Morgunblaðið - 27.06.1976, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1976
Hver
seglr
vera
ágætur sem hann annars er. 1
nokkurn veginn beinu framhaldi
af niðurstöðum sem ég þóttist
hafa komizt að í heimspeki
málsins — núna tel ég mig vita að
þær hafi allar verið vitlausar —
sneri ég mér síðan að ýmsum
atriðum í greiningu
meðvitundarhugtaksins, það er að
segja að heimspekilegri
sálarfræði. Því verki á ég ólokið
enn. Síðan ég réðst til Háskóla
íslands fyrir fimm árum hef ég
naumast getað hugsað heila
hugsun um annað en
kennsluefnið, og jafnvel það
hefur ekki tekizt nema með
höppum og glöppum. Kennsla er
tímafrekt starf.
STÚDENTAR
ERU LÆSIR
— Við ætluðum raunar að tala
svolítið um heimspekikennsluna
— Kennsla í heimspeki til BA-
prófs var upp tekin í heimspeki-
deild Háskólans haustið 1972.
Fyrsta veturinn var hún íhlaupa-
vinna okkar, sem að henni stóð-
um, eins og fáránlega mikil
kennsla er í Háskólanum enn í
dag. Og bragurinn á henni eftir
því. Haustið eftir vorum við Páll
Skúlason siðan skipaðir fastir
kennarar í heimspeki. Tókum við
átt, að háskólastúdentar og há-
skólakennarar herði til muna á
kröfum til sjálfra sín um ástund-
un fræða sinna og árangur þeirr-
ar ástundunar. Þvílíkar breyting-
ar vona ég að verði á heimspek-
inni ekki siður en á öðrum
kennslugreinum heimspekideild-
ar. Það er eðli heimspekinnar,
eins og allra réttnefndra fræða,
að gera ströngustu kröfur til iðk-
enda sinna, og skylda hvers há-
skóla að framfylgja þessum kröf-
um fræðanna eftir fremsta
megni.
— Þessi kröfuharka fyrir hönd
heimspekinnar held ég að komi
mörgum manninum á óvart. Er
það ekki útbreydd skoðun að öll
heimspeki sé marklaust og gagns-
laust hjal?
— Ugglaust, og að nokkru
marki réttmæt skoðun líka. Margt
af því sem boðið er upp á með
vörumerkinu „heimspeki" er
marklaust hjal. En þetta á auðvit-
að við um flestar fræðigreinar.
EKKI FÁNÝTT HJAL
— Þú vilt þá neita því að öll
heimspeki sé fánýtt hjal.
— Hiklaust.
— Hvaða heimspeki er þá ann-
að og meira?
ÞORSTEINN GYLFASON: allur þorri manna veit mætavel af eigin
raun hvað það er að heillast af óráðinni gátu á borð við þær, sem
heimspekingar glíma við, rétt eins og þeir vita hvað það er að hrífast af
fallegum söng eða limaburði iþróttamanns.
ÞEGAR efnt var til rökræðufund-
ar eða svokallaörar samdrykkju
um siðfræði í Háskólanum i
Páskavikunni, vakti athvgli að
heimspeki, sem mun vera vngsta
kennslugrein heimspekideildar
Iláskólans, er orðin býsna lifleg
og áhugaverð grein. Einn gesta-
fyrirlesarinn á samdrykkjunni,
prófessor Páll S. Árdal, lýsti í
Mbl. ánægju sinni með áhuga og
þekkingu þeirra stúdenta sem
hér nema heimspeki. Og prófess-
or Philippa Foot, sem var heið-
ursgestur Háskólans við þetta
fækifæri og er ein af kunnustu
heimspekingum sem nú eru uppi,
lét svo um mælt að lokinni dvöl
sinni hér, að hún teldi heimspek-
ina í Háskóla tslands til sóma.
