Morgunblaðið - 23.12.1975, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 1975
Afkoina smásöluverzlunar 1974 og 1975
Á árinu 1890 hófst í Banda-
ríkjunum löggjafarstarfsemi, sem
hafði þann tilgang að varðveita
frjálsa og óhefta samkeppni sem
reglu í viðskiptum. Þessi löggjöf
Bandaríkjanna um hindrun óheil-
brigðra viðskiptahátta hefur
síðan verið aukin og endurbætt
eftir kröfum nýs tíma og hefur á
margan hátt orðið fyrirmynd
slíkrar löggjafar hjá öðrum
nálægum þjóðum. Þrátt fyrir nær
aldar tilvist hefur þessi löggjöf
grannþjóða okkar haft lítil áhrif
hérlendis.
Islendingar hafa í stöðugt vax-
andi mæli tileinkað sér austur-
evrópska fyrirkomulagið á verð-
myndun, þar sem nefndir manna
ákveða hámarksverð og hámarks-
álagningu á vörum og þjónustu.
Islenzk verðmyndun hefur því
sjaldnast verið I góðu samræmi
við markaðsaðstæður og oftast
verið við það miðuð að útiloka
hagnað af atvinnurekstri. Fyrir
bragðið hafa atvinnuvegir lands-
manna beint starfsemi sinni á
margan hátt inn á þjóðhagslega
óæskilegar brautir. Einnig hefur
þetta fyrirkomulag verðmynd-
unar hindrað framfarir.
Erlendis hefur á undanförnum
árum og áratugum orðið nánast
bylting í verzlunarháttum. Stór-
verzlanir hafa risið upp, sem selja
algengustu neyzluvörur heimil-
anna; matvörur, fatnað, húsbúnað
og búsáhöld. Með sjálfsafgreiðslu
og miklum veltuhraða tekst að
hafa vöruverð lágt, þrátt fyrir
rúman verzlunartíma. Samhliða
þessu verzlunarfyrirkojnulagi
hafa smærri sérverzlanir jafn-
framt blómgazt.
Hérlendis hafa verið gerðar
vissar tilraunir í þessa átt, en þær
leikreglur, sem stjórnvöld setja
verzlun, hafa verið þessari þróun
andsnúnar. Skattlagning bifreiða
tafði lengi, að bifreiðaeign yrði
nægilega almenn til þess að stór-
markaðir gætu þrifizt og reglur
um verðmyndun hafa slævt eða
jafnvel útilokað þá verðsam-
keppni, sem stórmarkaðir reiða
tilveru sfna á.
Ahrif verðlagsákvæðanna hafa
orðið þau, að hagnaður I verzlun
er að mestu horfinn, enda greiða
fjölmörg fyrirtæki í verzlun (og
einnig öðrum atvinnuvegum)
enga tekjuskatta, þótt þau greiði
mikla skatta í formi aðstöðu-
gjalds, eignaskatts og launaskatts,
en þessir skattar eru ekki lagðir á
hagnað. Afleiðingin verður þvf
sú, að ekki verður arðbært að
stækka reksturinn um of, þar sem
slfkt eykur skattgreiðslur; en
hagnaðurinn eykst ekki nægilega
til þess að það réttlæti þá auknu
fjárfestingu í vörum, tækjum og
mannahaldi, sem þörf er á.
Kostnaður vegna mannahalds
er stærsti kostnaðarliður smásölu-
verzlunar, en þessi kostnaður
hefur farið vaxandi sem hlutfall
af heildartekjum um leið og
hagnaður lækkar samsvarandi:
hjá verðlagsnefnd í fimm mánuði,
en hefur ekki enn verið tekið til
afgreiðslu. Er orðið fyllilega tíma-
bært að svo verði gert, enda sýnir
versnandi afkoma verzlunar fulla
nauðsyn þess. Tilmæli viðskipta-
ráðuneytisins um verðstöðvun
breyta þar engu um, enda aðeins
tilmæli um formfestingu á þeim
reglum um verðstöðvun, sem
notaðar hafa verið s.l. fimm ár án
nokkurs gagns. Auk þess hefur
verðlagsnefnd ekki samþykkt
%
að hækka, en hækkanir ekki
leyfðar vegna verðstöðvunar,
leiðir það annað hvort til
ómældra erfiðleika fyrir fyrir-
tæki eða þess, að vörur hverfa af
markaðnum. Umframeftirspurn
innanlands leiðir síðan til auk-
innar ásóknar í innflutning með
þeim afleiðingum, að af hljótast
alvarlegir gjaldeyriserfiðleikar.
