Morgunblaðið - 31.12.1974, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 31. DESEMBER 1974
Samskipti Islendinga við aðrar þjóðir
eru margvísleg. Ferðalög til annarra
landa til hvíldar og skemmtunar er orðin
svo snar þáttur í þjóðlífinu, að í því sam-
bandi er unnt að tala um einhverja mestu
byltingu í lifnaðarháttum þjóðarinnar
fyrr og síðar. Þessi bylting ætti að opna
augu manna fyrir því, að góð samskipti við
allar þjóðir á sem flestum sviðum eru
eðlileg afleiðing breyttra samgönguhátta.
Á þessu sviði eins og svo mörgum öðrum
hætta menn að íhuga breytingarnar, þeg-
ar þær eru orðnar hluti af daglegu lífi
þeirra.
Sá þáttur utanríkismálanna, sem löng-
um hefur verið deilt um hér á landi, er
þátttaka okkar í samstarfi vestrænna
ríkja innan Atlantshafsbandalagsins.
Kröfurnar um úrsögn úr bandalaginu
hafa þó jafnan verið- mun háværari en
unnt er að réttlæta með fylgi þjóðarinnar
við þá, sem kröfurnar hafa i frammi. Þetta
kom skýrast í ljós í undirskriftasöfnun
þeirri, sem fór fram undir kjörorðinu Var-
ió land á fyrstu mánuóum ársins. 55 522
Islendingar á kosningaaldri undirrituðu
þá áskorun til Alþingis og rikisstjórnar, að
fallið yrði frá ótímabærum áformun um
uppsögn varnarsamningsins og brottvísun
varnarliðsins og samstarfið innan Atlants-
hafsbandalagsins yrði treyst af hálfu Is-
lendinga. I kjölfar Alþingiskosninganna
varð breyting á stefnu stjórnvalda í
varnarmálunum. Með samkomulagi því,
sem gert var síðastliðið haust við Banda-
ríkjastjórn og fól í sér fyrirkomulags-
breytingar á framkvæmd varnarsamn-
ingsins, var endurskoðun þess samnings
lokið, og heldur hann óbreyttu gildi sínu.
Undirskriftasöfnun Varins lands sýndi
hvaða árangri er unnt að ná með sam-
stilltri forystu dugmikilla manna. Um
nokkurt árabil hafa menn fagnað því, að
stjórnmálabaráttan hér á landi hefur
færst inn á málefnalegri brautir en áður
var. Því miður er ekki unnt að segja þetta
um afstöðu Þjóðviljans til þeirra manna,
sem stóðu fyrir undirskriftasöfnun Varins
lands. Skrif blaðsins af þessu tilefni hafa
verið einn ógeðfelldasti þátturinn í stjórn-
málabaráttunni á þessu ári. Ýmsum finnst
að vísu forgöngumenn Varins lands taka
persónulegar árásir of alvarlega, en eng-
um vafa er þó bundið, að árásarherferð
Þjóðviljans og bandamanna hans i þessu
máli er til þess fallin að efna til æsinga
með persónulegum rógi í stað skynsam-
legra rökræðna, þegar hin mikilvægustu
mál landsins eru á dagskrá.
Varnir landsins eru nú tryggðar enn
um sinn. Menn skulu hins vegar ávallt
hafa hugfast, að aldrei er unnt að segja, að
öryggismál landsins séu afgreidd í eitt
skipti fyrir öll. Þess er skemmst að minn-
ast, að í kosningabaráttunni 1971 var ekki
á varnarmálin minnst. En eftir kosningar
var óvænt ákveðið, að landið skyldi gert
varnarlaust. Sú saga má ekki endurtaka
sig. Athygli landsmanna verður ávallt að
halda vakandi í þessum efnum, því að
annars verður öryggi landsins og þar með
sjálfstæði þjóðarinnar ekki tryggt til
frambúðar.
★
Íslenskt stjórnmálalíf hefur verið
stormasamt á þessu ári. I skugga versn-
andi viðskiptakjara, erfiðari stöðu þjóðar-
búsins út á við og óðaverðbólgu innan-
lands hefur tvisvar sinnum verið gengið
til kosninga á árinu. Það setti einnig svip
sinn á þessar kosningar, að vinstri stjórn
hafði verið við völd í landínu í tæp 3 ár.
