Morgunblaðið - 05.11.1977, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 5. NÓVEMBER 1977
(I aóalatrióum samhljúða erindi. sem flutt
var á fundi Rótarvklúbbs Revkjavfkur. 12.
oktúber 1977.
Inngangur
Ég hefi undanfarnar vikur átt
þess kost að taka þátt í fundum og
ráðstefnum, þar sem fjallað hefur
verið um alþjóðleg efnahagsmál.
Þar hafa verið saman komnir
menn, sem um stjórn efnahags-
mála fjalla á vegum ríkisstjórna
og seðlabanka, stjórnendur við-
skiptabanka, forstjórar atvinnu-
fyrirtækja og hagfræðingar, er
starfa á vegum þessara aðila eða
vínna sjálfstætt í háskólum og
rannsóknarstofnunum. Fjallað
hefur verið um málefni líðandi
stundar, næstu ára og nokkru
lengri framtíðar, um almenn við-
horf og sérstök viðfangsefni. Það
er ætlun mín að gera hér í stórum
dráttum grein fyrir helztu sjónar-
miðum, sem ég hefi kynnzt.
í upphafi er rétt að taka fram,
að furðu mikils samræmis gætir í
skoðunum manna frá ýmsum
löndum og heimshlutum. Aftur á
móti er æði mikill raunur á við-
horfum manna eftir því, hvort
að sérstaklega miklu máli skiptir
að forðast nýja aukningu verð-
bólgu.
3. Enda þótt heimsverzlun hafi
að nýju aukizt verulega á árunum
1976 og 1977, hefur gætt vaxandi
tilhneigingar til að endurreisa
viðskiptahömlur. Þetta hefur
ekki fyrst og fremst komið fram í
tollum og innflutningshöftum,
heldur í mynd ýmissa óbeinna og
dulbúinna aðgerða, svo sem sam-
komulags um sölu og markaði á
milli framleiðenda og ríkisvalds,
á milli ríkisstjórna eða á milli
framleiðenda innbyrðis.
4. Fjárfesting í vélum og búnaði
iðnfyrirtækja og í öðrum fram-
leiðslumannvirkjum hefur á und-
anförnum árum verið lítil, og er
það enn, þótt hún fari nokkuð
vaxandi. Þetta skiptir miklu máli,
þegar horft er til lengri framtíð-
ar, eins og nærri má geta.
Þau atriði, sem ég hef nú nefnt,
eru öll alvarlegs eðlis, og ástæða
er til að óttast afleiðingar þeirra,
verði ekki breyting á’ Ennþá virð-
ist þó tími til stefnu.
vælum er frekar lækkandi en
hækkandi. Allt bendir þetta til
þess, að sveiflan upp á við geti
haldið áfram býsna lengi og hún
þurfi ekki, eins og varð 1972/73,
að enda í sprengingu verðhækk-
ana, er leiði síðan til alvarlegrar
kreppu. Framhald skynsamlegrar
stjórnar efnahagsmála á þeim
grunni, sem nú hefur verið
lagður, getur með öðrum orðum
leitt okkur fram hjá því þrönga og
straumharða sundi, þar sem verð-
bólgan er á aðra hönd og kreppa
og atvinnuleysi á hina. En takist
þessi sigling vel, hvað er þá fram-
undan á þeim víðari sjó, sem við
blasir?
Það getur varla verið álitamál,
að á næstu tíu árum, hljóti það að
verða mikilvægasta m.arkmiðið f
efnahagsmálum heimsins að ná
góðum hagvexti. Þessi vöxtur
þarf helzt að verða álfka mikill og
á árunum 1960/70, þ.e. 4—5% i
iðnaðarlöndunum og enn meiri í
þróunarlöndum. Þetta er nauð-
synlegt af mörgum ástæðum og
skal ég nefna þær helztu:
Jónas H. Haralz, bankastjóri:
þeir líta á heiminn frá sjónarhóli
ríkis og banka, annars vegar, eða
atvinnufyrirtækja hins vegar.
Þeir sem fjalla um almenna
stjórn efnahagsmála beina at-
hygii sinni fyrst og fremst að
næstu framtíð, og þeir hneigjast
eins og nú standa sakir til veru-
legrar bjartsýni. 'Þeir, sem ábyrgð
bera á stjórn atvinnufyrirtækja,
horfa lengra fram í tímann, til
næstu fimm til tíu ára, og þeim
fellur ekki sem bezt, það sem þeir
telja sig sjá.