Nú, þegar reglur um verðstöðv-
un hafa verið formfestar og verði
Frá * . s
■ c ' * r
Verzlunarráði Islands
neinar reglur um framkvæmd
verðstöðvunar.
Þegar formfesting reglna um
verðstöðvun kom til umræðu
átaldi Verzlunarráðið þá ráðstöf-
un af eftirtöldum ástæðum:
1. Verðlag hér innanlands ræðst
engar lagfæringar gerðar á álagn-
ingunni, er ljóst, að afkoma smá-
söluverzlunar verður slsém í ár og
ekki eru betri horfur framundan
á næsta ári.
Meðfylgjandi tafla sýnir meðal-
afkomu smásöluverzlunar síðan
ár má gera ráð fyrir, að velta og
kostnaður aukist nokkuð sam-
hliða, en afkoman ræðst af þeirri
meðalálagningu, sem fyrirtæki nú
á árinu. Lækkun álagningarinnar
verður sennilega ekki eins mikil
og sýnt er í dálki 2, þar sem ekki
eru allar vörur háðar verðlags-
ákvæðum. Afkoman ætti hins
vegar að vera verri en sýnt er I
dálki 1, þar sem þar er reiknað
með sömu meðalálagningu og árið
1974, en álagning var lækkuð í
byrjun september 1974 og aftur f
febrúar 1975 en hækkuð aðeins
óverulega í lok apríl s.l. Afkoman
er þó mjög misjöfn í einstökum
greinum smásölunnar.
Fiskverzlun,
matsöluverzlun,
söluturnar
Rekstur fiskverzlana hefur
verið mjög erfiður undanfarin ár
vegna erfiðra aðfanga og strangra
verðlagsákvæða. Fiskverzlunum
hefur því fækkað mjög. Árið 1971
MEÐFYLGJANDI tölur um meðalafkomu smásöluverzlunar samkvæmt rekstrarreikningum fyrir-
tækja ná til smásöluverzlunar I heild. Tölur áranna 1971—1973 eru niðurstöður úrtaksathugunar
Þjóðhagsstofnunar með þeirri breytingu, að laun eigenda 1 einstaklingsfyrirtækjum hafa verið
aðskilin frá hagnaði og þeim reiknuð meðallaun 1 viðkomandi verzlunargreinum miðað við vinnufram-
lag þeirra. Aætlun ársins 1974 er reist á úrtaksathugun Verzlunarráðs Islands á afkomu einstakra
verzlunargreina, en afkoman f ár er hins vegar framreiknuð fyrir einstakar greinar á grundvelli
þeirra niðurstaða, miðað við beztu hugmyndir um breytingu tekna og tilkostnaðar á árinu f ár. I
töflunni er annars vegar miðað við óbreytta meðalálagningu frá árinu áður (dálkur 1) og hins vegar að
lækkun verðlagsyfirvaida á álagningunni komi að meðaltali að fullu fram f afkomunni (dálkur 2).
Desember 1975
v'erzlunarrAð Islands
REKSTRARREIKNINGUR SMASÖLUVERZLUNAR
atv.gr. 617-629
Cí milljónum króna)
1971 1972 1973 áætlun spá 197 5
1974 1. 2.
TEKJUR: Vörusala Aftrar tekjur 15.748,1 310,4 19.760,9 383,1 24.962,4 526,6 35.739,5 785,5 49.635,2 1.148,9 49.635,2 1.148,9
Tekjur samtals: 16.058,5 20.144,0 25.489,0 36.525,0 50.784,1 50.784,1
GJÖLD: Vörunotkun Launakostnaöur Annar kostnaÖur Tekju- og eignaskattar Hagnaöur, tap 12.702,1 1.692 ,1 1.341,4 105,5 217,4 16.003,2 2.316,7 1.618,3 183,7 22,1 20.109,4 3.029,1 2.064,1 227,2 59,2 28.882,0 4.529,7 3.044,9 242,3 - 173,9 40.208,3 6.097,1 4.219,4 317,2 57 ,9 40.888,6 6.097,1 4.219,4 317 ,2 - 738,2
Gjöld samtals: 16.058,5 20.144,0 25.489,0 36.525,0 50.784,1 50.784,1
meðalAlagning HAGNAÐUR / VÖRUSALA x 100 23,98% 1,38% 23,48% 0,11% 24,13% 0,24% 23,74% - 0,49% 23 ,45% - 0,12% 21,39% - 1,49%
HAGRÆN REKSTRARAFKOMA: HagnaÖur samkvæmt rekstrarreikningi ± leiör. vegna verÖbreytinga vörub. — arÖur af eigin fé 217 ,4 + 99,7 - 156,5 22,1 - 134,1 - 172,2 59,2 - 560,3 - 216,3 - 173,9 -1.005,1 - 451,4
Hagrænn hagnaöur, tap: 160,6 - 284,2 - 717,4 -1.630,4
(1)
í þessum dálki er notuö sama meöalálagning
og 1974.
