveraf annarri Með
þetta i huga er ofurlitið undarlegt
hvað prestskosningum hafa verið
valin 111 nöfn og hrakleg, jafnvel
úr ólfklegustu áttum.
Aröðuri nn gegn þeim hefur
ekki alltaf verið til fyrirmyndar.
Nú liggur fyrir Alþingi frum-
varp um að leggja almennar
prestskosningar niður.
Mér býr sá grunur í brjósti að
ófáir haldi að það sé borið fram að
beiðni megin þorra landsmanna.
Eg veit að það er misskilningur
og því fer fjarri.
Framhald á bls. 21.