Það kom einnig fram, að Þor-
steinn Gylfason, sem kennir
heimspeki og þá einkum heim-
spekilega sálarfræði I deildinni,
átti stóran þátt í að koma sam-
drykkjunni á og flutti þar m.a.
fvrirlestur sem hann nefndi „The
Immorality of Love“ eða „Sið-
leysi ástarinnar“. Okkur þótti
þetta fróðlegt til kynningar og
fórum þvf fram á viðtal við Þor-
stein. Var hann að góðum fslenzk-
um sið fyrst spurður um hann
sjálfan, nám hans og störf, og
síðan um tölhögun heimspeki-
námsins og viðgang þess.
— Upphaflegt nám mitt í heim-
speki stundaði ég við Harvardhá-
skóla frá 1961 til 1965. Þegar ég
lauk þar prófi sumarið 1965 átti
ég víst að heita sómasamlega sér-
fróður um sálarfræði Aristóteles-
ar, sem stendur öll skrifuð á tæp-
um sjötíu síðum, eða öllu heldur
um þrjú orð sem koma allvíða
fyrir á þessum sfðum sagði Þor-
steinn. Þrátt fyrir þessar forn-
fræðaiðkanir hafði þegar vaknað
hjá mér áhugi á tveimur höfuð
viðfangsefnum samtímaheim-
spekinnar, máli og sál. Því hélt ég
rakleiðis að prófi loknu til Oxford
og hóf þar rannsóknir, eins og það
heitir víst, í heimspeki málsins og
heimspekilegri sálarfræði. Verk
mín í Oxford vann ég langflest
með prófessor Gilbert Ryle, og ef
einhver glóra er i því sem ég hef
haft og hef enn um heimspeki að
segja, þá held ég hún hljóti að
vera honum að þakka.
— Þú mundir þá vilja telja þig
lærisvein Gilberts Ryle?
— í þeim skilningi auðvitað, að
ég tel mig hafa meira af honum
lært i löngum kynnum en flestum
eða öllum mönnum öðrum, alla
vega í heimspeki. En alls ekki i
hinum, að ég sé sammála flestu
hvað þá heldur öllu, sem hann
hefur látið frá sér fara um
dagana. Öðru nær. Ryle er
gæddur þeirri náðargáfu að hafa
mestan áhuga á veikustu
hlekkjunum í röksemdum sínum.
Ef manni lánaðist að koma auga á
veilu i einhverju, sem hann hafði
sagt eða skrifað, þá ljómaði gamli
maðurinn eins og sól í heiði og
sagðist vera mikill andskotans
asni að hafa ekki séð þetta
sjálfur. Þetta var svo góð sjón, að
maður stökk syngjandi frá honum
á næstu krá og fékk sér þrjár
ölkollur til að valda ekki frekara
hneyksli á götunum. Oxford er
fremur lítill bær. Á stærð við
Reykjavík.
Einu sinni kom ég til hans með
ungan þýzkan starfsbróður minn.
Sá flutti honum tiu mínútna
ávarp sem var endursögn á
nokkrum helztu kenningum
meistarans og lauk sér af með
fáeinum orðum um frumleik hans
og frægð. Eftir þessar tiu mínútur
var karl sofnaður. Tveir
eftirlætisnemendur hans frá fyrri
tíð, Ástraliumaðurinn J.J.C.
Smart og Ameríkumaðurinn Zeno
Vendler eru nú I hópi
eindregnustu andmælenda hans,
jafnt um heimspeki málsins sem
um heimspekilega sálarfræði. Um
þessar mundir á Ryle í ritdeilu
við annan þeirra. Ég held honum
hljóti að þykja fyrir þvl að í þeirri
ritdeilu hefur hann miklu betur.
— Hvert var helzta
viðfangsefni þitt I Oxford?
— Framan af var það
greinarmunur rökhæfinga og
raunhæfinga sem kallaður er; en
með allri virðingu fyrir
Morgunblaðinu efast ég um að
það sé rétti vettvangurinn til að
fjalla um þann greinarmun, svo
segir
Þorsteinn
Gylfason
í þessu
viðtali um
heimspekinám
í háskólanum
o. fl.