Núverandi ástand
efnahagsmáia
Hvert er þá ástand efnahags-
mála f þeim heimi, sem á undan-
förnum árum hefur orðið fyrir
mikilli verðbólgu, skæðri kreppu
og margföldun orkuverðs. Dómur-
inn um þetta getur ekki verið
nema á einn veg. Ástandið er von-
um framar. Kreppan er liðin hjá.
Hagvöxtur hófst að nýju á árinu
1975. Hann hefur að vísu verið
allskrykkjóttur, en þó haldið
áfram með allgóðum hraða vfðast
hvar, og allt bendir til þess að svo
muni verða enn um sinn. Stórlega
hefur dregið úr verðbólgu um
nær heim allan. 1 sumum löndum
er verðbólga nú lítil eða engin, og
f þeim löndum, þar sem verðbólga
var mest, svo sem í Bretlandi og
ttalíu, hefur tekizt að hægja mjög
á ferð hennar. Þetta á raunar
einnig við um alræmd verðbólgu-
lönd eins og löndin í suðurhluta
Suður-Ameríku. Jafnvægisleysi í
erlendum viðskiptum landa á
milli hefur minnkaó verulega.
Það hefur einnig flutzt til, og bera
Bandaríkin, sem eru allra landa
til þess færust, nú mikinn hluta
hallans við olíulöndin. Fljótandi
gengi, sem tekið var upp eftir
hrun fyrra kerfis alþjóða-
gjaldeyrismála, hefur reynzt þol-
anlega vel, og í vaxandi mæli hef-
ur reynzt unnt að komast hjá al-
varlegum gjaldeyriskreppum.
Sú tiltölulega bjarta mynd, sem
hér er sett fram, kemur sennilega
mörgum á óvart. Það er e.t.v. ekki
furða, þegar við lítum til okkar
sjálfra og næstu nágranna okkar.
Sannleikurinn mun þó vera sá, að
Norðurlönd, ásamt Spáni og
Portúgal, eru nánast eini hluti
heims, þar sem verðbólga, at-
vinnuleysi og greiðsluhalli fara
enn vaxandi. Það eru þó skuggar í
þessari mynd og þeir alldökkir.
Ég vil nefna þessi atriði:
1. Atvinnuleysi í iðnaðarlönd-
unum er enn tiltölulega mikið og
fer sumsstaðar enn vaxandi. Þó
verður jafnframt að hafa í huga,
að innstreymi á vinnumarkað hef-
ur víðast hvar verið mikið, að
atvinnuleysi hefur aðeins að litlu
leyti náð til heimilisfeðra og að
atvinnuleysisbætur eru miklu
hærri en áður tíðkaðist.
2. Verðbólga er víða mun meiri
en hún var fyrir 1970, og verð-
bólughugsunarháttur, er orðið
hefur til á undanförnum árum,
stendur djúpum rótum og hefur
rík áhrif á hegðun manna og við-
brögð. Þetta gerir það að verkum,
Nokkur viðhorf
í alþjóðlegum
efnahagsmálum
I stuttu máli sagt: Það efna-
hagskerfi frjáls markaðs og al-
heimsviðskipta, sem blómgaðist á
árunum eftir síðari heims-
styrjöldina, hefur lifað af ár verð-
bólgu, kreppu og glundroða. Það
er ekki óskaddað, en lífsþróttur
þess er enn mikill og skilyrði fyr-
ir hendi til að ná fullri heilsu, ef
rétt er á málum haldið.
Stefnan í
efnahagsmálum
Hverju er þaó þá að þakka, að
þrátt fyrir allt hefur tekizt svo vel
til, sem raun ber vitni? Ég vil
svara þeirri spurningu á þann
veg, að stjórnmálamenn, forustu-
menn hagsmunasamtaka og allur
almenningur hafi að lokum horfzt
í augu við afleiðingar óstjórnar og
undanlátssemi, Verðbólgu annars
vegar, kreppu og atvinnuleysi
hins vegar. Á grundvelli þess
skilnings hefur að nýju reynzt
unnt að beita hefðbundnum að-
ferðum við stjórn efnahagsmála,
þ.e. að marka og framkvæma
ákveðna stefnu í fjármálum og
peningamálum og að nokkru I
tekju- og launamálum. Jafnframt
hefur að nýju tekizt að samræma
stefnuna í efnahagsmálum á milli
landa og heimshluta innbyrðis.