Þótt ýmsir þeir, sem að slíku stjórnarsam-
starfi standa, hafi það jafnan að leiðar-
ljósi að draga sem mest úr áhrifum Sjálf-
stæðisflokksins á stjórn landsins og jafn-
vel útiloka hann til langframa frá þátt-
töku í ríkisstjórn, hefur reyndin orðið sú,
að vegur Sjálfstæðisflokksins er jafnan
mestur, þegar vinstri stjórn situr að völd-
um. Þegar leið að byggðakosningum s.l.
vor magnaðist sundrungin meðal vinstri
flokkanna. Þetta kom gleggst fram í þvi að
engin samstaða var lengur innan vinstri
stjórnarinnar um ráðstafanir í efnahags-
málum.
Miðað við það, hvernig málum var þá
komið, var algjörlega óraunhæft af
stjórnarandstöðuílokkunum að hlaupa til
að bjarga stjórninni frá falli. Það var mat
okkar Sjálfstæðismanna að réttast væri,
að þjóðin fengi sjálf að kveða upp sinn
dóm og skera úr um það, hver fara skyldi
m ð stjórn í landinu.
Í>ar sem byggðakosningar fóru fram
aðeins 17 dögum eftir að þing var rofið,
blönduðust almennar stjórnmálaumræður
og viðhorf mjög inn í þá kosningabaráttu.
Urslit kosninganna voru því öðrum þræði
harður áfellisdómur yfir vinstri stjórn.
Skortur á samstöðu meðal vinstri flokk-
anna við úrlausn aðsteðjandi vandamála
varð stjórn þeirra að falli.
Sjálfstæöismenn gátu fyrst og fremst
glaðst yfir úrslitunum sem sérstakri
traustsyfirlýsingu á fulltrúa sína í sveitar-
stjórnum landsins og þeirri stefnu en þeir-
höfðu fylgt byggðarlögum sinum til heilla.
Sérstaka athygli vöktu úrslitin i Reykja-
vík, þar sem flokkurinn fékk 26.973 at-
kvæði eða 57,76% gildra atkvæða og níu
menn kjörna. Á flestum þéttbýlustu stöð-
um landsins varð sigur Sjálfstæðisflokks-
ins einnig mikill, og nægir þar að nefna
sveitarfélögin í Reykjaneskjördæmi og
Akureyri sem dæmi.
Veganesti Sjálfstæðismanna var því
gott þegar gengið var til Alþingiskosn-
inga. Kosningabaráttan snerist einkum
um þrjú málefni: lausn efnahagsvandans,
landhelgismálið og varnarmálin. Baráttan
var stutt en snörp, og enn setti það svip
sinn á hana, að vinstri flokkarnir voru
sundraðir í ólíkar fylkingar.
Hér verða úrslit Alþingiskosninganna
í einstökum kjördæmum ekki rakin. Þau
urðu á þann veg, þegar litið er á landið
allt, að Sjálfstæðisflokkurinn jók fylgi sitt
úr 36,2% 1971 í 42,7%. Flokkurinn var
greinilegur sigurvegari kosninganna, því
að aðrir flokkar hlutu minna fylgi en
áður, að undanskildu Alþýðubandalaginu,
sem fékk nú 18,3% i stað 17,1% 1971.
Fylgishrun Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna var mest. 1 kosningunum
1971 hlaut flokkurinn 8,9% atkvæða en
aðeins 4,6% að þessu sinni. Kosningarnar
urðu einnig nokkuð áfall fyrir Alþýðu-
flokkinn, sem tapaði rúmlega 1% at-
kvæða.
Séu úrslit kosninganna skoðuð með
tilliti til þess atkvæðahlutfalls, sem Sjálf-
stæðisflokkurinn hlaut, getur hann mjög
vel við unað. Hann hefur ekki síðan 1933
notið jafn mikils fylgis meðal kjósenda.
Frá þvi að flokkurinn tók fyrst þátt í
kosningum 1931, hefur hann aðeins fimm
sinnum áður, í alls fimmtán Alþingiskosn-
ingum fram til 1971, hlotið meira en 42%
atkvæða. Á síðustu árum komst hann næst
þvi atkvæðamagni, sem hann hlaut nú, í
Alþingiskosningunum vorið 1959, þegar
einnig fór fram uppgjör við samstarf
vinstri flokkanna í ríkisstjórn, en þá hlaut
flokkurinn 42,5% atkvæða á móti 42,7%
nú.
t kjölfar kosninganna hófust nokkrar
umræður um kjördæmaskipun og kosn-
ingalög. I mínum huga skiptir mestu máli
i þeim efnum, að Alþingi sýni rétta mynd
af stjórnmálaviðhorfi þjóðarinnar og
sköpuð séu sterk og bein tengsl milli
þingmanna og umbjóðenda þeirra, kjós-
endanna.
