Morgunblaðið - 21.03.1976, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. MARZ 1976
Frá vinslri: J6n Sigurbjörnsson, Guðmundur Pálsson og Karl Guðmundsson f hlutverkum sínum.
leið, en ekki finnst mér hún
sannfærandi og stundum
verður hún til þess að gera
Villiöndina að borgaralegu
stofudrama, langdregnu og
snakkkenndu. Það er leiðinlegt
þvi að þýðandinn, Halldór Lax-
ness, fer á kostum. En fallist
maður á annað borð á þessa
túlkun leikstjóra — og það ger-
ir ekki sá sem þetta ritar —,
hefur honum farist sviðsetn-
ingin prýðilega úr hendi, allar
línur eru mjög skýrt dregnar og
hvergi neinn losarabrag að
finna.
Pétur Einarsson leikur
Gregor Werle, hugsjónakröfu-
hafann, og túlkar ekki sem eld-
heitan ofstækisfullan hugsjóna-
mann, heldur sem taugaveikl-
aðan sjúkling sem ertir fremur
en reitir til reiði. Er það i sam-
ræmi við heildarskilning leik-
stjóra og leikur Péturs er ágæt-
ur. Föður hans, Werle stór-
kaupmann, leikur Jón Sigur-
björnsson með miklum
myndugleik og tilþrifum. Guð-
mundur Pálsson bregður mjög
skemmtilegri mynd af Ekdal
gamla, hann er forneskjulegur
og broslegur við hæfi. Ekdals-
hjónin leika þau Steindór Hjör-
leifsson og Margrét Ölafsdóttir
prýðilega: Steindór lýsir vel
flautaþyrilshætti, ístöðuleysi
og sjálfsvorkunnsemi Hjálmars
og Margrét kvenleika og still-
ingu Gínu. Valgerður Dan fer
vel með hið geysierfiða hlut-
verk Heiðveigar, nema hvað
mér finnst hún ofleika framan
af. Helgi Skúlason er bráð-
skemmtilegur sem Relling
læknir og persónan (og fram-
burður) einkarskýr.
Leikmynd Jóns Þórissonar
fellurvel að efninu.
En hvers vegna voru mismæli
svona tíð? Ásetningur eða
glöp? Áhugaverð sýning þrátt
fyrir annmarka.
VILLIÖNDIN
Sjónleikur í fimm þáttum eftir
HENRIK IBSEN
Þýðandi: Halldór Laxness
Leikstjóri: Þorsteinn Gunnars-
son
Leikmvnd: Jón Þórisson
Lýsing: Daniel Williamsson
Fyrir skömmu frumsýndi
Leikfélag Reykjavíkur hið víð-
fræga leikrit Ibsens, Villiönd-
ina. Þetta verk hefur löngum
verið talið marka nokkur þátta-
skil á ritferli höfundar: það er
skrifað árið 1884, næst á eftir
Þjóðníðingi sem okkur gafst
kostur á að sjá i fyrravor og
haust, og með því hverfur hann
frá þjóðfélagsádrepum er
höfðu öðru fremur einkennt
verk hans um skeið og snýr sér
að einstaklingum. enda þótt
þjóðfélagið sé aldrei langt
undan fremur en endranær.
Enn lengra átti Ibsen eftir að
ganga síðar í sálkönnun sinni
og táknmálsnotkun.
Um fá verk höfundar hefur
verið meira skeggrætt og ritað
en Villiöndina, táknakerfi þess
(>g boðskap og víst er að margt
kont áhorfendum spánskt fyrir
sjónir í fyrstu, t.a.m. er haft
fyrir satt að á frumsýningu
þess í París 1892 hafi hinir blas-
eruðu, frönsku fin de siécle-
áhorfendur gussað eins og
endur út alla sýninguna og
voru þeir þó vanir fuglum úr
sínum symbölisma, það voru
einkum svanir, vísast að þeir
hafi ekki getað imyndað sér
önd öðru vísi en sem veiðifugl
og gömsætan rétt.
Efni leiksins ætti að vera ís-
lenskum leikhúsgestum býsna
kunnugt, svo oft sem það hefur
verið sýnt hér, nú síðast ekki
alls fyrir löngu í Þjóðleikhús-
inu. Eg leiðj því hjá mér að lýsa
samskiptum og átökum þeirra
Werlefeðga og Ekdalsfjölskyld-
unnar og tragískum endalokum
Heiðveigar litlu sem villiöndin
særða er tákn fyrir. En villiönd-
in er jafnframt tákn svo ótal-
margs fleira. Ætli allar per-
sónur leiksins séu ekki að ein-
hverju leyti helsærðar villi-
endur sem hitið hafa sig botn-
fastar í sjálfsblekkingu og lífs-
lygi, ekki síst Gregor Werle
hugsjónakröfuhafinn sjálfur
jafnvel „raunsæismaðurinn"
Relling læknir sem sumir vilja
líta á sem málpipu höfundar:
sviptirðu manneskjuna sjálfs-
blekkingunni, þá er voðinn vís.