Á fundi Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins í Manila í fyrra komu fram
sameiginlegar skoðanir og stefna,
sem áréttaðar hafa verið á ýmsum
alþjóðafundum síðan. Þessa
stefnu má draga saman í þremur
meginatrióum:
1. í viðleitni við að draga bæði
úr verðbólgu og atvinnuleysi
verður að sinni að láta baráttu
gegn verðbólgu sitja í fyrirrúmi.
2. Nauðsynlegt er að koma á
meira jafnvægi en áður í viðskipt-
um á milli landa og draga jafn-
framt úr fjármagnsflutningum.
3. Þau lönd, sem hafa sterka
stöðu í greiðslujöfnuði, ættu að
örva hagvöxt sinn eftir því, sem
tillitið til verðbólgunnar gerir
kleift. Þau lönd, sem hafa veika
stöðu, ættu hins vegar að láta það
sitja í fyrirrúmi að styrkja hana.
Þeirri stefnu, sem þarna var
mörkuð, hefur i raun verið fram-
fylgt með samræmdum aðgerðum
I fjármálum, peningamálum og
launamálum, eftir því sem við
hefur átt. Það er árangurinn af I
þessu, sem nú er að koma í ljós.
Þjóðverjum og Japönum hefur að
vísu verið legið á hálsi fyrir að
örva ekki hagvöxt sinn nægilega 1
mikið. Mér finnst þó nær að telja,
að þessar þjóðir hafi af ábyrgð og
varúð örvað hagvöxt með fullu
tilliti til verðbólgunnar. Þegar i
ljós hefur komið, að þær höfðu
farið full varlega i sakirnar hafa
þær verið reiðubúnar til að herða
hraðann nokkuð, eins og þeir eru
einmitt að gera þessa stundina.
Að sinu leyti hafa Bretar og ítalir
lagt megináherzlu á að draga úr
verðbólgu og greiðsluhalla, enda
þótt sú stefna hafi í bili valdið
vaxandi atvinnuleysi og kjara- |
rýrnun og um sinn leitt til óvin- I
sælda þeirra rikisstjórna, sem að
stefnunni hafa staðið. Um Banda-
ríkin þarf ekki að fjölyrða. Þau
eru það landið, sem beztum ár-
angri hefur náð i flestum grein-
um og þar sem frjálst hagkerfi
hefur orðið fyrir minnstum
skakkaföllum, hvað sem Banda-
ríkjamönnum sjálfum kann að
finnast í því efni.
Þær skoðanir og sú stefna i al-
þjóóaefnahagsmálum, sem fram
kom á ársfundi Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins I Washington nú
fyrir skömmu, áréttaði að mestu
leyti hina fyrri stefnu frá því á
fundinum í Manila. Þó er nú talið,
að það góður árangur hafi náðst í
viðureign við verðbólgu og
greiðsluhalla, að meiri áherzlu en
áður sé unnt að leggja á örvun
hagvaxtar og aukningu atvinnu.
Eftir sem áður er þó megin-
áherzla lögð á, að verðbólga færist
ekki í aukana á nýjan Ieik.
Horfurnar framundan
Nú er fyrir höndum síðari hluti
þess hagvaxtarskeiðs, sem hófst
fyrra hluta árs 1975. Þetta skeið
hefur allmikla sérstöðu í hag-
sveiflum undanfarinna áratuga
að því leyti, aó minni spennu gæt-
ir í efnahagslífinu en oftast eða
ætíð áður. Verðbólga er minnk-
andi en ekki vaxandi, vinnumark-
aður er rúmur, ekki er skortur á
fjármagni og vextir tiltölulega
lágir, afkastageta er enn að tals-
verðu leyti ónotuó í flestum iðn-
greinum, verð á hráefnum og mat-
1. Ekki er unnt að ná og við-
halda fullri atvinnu nema á
grundvelli verulegs hagvaxtar.
2. Ekki er unnt að ná árangri í
baráttunni gegn fátæktinni í
þróunarlöndunum, nema hag-
vöxtur sé verulegur bæði í þess-
um löndum og iðnaðarlöndunum.
3. Batnandi lífskjör manna í
þróuðu löndunum geta ekki til
lengdar byggst á öðru en vaxandi
þjóðarframleiðslu, og ríkar
kröfur virðast enn vera gerðar til
betri lífskjara I þessum löndum,
hvað sem breyttu gildismati og
lífsviðhorfum kann að líða.