í stefnuyfirlýsingu ríkistjórnarinnar
er þess getið, að stjórnarskráin skuli
endurskoðuð. Þótt fjölmörg og mikilvæg
málefni komi þar til álita, þá mun sanni
næst, að endurskoðunin þyrfti ekki að
taka langan tima, ef niðurstaða næðist um
fyrirkomulag kosninga til Alþingis.
Þegar atkvæði höfðu verið talin í
Alþingiskosningunum og uppbótarþing-
sætum úthlutað var ljóst, að jafntefli var á
Alþingi, að því leyti að flokkar þeir, sem
stóðu að vinstri stjórninni, Alþýðubanda-
lag, Framsóknarflokkur og Samtök
frjálslyndra og vinstri manna höfðu hlot-
ið 30 þingsæti og stjórnarandstöðuflokk-
arnir, Alþýðuflokkur og Sjálfstæðisflokk-
ur, höfðu einnig hlotið 30 þingsæti. Þar
með var ljóst, að nauðsynlegt yrði að
fylkja liði stjórnmálaflokkanna að nýju,
ef takast ætti að mynda þingræðislega
meirihlutastjórn.
í samræmi við úrslit kosninganna fól
forseti Islands formanni Sjálfstæðis-
flokksins fyrst að reyna stjórnarmyndun.
Þar sem ekki lá fyllilega ljóst fyrir að
mínu mati, hvernig stöðu þjóðarbúsins
var komið, fór ég þess á leit, að gerð yrði
úttekt á því og skýrsla um þjóðarhag lægi
fyrir í stjórnarmyndunarviðræðunum.
Eins og við var að búast tók það nokkurn
tíma aó semja skýrslu um þetta efni, en á
meðan var tíminn notaður til óformlegra
viðræðna milli stjórnmálaflokkanna. Það
sætti nokkurri gagnrýni á þessum tíma, að
ekki skyldi gengið beint til formlegra
stjórnarmyndunartilrauna heldur beðið
eftir slíkri greinargerð um efnahagsmál-
in. Eftir á að hyggja, held ég, að öllum sé
ljóst, að án þessarar úttektar hefðu
stjórnarmyndunarviðræður ekki náð þeim
tilgangi að þar væri raunverulega fjallað
um þann vanda, sem við þjóófélaginu
blasti.
í stjórnarmyndunarviðræðunum var
það strax greinilegt, eins og raunar kom
fram í kosningabaráttunni, að vinstri
flokkarnir vildu fyrst reyna innbyrðis að
sætta ólik sjónarmið sín og gera tilraun til
þess að mynda nýja stjórn með þátttöku
Alþýðuflokksins. Efast mátti raunar um
vilja hvers þeirra fyrir sig til myndunar
slikrar stjórnar, þegar reynslan af litlum
samstarfsvilja í fyrri stjórn var höfð i
huga. En hver þessara flokka fyrir sig
taldi sér nauðsynlegt af innanflokksástæð-
um að láta líta svo út, að ekki hefði staðið
á honum um myndun vinstri stjórnar.
Hætti ég því við svo búið tilraun til
stjórnarmyndunar, og hófust þá viðræður
allra annarra flokka en Sjálfstæðisflokks-
ins um stjórnarmyndun, en þeim var slitið
án árangurs, og síðan hafa þessir flokkar
kennt hver öðrum um, að samkomulag
tókst ekki, og er ekki ástæða fyrir aðra að
blanda sér í þær deilur.
Eftir að viðræður Sjálfstæðisflokksins
og Framsóknarflokksins um stjórnar-
myndun hófust, reyndist tiltölulega auð-
velt að ná málefnalegri samstöðu milli
flokkanna. Ég segi tiltölulega auðvelt, þvi
að hafa ber í huga, að flokkarnir tveir
höfðu ekki starfað saman í 18 ár, eða síðan
1956, og skildu þá ekki í mikilli vinsemd. I
12 ár af þessum 18 hefur Sjálfstæóisflokk-
urinn stjórnað landinu í samstjórn með
Alþýðuflokknum. Það stjórnarsamstarf
hófst einmitt eftir reynslu Alþýðuflokks-
ins af þriggja ára setu í vinstri stjórn.
Reynsla Alþýóuflokksins af vinstri stjórn-
ar samstarfinu 1956 — 1958 hefur m.a.
komið fram I því, að flokkurinn hefur
aldrei síðan verið ginnkeyptur fyrir því að
setjast í nýja slíka stjórn. Það segir vissu-
lega sína sögu.