þá smám saman upp þá skipan f
samráði við stúdenta sem verið
hefur á náminu síðan. Raunar
held ég, ef ég má skjóta því hér
inn í, að heimspekinemarnir eigi
mestan heiðurinn, ef lofsyrði Páls
Árdals og Philippu Foot eiga rétt
á sér. Megineinkenni námsskip-
unar er, að stúdentar leggja
mesta vinnu I að semja ritgerðir
um tiltölulega afmörkuð efni;
hins vegar taka þeir engin próf,
enda tel ég próf með hefðbundnu
sniði hæfa heimspeki illa. Stund-
um er við okkur sagt, að sú
áherzla, sem lögð er í einstakar
rökfærslur og greiningu þeirra og
gagnrýni, varni stúdentum heild-
arsýnar um heimspekina og sögu
hennar. Þessu svara ég á þá leið
að yfirlitsrit um heimspeki og
heimspekisögu séu yfirleitt hinar
læsilegustu bækur sem bezt séu
geymdar á náttborði þar sem
menn geta gripið til þeirra eftir
að þeir eru komnir upp I, ef þeir
hafa þar ekki öðru að sinna. Ég
hef þá kenningu, sem er víst ekki
ýkja útbreidd í Háskólanum, að
stúdentar séu læsir upp til hópa.
— Þú telur þá þessa skipan til
frambúðar?
— Reyndar ekki. Allar horfur
eru á því að námskipan heim-
spekideildar verði breytt á þessu
sumri — raunar mjög til hins
betra, að ég held.
I kjölfar væntanlegrar reglu-
gerðarbreytingar vona ég að sigli
aðrar breytingar ennþá betri á
starfi deildarinnar. Einkum i þá
— Þessari spurningu get ég
ekki svarað nema með því að
reyna að gera ofurlitla grein fyrir
því hvað heimspeki er. Þá grein-
argerð má hefja á því að segja að
heimspekin hafi verið frá fyrstu
tíð meðal Grikkja nákvæmlega
það sem hún segist vera: speki
um heiminn, það er að segja til-
raun manna á hverjum tíma til að
mynda sér skipulega og skynsam-
lega heimsskoðun eftir því sem
þeim hrekkur vit til. En á tuttug-
ustu öld þarf auðvitað að hafa
mikilvægan fyrirvara á þess
svari, því þekking manna á sjálf-
um sér og heiminum sem þeir
byggja er orðin ákaflega marg-
þætt og margslungin. Og skipuleg
þekking, það sem við köllum einu
nafni vísindi, skiptist því á okkar
dögum í ótal greinar sem hver um
sig hefur sitt, smátt eða stórt, að
leggja til skynsamlegrar heims-
skoðunar. A okkar dögum er
heimspeki aðeins ein þessara ótal
fræðigreina. Ef til vill mætti
segja að hún eigi ekkert frekara
tilkall til sins stóra nafns en tii að
mynda stjörnufræði, sem fjallar
meðal annars um uppruna og eðli
alheimsins.
En svolitið tilkall á hún samt til
að heita þetta, og það ræðst af
viðfangsefnum heimspekinnar á
okkar dögum. I fæstum orðum má
segja að viðfangsefni heim-
spekinnar sem sérgreinar séu
þversagnir í heimsmynd manna á
hverjum tíma. Alkunnugt sögu-
legt dæmi um slíka þversögn er
sú, sem kristnir menn stóðu
frammi fyrir eftir að náttúruvis-
indi nýaldar komu fram. En
margar niðurstoður þessara nýju
visinda brutu þvert í bág við arf-
helgar kristilegar kenningar um
sköpunarverkið. Og það er dæmi-
gert heimspekilegt viðfangsefni
að fjalla um árekstra hinna
tveggja hugmyndaheima, trúar og
vísinda, og freista þess að taka
afstöðu til þeirra af skynsamlegu
viti. Hvort sem afstaðan er sú að
öðrum hvorum hinna tveggja hug-
myndaheima, sern lýstur saman,
beri að hafna eins og allur þorri
upplýstra manna hefur á okkar
dögum hafnað heimsmynd krist-
indómsins og neitar t.d. að trúa
þvi að konan sé rif úr mannsins
síðu og annað ekki eða þá hin að
freista þess að eyða þversögnun-
um og sætta þar með talsmenn
hinna ólíku viðhorfa. En þetta er
sögulegt dæmi sem ég efast um að
mönnum þyki mikið til um nú á
tímum. Ef ég væri inntur eftir
samtímadæmi um þversagnir i
heimsmynd okkar yrði mér nær-
tækast eitthvert dæmi úr heim-
spekilegri sálarfræði. Sigurjón
Björnsson prófessor segir í
kennslubók sinni Sálarfæði að
vísindi séu óhugsandi án orsaka-
lögmáls, sem kveði á um að öll
mannleg breytni eigi sér orsakir.