Leikritið er með eindæmum
reglulegt, klassískt og klárt í
byggingu — höfundur leyfir
sér meira að segja þann munað
að hafa hvörfin því sem næst
um miðbik verksins eins og
Racine forðum —, og samtölin
beinskeytt og markviss. Allt um
það hvílir yfir leikritinu ein-
hver annarlegur, næstum myst-
ískur blær. Þessa dulúð hefur
leikstjórinn, Þorsteinn Gunn-
arsson, ekki reynt að laða fram,
heldur gerir hann sér far um að
túlka leikritið á sem raunsæj-
astan hátt. Það var vissulega
ómaksins vert að reyna þessa
Lelkllst
eftir EMIL H.
EYJÓLFSSON
Sívaxandi líkur á þvi, að kommúnistum á Italíu hlotnist þátt-
taka í ríkisstjórn landsins, hafa komið af stað ýmiss konar
vangaveltum jafnt á Italíu sem í bandalagsrfkjunum á Vestur-
löndum. I grein þeirri. sem hér fer á eftir, ber William Guttmann
saman einræðisstjórn Mussolinis og hugsanlega stjórn kommún-
ista, en hann dvaldist á Italiu á valdatímum fasista.
EFTIR
WILLIAM GUTTMANN
•&&&,« THE OBSERVER •£&&* THE OBSERVER THE OBSERVER
Munu kommún-
istar koma á
einræði á Ítalíu?
I.ONDON
Skuggí kommúnista svífur nú
yfir vötnunum á Italiu. Horfur
eru á, að kommúnistum verði
falin stjórnarmyndun í landinu
og velta menn því nú mjög fyrir
sér, hvernig slik stjórn yrði
skipuð, og hvernig hún yrði í
reynd. Er hægt að taka trúan-
legar yfirlýsingar kommúnista-
leiðtoga um, að þeir muni hafa
i heiðri margra flokka stjórn-
málakerfi, sýna festu og sjálf-
stæði gagnvart Moskvuvaldinu,
viðhalda tengslum Italíu við
lýðræðisríki Vesturlanda, per-
sónufrelsi og blönduðu hag-
kerfi? Eða þessar margum-
ræddu yfirlýsingar um „sögu-
lega málamiðlun" aðeins orða-
gjálfur og herbragð til að dul-
búa hið eina, sanna markmið —
stofnun alræðisríkis öreiganna
eða kommúnistaríki að sovézkri
fyrirmynd.
Ef leitast á við að svara þess-
ari spurningu er villandi að
setja fasisma og kommúnisma
upp sem hliðstæður og heim-
færa þá Iærdóma, sem draga
má af sögu fasismans á Italíu,
upp á hugsanlega stjórn komm-
únista. Slíkur samanburður
verður aldrei raunhæfur.
Kommúnismi og f asismi er ekki
eitt og hið sama. Gífurlegar
breytingar hafa orðið á Italiu
frá dögum Mussolinis. Sagan
þarf heldur ekki alltaf að end-
urtaka sig.
Eigi að siður er bersýnilega
margt líkt með stjórnum fasista
og kommúnista. Bæði stjórn-
kerfin eru í eðli sinu alræðis-
leg, andlýðræðisleg og andþing-
ræðisleg. Hvort tveggja kerfið
hefur ímugust á persónufrelsi
og tjáningarfrelsi og reiðir sig á
herafla og leyniþjónustu til að
halda velli. Enn önnur samsvör-
un er sú, að flest kommúnista-
ríki líta á Sovétríkin sem for-
ustuafl og viðurkenna leið-
togahlutverk þeirra á sviði hug-
myndafræði o.fl. á svipaðan
hátt og Mussolini laut Hitler í
auðmýkt.
Það er kannski ekki svo mjög
úr vegi að gera ráð fyrir sam-
nefnara á milli Italíu fasist-
anna, sem eínu sinni var, og
Italíu kommúnistanna, sem
hugsanlega verður: þ.e. alræð-
isríki, þar sem Stóri bróðir í
hugmyndafræði hefur tögl og
hagldir. Þessi hugmynd virðist
ekki svo ýkja fjarrí lagi, ef höfð
eru í huga orð, sem George
Marchais, leiðtogi franskra
kommúnista, viðhafði fyrir
skömmu, en aðlögunartíllögur
hans hafa verið mjög í samá
dúr og yfirlýsingar ítalskra
kommúnistaleiðtoga. Hann
hafnaði nýlega kenningunni
um alræði öreiganna, sem
franski kommúnistaflokkurinn
hefur byggt á frá öndverðu og
gaf þá skýringu, að hún minnti
of mikið á einræði MusSolinis,
Hitlers og Francos.