(2)
Hér er meöalálagning lækkoö í samræmí viö
ákvaröanir verölagsyfirvalda.
af stjórn peningamála, fjármála
rfkisins, gengi og stefnu i kaup-
gjaldsmálum auk erlendra verð-
Hlutföll af heildartekjum:
ár launakostnaður hagnaður tap
1971 10,5% 1,4%
1972 11,5% 0,1%
1973 11,9% 0,2%
1974 12,4% 0,5%
1975 12,0% 0,1%—1,5%
Verðlagsyfirvöld eiga einnig
stóran þátt í versnandi afkomu
smásöluverzlunar. Frá því að nú-
verandi rlkisstjórn tók við völd-
um hefur hún beitt sér fyrir því,
að meðalálagningarprósenta f
smásöluverzlun yrði um 10%
lægri í ár en í fyrra. Slíkt hefur að
sjálfsögðu alvarleg áhrif á
afkomu smásöluverzlunar.
Verzlunarráðið hefur því beitt sér
fyrir, að verðlagsákvæðin væru
lagfærð, enda eru litlar horfur á,
að ný löggjöf um verðmyndun
komi til framkvæmda á næstunni.
1 júlíbyrjun í ár sendi
Verzlunarráðið verðlagsnefnd
bréf, þar sem farið var fram á
ákveðnar lagfæringar á álagning-
unni. Þetta erindi hefur nú legið
lagsbreytinga. Verðstöðvun getur
aldrei komið f stað skynsamlegrar
stjórnar á þessum sviðum.
2. Séu engar verðhækkanir
nauðsynlegar hækkar verðlag
ekki og verðstöðvun er því ónauð-
synleg.
3. Þurfi verð á vöru og þjónustu
að hækka og hækkanir verði þrátt
fyrir verðstöðvun, er verðstöðvun
gagnslaus og aðeins ódýr leið til
þess að reyna að blekkja almenn-
ing. Þannig hefur framkvæmd
verðstöðvunar verið s.l. fimm ár
enda hefur almennt verðlag
hækkað stundum allt að 60% á 12
mánuðum á þessu tfmabili.
4. Þurfi verð á vöru og þjónustu
1971. Tölur áranna 1971—1973
eru niðurstöður úrtaksathugunar
Þjóðhagsstofnunar með þeirri
breytingu, að laun eigenda 1 ein-_
staklingsfyrirtækjum hafa verið
aðskilin frá hagnaði og þeim
reiknuð meðallaun f viðkomandi
verzlunargreinum miðað við
vinnuframlag þeirra. Áætlun árs-
ins 1974 er reist á úrtaksathugun
Verzlunarráðs íslands, en
afkoman í ár er framreiknuð fyrir
einstakar greinar á grundvelli
þeirra niðurstaða miðað við beztu
hugmyndir um breytingu tekna
og kostnaðar á árinu í ár. 1 töfl-
unni er annars vegar miðað við
óbreytta meóalálagningu í
einstökum greinum frá árinu
áður (dálkur 1) og hins vegar
miðað við að lækkun verðlagsyfir-
valda á álagningunni í einstökum
greinum komi að meðaltali að
fullu fram f afkomunni (dálkur
2).
Afkoma smásöluverzlunar, eins
og meðfylgjandi tölur sýna, hefur
farið versnandi sfðan 1971.1 fyrra
jókst allur kostnaður mikið og
meira en sem nam aukningu
veltu. Jafnframt var álagning
lækkuð 1 byrjun september.
Afkoman varð því slæm á árinu. 1
voru 55 fyrirtæki 1 þessari grein,
1972 51 fyrirtæki og 1973 hafði
þeim fækkað í 43 fyrirtæki. Þessi
fækkun er ekki vegna stækkunar
fyrirtækja, því að árið 1969
störfuðu 104 heilsársstarfsmenn
við þessa grein en 1973 hefur
þeim fækkað í 63, eða um 40%.
Almenn matvöruverzlun hefur
einnig haft mjög erfiða afkomu
undanfarin ár. Fjöldi fyrir-
tækja hefur staðið f stað en mann-
aflinn hefur aukizt nær 3% á ári.