Ýmsir Sjálfstæðismenn héldu þeirri
skoðun á loft meðan viðræður um
stjórnarmyndun fóru fram, að Sjálfstæðis-
flokkurinn hefði ekki átt að taka þátt í
rikisstjórnarsamstarfi eftir kosningarnar.
Flokkurinn hefði ekki átt að axla þá
ábyrgð, sem er í þvi fólgin að stjórna
landinu við þær aðstæður, sem við nú
búum við. Réttast hefði verið að láta fyrr-
verandi stjórnarherra greióa úr þeim
vanda, sem þeir höfóu sjálfir átt þátt í að
skapa. Það ætti að koma i hlut þeirra og
engra annarra að þola þær óvinsældir,
sem e.t.v. kunna að bitna á þeim, sem
grípa til óhjákvæmilegra ráðstafana til að
leysa vandann, sem nú steðjar að. Slíkum
röksemdum verður ekki svarað á annan
veg en þann, að kosningaúrslitin hafi ein-
dregið bent til þess vilja kjósenda, að
Sjálfstæðisflokkurinn ætti aðild að
stjórn landsins. Stjórnmálaflokkur, sem
hlýtur slíkan meðbyr hjá kjósendum,
raunar í tvennum kosningum á þessu ári,
getur ekki skorast undan þeirri ábyrgð,
sem traustinu fylgir. Sjálfstæóismenn
verða að vera undir það búnir að gegna
kalli ekki síður á slæmum tímum en góð-
um. Þeir geta ekki vænst þess, að njóta
fylgis meðal kjósenda, nema þeir sinni
ávallt því hlutverki sínu að draga upp
rétta mynd af þeim vanda, sem við þjóð-
inni blasir, benda á þau ráð, sem duga til
að leysa hann og hafa forystu um þá lausn.
Viðhorf Sjálfstæðisflokksins og Fram-
sóknarflokksins til margra mála eru i ýms-
um atriðum ólík. En mestu máli skiptir að
samstaða hefur tekist milli þeirra um þau
þrjú málefni, sem hæst bar í kosningabar-
áttunni, efnahagsmálin, landhelgismálið
og varnarmálin. Án samstöðu milli
stjórnarflokkanna næst enginn árangur.
Ríkisstjórnin þarf einnig að leita heils-
hugar samstarfs við hagsmunasamtök og
stjórnarandstöðuflokka, eins og unnt er,
til að freista þess að efna til sem víð-
tækastrar þjóðarsamstöðu.
★
Ýmis ríki glíma nú við mesta efnahags-
vanda frá lokum síðari heimsstyrjaldar-
innar. Ef litið er fram hjá styrjaldarárun-
um hafa horfur í efnahagsmálum heims-
ins ekki verið jafn viðsjárverðar frá því á
kreppuárunum eftir 1930. íslendingar
hafa ekki farið varhluta af þessum erfið-
leikum og eru ekki öll kurl komin til
grafar í því efni. Auk þess er vandinn hér
sérstakur vegna óhagstæðrar efnahags-
þróunar undanfarin ár.
Strax og ríkisstjórnin tók við völdum
28. ágúst, hófst hún handa við að hrinda í
framkvæmd þeim efnahagsráðstöfunum,
sem þoldu enga bið. Má þar nefna, að
gjaldeyrisviðskipti höfðu legið niðri í
viku, áður en stjórnin var mynduð. Eitt
fyrsta verk stjórnarinnar var að opna þau
viðskipti á ný með því að viðurkenna rétta
skráningu íslensku krónunnar með 17%
gengislækkun til viðbótar við um 15%
lækkun fyrr á árinu í gengissigi.
Við undirbúning efnahagsráðstafana
ríkisstjórnarinnar i haust var fyrst og
fremst haft tvennt í huga, að allar aðgerð-
ir skertu sem minnst kjör hinna lægst-
launuðu og kæmu í veg fyrir atvinnuleysi.