Mussolini komst til valda með
lýðræðislegum hætti að vissu
marki Hann varð forsætisráð-
herra árið 1922, og það voru
ekki marsérandi fylkingar fas-
ista, sem lyftu honum upp í
veldisstóla, heldur kom hann til
Rómar í svefnvagni að hoði
konungs. Um tæplega tveggja
ára skeið var hann forsætisráð-
herra samsteypustjórnar, sem
naut meirihlutafylgis í þinginu,
enda þótt það fylgi hafi mjög
mótazt af þrælsótta þing-
manna Það var ekki fyrr en
eftir þetta þróunarstig, sem
hinni hreinræktuðu einræðis-
st jórn fasista var komið á fót.
Valdabarátta fasista fór þó
ekki með öllu friðsamlega
fram, og margir andstæðingar
þeirra voru drepnir. Og vissu-
lega höfðu fasistar mörg
mannslíf á samvizkunni og
stjórn þeirra var sannkölluð
Mussolini — Skömminni skárri
en Stalín og Hitler
harðstjórn um margra ára
skeið, þar sem leyniþjónustar
lét mjög að sér kveða. Hins veg-
ar var þetta allt að því barna-
leikur borið saman við ógnirnar
i Rússlandi á valdatímum Stal-
ins og ástandið í Þýzkalandi,
þegar Hitler var við lýði.
Mussoiini lagði sig fram um
að viðhalda lögum og reglu á
Italíu og varð talsvert ágengt í
þeim efnum. Það gerði það að
verkum, að hinn breiði almúgi
á Italfu gat sætt sig við hann
um stundarsakir, enda var
fremur sótzt eftir friðsamlegu
lífi en pólitiskri ævintýra-
mennsku. Árangur Mussolinis
á þessu sviði varð einnig til
þess, að honum var mjög
klappað lof í lófa erlendis, og
hann var lýðræðisríkjunum
ekki óþægur ljár i þúfu i fyrstu.
En smám saman varð ger-
breyting á Italíu. Stríðið í
Abyssiniu hófst árið 1935, og
þar með hafði Italía opinber-
lega gert sig seka um árásar- og
útþenslustefnu. Fasistarnir
buðu Þjóðabandalaginu byrg-
inn og rufu tengslin við helztu
lýðræðisríki. Árið 1934 hafði
Mussolini hótað að ráðast gegn
Hitler með hervaldi vegna mál-
efna Austurrikis. Hann var
hins vegar ekki lengi að snúa
við blaðinu og árið 1938 Iagði
hann blessun sína yfir hernám
nasista í Austurríki, gerðist
mjúkmáll bandamaður Hitlers í
Öxulríkjasambandinu og ruddi
kenningum nasista, kynþátta-
hatri, hryðjuverkum og of-
stæki, greiða leið inn í Italíu án
þess að hika. Og sem bandamað-
ur Hitlers fór hann út í strið.
Myndu ítalskir kommúnistar
fylgja svipuðum leikreglum, ef
þeir kæmust til valda?
Þeir myndu áreiðanlega kom-
ast til valda með lýðræðislegum
hætti og sem aðilar að sam-
steypustjórn myndu þeir virða
reglur lýðræðislegra stjórnar-
hátta. Og fullt eins mætti búast
við, að þeir færu þannig að, þó
að þeir yrðu forystuafl i ríkis-
stjórn.
Það er mögulegt og jafnvel
líklegt, að sá sósialismi, sem
þeir reyndu að koma á í land-
inu, hefði mannlegt yfirbragð.
Þar sem kommúnistar hafa
komizt til valda í héraðsstjórn-
um á ítalíu t.d. í Bologna hafa
þeir sýnt, að þeir eru færir
stjórnendur, og spillingar gætir
ekki meðal þeirra. I landsmál-
um myndu þeir áreiðanlega
láta slíka kosti sitja í fyrirrúmi,
og þannig gætu þeir tryggt sér
víðtækan stuðning meðal þjóð-
arinnar og góðan orðstir út á
við.
En spurningin er sú, hvort
þessar dyggðir verði áfram
hafðar i hávegum eða hvort
kommúnistum muni farnast
eins og Mussolini, sem gerðist
skósveinn Hitlers, og að þeir
muni ganga undir rétttrúnaðar-
stefnu kommúnista.
Það er einungis framtíðarinn-
ar að skera úr um það, hvor
leiðin verður farin. En það má
draga lærdóm af þeirri stað-
reynd, að það var sauðsleg und-
írgefni Mussolinis við nasista i
Þýzkalandi sem varð fasistum
að falli. Kenningar og starfsað-
ferðir nasista vöktu skelfingu
meðal ítölsku þjóðarinnar, og
þegar Mussolini hafði gert þær
að sínum, gufaði lýðhylli hans
upp. Afleiðingin varð sú, að
þau öfl, sem enn gátu veitt við-
nám, þ.e. konungsvaldið, her-
inn og áhrifamiklir fasistaleið-
togar, risu gegn einræðisherr-
anum og felldu hann.
Ef svo fer, að komnjúnistar á
ítalíu ganga á gefin loforð,
snúa við blaðinu og verða leiks-
soppur erlends stórveldis, eiga
þeir á hættu að til almennrar
uppreisnar komi i landinu. Ein-
staklingshyggjumenn og föður-
Framhald á bls. 47