Þannig hefur nokkur tilhneiging
til stækkunar verzlana átt sér stað
og hafa sum þeirra fyrirtækja
skilað nokkrum hagnaði, þó ekki
nægilegum til þess að öll greinin
skilaði hagnaði hin síðari ár. Sölu-
turnar hafa hins vegar sýnt
nokkuð breytilega afkomu undan-
farin ár.
Sem heild hafa þessar greinar
ekki sýnt jákvæða afkomu síðan
1971. Það ár stóð reksturinn f
járnum, en árið eftir var tapið
rúmar 33 m. króna. Afkoman var
nokkru betri 1973 en þó tap upp á
19 m. króna. 1 fyrra var tapið um
2,4% af vörusölu eða 240 m.
króna og reksturinn skilar sízt
betri afkomu í ár.
Fatnaður,
skósala
A undanförnum árum hefur
afkoma þessara greina farið
versnandi. Astæðurnar kunna að
vera margar og mætti þar nefna
verðlagsákvæði sérstaklega varð-
andi skófatnað, aukna samkeppni
innanlands og aukin ferðalög Is-
lendinga erlendis, sem vafalaust
hafa f för með sér fatakaup að
einhverju leyti vegna tolla og
skatta af fatnaði hérlendis. Rétt
er að nefna, að sum fyrirtæki
stunda einnig framleiðslu, sem
ekki er vitað hvort skilar betri
afkomu. 1 ár ætti veltuaukning í
þessum greinum að verða rúm
22% i krónutölu, sem þýðir veru-
legan magnsamdrátt. Afkoman í
ár ætti því að verða verri en
undanfarin ár.
Lyfjaverzlun
Lyfjaverzlun hefur á margan
hátt sérstöðu meðal verzlunar-
greinanna, þar sem veltubreyt-
ingar fylgja ekki eins breytingum
eftirspurnar innanlands. Breyt-
ingar afkomunnar ráðast aðallega
af breytingum tilkostnaðar og
álagningar. 1 ár má gera ráð fyrir
að veltan aukist f krónutölu um
57%, sem er meiri veltuaukning
en í öðrum greinum verzlunar.
Sennilegt er, að álagning verði
svo til óbreytt frá því í fyrra og
þvf ætti afkoman að batna nokkuð
í ár, þar sem tilkostnaður eykst
ekki til jafns við aukningu veltu.
Húsbúnaður
Þessi verzlunargrein er mjög
háð eftirspurn innanlands og
þeim sveiflum og spákaup-
mennsku, sem oft koma upp
vegna rangrar gengisskráningar
og verðlagningu birgða eftir
gengisbreytingar. Afkoman
verður því sviptingum háð. Árið
1972 var hagnaður greinarinnar
nær 60 m. króna eða 3,3% af
vörusölu en tvö næstu árin var
rekstrarafkoman jákvæð um
0,4% af vörusölu.
1 ár er gert ráð fyrir um 16%
veltuaukningu i krónutölu, sem
þýðir verulegan magnsamdrátt.
Þessi samdráttur, ásamt senni-
legri lækkun meðalálagningar,
hlýtur að þýða mjög erfiða
rekstrarafkomu í ár.
Ýmsar sérverzlanir
Þessar greinar verzlunar eru
mjög blandaður hópur ýmissa sér-
verzlana, m.a. blómaverzlanir
(620), bókaverzlanir (623), úra-
og skartgripaverzlun (626),
snyrtivöruverzlun (627), sport-
vöruverzlun, leikfangaverzlun og
ýmis önnur sérverzlun (628). Af-
koma þessara greina allra hefur
verið nokkuð jöfn undanfarin ár
og var svipuð 1 fyrra og 1971. 1 ár
er gert ráð fyrir um 39% veltu-
aukningu í krónutölu, sem þýðir
verri afkomu í ár en í fyrra, lækki
meðalálagning eitthvað.
Blönduð verzlun
1 þessum flokki eru þau verzl-
unarfyrirtæki, sem ekki flokkast f
neinn flokk smásöluverzlunar hér
að framan, verzla t.d. bæði með
fatnað og matvöru. Megin uppi-
staðan f þessum flokki er verzlun
kaupfélaganna um land allt og
þau ráða því mestu um afkomu
greinarinnar. 1 fyrra gekk
reksturinn erfiðlega hjá mörgum
fyrirtækjum í þessari grein vegna
mikillar hækkunar tilkostnaðar,
en veltan jókst ekki að sama
skapi. Greinin, sem heild, kemur
því út með tapi. 1 ár má gera ráð
fyrir svipuðu tapi og f fyrra, en þó
veltur þar á miklu hvaða meðal-
álagningu fyrirtækin ná á árinu.