Af þessu leiði að marklaust sé að
telja menn frjálsa eða sjálfráða
gerða sinna yfirleitt. Að þessari
sannfæringu hniga talsverð rök,
og í daglegu lífi göngum við öll að
því vísu að sérhvert atvik, svo
sem eldsvoði eða andlát, eigi sér
orsök, hvort sem okkur lánast að
komast að raun um hana eða ekki.
En að hinu hníga líka talsverð
rök, að mönnum sé sjálfrátt um
sumar gerðir sínar. Og við göng-
um líka að því vísu í daglegu lífi,
að suma hluti geri menn viljandi
og beri þá ábyrgð á þeim og eigi
lof eða last skilið fyrir þá, sem
þeir eiga auðvitað ekki fyrir
óviljaverk sem ráðast af orsökum,
er þeir hafa enga stjórn á og vita
kannski ekki af. Hér lýstur því
saman tveimur hugmynda-
heimum: þeirri sálarfræði, sem
afneitar mannlegu sjálfræði í
nafni vísindalegs orsakalögmáls
og þeim siðferðishugmyndum um
lofsverða og lastverða breytni
sem reistar eru á forsendum um
sjálfræði manna og siðferðilega
ábyrgð. Og þar sem þessi árekstur
er, höfum við annað dæmi um
heimspekilegt viðfangsefni.
EFASEMDIR
UM VÍSINDALEGA
SÁLARFRÆÐI
— Má ég spyrja hver afstaða
þín er til þessa máls?
— Ég veit ekki hvort ég á að
leyfa mér að segja skoðun mín.a
þar sem ég hef ekki tóm til að
styðja hana rökum, og þegar hún
er þar á ofan fjarri því að vera
fullmótuð. Nú, en gott og vel. Á
síðasta ári birti ég í Skírni dálitla
samantekt sem ég nefndi
„Ættisálarfræði að vera til?“ Þar
reifaði ég, raunar með margvís-
legum fyrirvörum, ýmsar efa-
semdir um tilverurétt sálarfræði
sem sjálfstæðrar fræðigreinar. Og
það er bezt ég kannist við það, að
þar sem hin „vísindalega sálar-
fræði" Sigurjóns Björnssonar
rekst á við þær siðferðishugmynd-
ir, sem ganga að sjálfræði manna
og ábyrgð vísum, þar hef ég til-
hneigingu til að líta sálarfræðina
sömu augum og ég lít sköpunar-
sögu og kraftaverkasögur
ritningarinnar. Alla vega vil ég
taka þann kost fullkomlega alvar-
lega, að framtíðarsýn sálfræðinga
um „vísindalegar skýringar“ sem
þeir kalla á mannlegu sálarlifi og
mannlegri breytni kunni að vera
tálsýn ein, að trú sálfræðinga á
mátt sinn og megin sé hjátrú vis-
indaaldar. En þessi afstaða er
auðvitað aðeins einn kostur.
Annar er sá að eitthvað sem heit-
ið gæti „vísindaleg skýring“ á
mannlegri breytni sé fyllilega
samrýmanlegt að því að mönnum
sé sjálfrátt um þessa breytni. Og
þar sem slíkra kosta er völ er
ákaflega erfitt að komast að
endanlegri niðurstöðu sem studd
sé sómasamlegum rökum, enda
eru skoðanir heimspekinga mjög
Framhald á bls. 35