Um leið var nauðsynlegt að skapa
viðspyrnu gegn verðbólgu. Veigamesta
ákvörðunin i þeirri viðleitni fólst í því að
rjúfa tengslin, sem verið hafa á milli
verðlags og kaupgjalds. Eftir mjög ítarleg
samráð við aðila vinnumarkaðarins gaf
rikisstjórnin út bráðabirgðalög 24. sept.
um launajöfnunarbætur, bætur almanna-
trygginga og verðlagsmál, sem koma
skyldu í staó ákvæða laganna um viðnám
gegn verðbólgu, sem vinstri stjórnin hafði
sett. Hefðu þessar ráóstafanir ekki komið
til, stefndi í hvorki meira né minna en
77% hækkun kauptaxta á einu ári. Þegar
á það er litið, að tekjur þjóðarinnar
minnka um 1—2% á þessu ári hefur
hækkun kaups í krónutölu enga kaup-
máttaraukningu í för með sér. Til þess að
skapa svigrúm til varanlegra úrræða varð
ekki hjá því komist aó rjúfa um sinn
sjálfvirka vixlhækkun verðlags og launa,
en tryggja kaupmátt hinna tekjulágu, eft-
ir því sem kostur var. Ég held, að flestum
landsmönnum hafi verið ljós nauðsyn
þessara aðgerða og þess vegna sé litill
grundvöllur fyrir því lýðsskrumi og lýðæs-
ingum, sem öfgafyllstu stjórnarandstæð-
ingar beita sér fyrir um þesSar mundir i
því skyni að undirbúa jarðveg undir verk-
föll og stéttastríð.
Auðvitað er það viðkvæm aðgerð að
hætta að greiða laun samkvæmt kaup-
greiðsluvisitölu. Með því er óneitanlega
gengið á samningsbundinn rétt launþega,
samkvæmt kjarasamningum aðila vinnu-
markaðarins á liðnum vetri. Slíkur réttur
er ávallt helgur í augum þeirra, sem njóta
hans. Hins vegar er nauðsynlegt, að allir
geri sér grein fyrir því, að þessi réttur var
orðinn minna en einskis virði og raunar
var hann þeim til tjóns, sem áttu að njóta
hans. Launajöfnunarbæturnar eiga að
vernda rétt þeirra, sem lakast eru settir
mun betur en óbreytt kerfi kaupgreiðslu-
vísitölu, sem annars vegar var i fyrstu
þeim betur launuðu til hags, en hefði
síðar hins vegar leitt til stöðvunar at-
vinnurekstrar og atvinnuleysis.
Þá voru fjölskyldubætur hækkaðar, og
ekki farið eins langt i að draga úr nióur-
greiðslum Iandbúnaðarafurða og æskilegt
hefði verið, þvi að það var samdóma álit
bæði fulltrúa launþega og bænda, að of
snöggar sveiflur á niðurgreiðslunum
hefðu aðeins illt í för með sér fyrir alla
aðila. Allar breytingar á þeim ættu að fara
fram stig af stigi. Almennt eru menn
sammála um og stefna ber að því að niður-
greiðslur nemi a.m.k. ekki hærri upphæð
en dreifingarkostnaði, en þær voru orðnar
mun hærri, eru enn og í sumum tilvikum
þannig, að þær geta jafnvel skapað mögu-
leika á misnotkun.
Samhliða sérstökum ráðstöfunum í
sjávarútvegi og tekjuöflunarbótum, hefur
einnig þurft að afla tekna til ríkissjóðs og
opinberra fyrirtækja með hækkunum
söluskatts og þjónustugjalda, en halla-
rekstur þeirra byggðist á aukinni skulda-
söfnun innanlands og utan, sem átti þátt i
hinni öru verðbólguþróun.
Enn er of snemmt að segja fyrir um
áhrif efnahagsaðgerðanna og svo langt
var á áriö liðið þegar til þeirra var gripið,
að áhrifin koma ekki fram sem skyldi á
því ári, sem nú er að kveðja. Ríkisstjórn-
inni er til dæmis jafn vel ljóst og öðrum,
að fjárlögin fyrir næsta ár, sem nýlega
voru samþykkt af Alþingi, bera þess
merki, að ekki hefur enn tekist á þeim
stutta tíma, sem til stefnu var að fá þá
viðspyrnu gegn verðbólgu, sem nauðsyn-
leg er til frambúðar. Ein af forsendunum
fyrir því, að hún fáist er, að hið opinbera
dragi úr þenslunni. Viðleitni í þá átt
kemur vissulega fram í f járlögunum.
Skýrasta dæmið um það, hve efnahags-
líf okkar mótast af ytri aðstæðum, er
þróun utanríkisviðskipta og breytingin á
greiðslujöfnuðinum við útlönd. Verðmæti
vöruinnflutnings hefur aukist um meira
en 60% á þessu ári, en verðmæti vöruút-
flutnings hefur á sama tíma aðeins aukist
um 24—25%.
Afleiðing þessa er mikill halli á vöru-
skiptajöfnuói, sem gæti orðið 14—15
milljarðar króna, og við þennan halla bæt-
ist síðan fyrirsjáanlegur halli á þjönustu-
viðskiptum við útlönd, þannig að við-