4. Ekki er unnt að sinna að
teljandi ráði þeim markmiðum
um bætt umhverfi, meira öryggi
og meiri lífsfyllingu, sem æ meira
kveður að, nema batnandi efna-
hagur veiti til þess vaxandi svig-
rúm eins og hann hefur gert á
undanförnum áratugum.
5. Alþjóðaviðskipti geta því aó-
eins blómgast, með öllum þeim
kostum jafnt i efnahagslegu sem
öðru tilliti, sem þeim viðskiptum
fylgir, að þjóðum heims finnist
efnahagur sinn nægilega rúmur,
til þess að þær þurfi ekki að troða
skóinn hver niður af annarri.
6. Síðast en ekki sízt verður
ekki séð, hvernig frjálst og opið
samfélag getur staðizt nema á
grundvelli dafnandi efnahags.
Stöðnun þjóðarframleiðslu og vel-
megunar hlýtur ætíð að knýja
fram vaxandi rikisafskipti og
þvinganir í öllum greinum, sem
að sínu leyti stuðla að enn meiri
stöðnun.
Sé gengið út frá forsendunni
um nauósyn hagvaxtar, er næsta
spurning sú, hvað þurfi til þess að
sá hagvöxtur geti átt sér stað?
Ekki er ástæða til að fara nánar
út í þá sálma, hvaóa þátt fjármagn
annars vegar og atriði eins og
menntun, rannsóknir, tæknilegar
uppgötvanir og betri skipulagn-
ing hins vegar, eigi í hagvexti.
Óhætt er að staðnæmast vió fjár-
magnið. Þáttur þess er óumdeil-
anlegur, bæði sjálfstæður og sem
flytjandi annarra þátta. Til þess
að hagvöxtur geti orðið þarf mik-
ið fjármagn að verða til með
sp.arnaði og því fjármagni þarf að
koma haganlega fyrir í vélum,
tækjum, byggingum og mann-
virkjum, sem beint og óbeint
mynda grundvöll að atvinnu og
framleiðslu. Ekki sízt er þörf á
því, að þetta fjármagn beinist til
nýjunga í eldri greinum og ,til
nýrra greina, þar sem óvissa og
áhætta er meiri en annars staðar,
eigi verulegar framfarir að geta
orðið.
Hér er komið að þeim málum,
sem valda þeim, sem ábyrgð bera
á stjórn atvinnurekstrar, mestum
áhyggjum, þeim vanda, sem
nefna mætti komandi kreppu
kapitalismans, sé brugðið fyrir
sig dramatísku marxísku orðalagi.
Þær breytingar hafa verið að ger-
ast í vestrænum löndum sfðast-
liðna áratugi, og með miklum
hraóa s.l. tíu ár, sem annars vegar
stuðla að minnkandi sparnáði og
minnkandi aðstreymi sparnaðar
til framleíðslunnar og hins vegar
■valda vaxandi tregðu til fjár-
munamyndunar í þeim greinum,
sem hafa borið og hljóta í framtíð-
inni að bera upp hagvöxt. Það eru
stjórnendur framleiðslufyrir-
tækja og stjórnendur þeirra
banka, sem með þessum fyrir-
tækjum vinna, sem gleggsta grein
gera sér fyrir þessum vanda. Eins
og sagt hefur verið, eru engir, að
marxistum undanteknum, eins
svartsýnir um framtíð kapitalism-
ans eins og kapitalistarnir sjálfir.
A undanförnum árum hafa all-
margar og Itarlegar athuganir
verið gerðar í Bandaríkjunum á
þörf þeirrar fjármunamyndunar,
sem nauðsynleg er næsta áratug-
inn til þess að halda uppi eðlileg-
um hagvexti, sem talinn er vera
um 4% á ári að meðaltali. Niður-
staðan er sú, að fjármunamyndun
i iðnaði og annarri framleiðslu
þurfi að verða nokkru meiri en
áður, að tiltölu við þjóðarfram-
leiðslu, til þess að þessi árangur
náist. Ástæðurnar eru ýmsar,
dýrari orkuframleiósla, tiltölu-
lega mikil úrelding eldri fram-
leiðslutækja, tæknilegar nýjung-
ar og síðast en ekki sízt strangari
kröfur um öryggi, verndun um-
hverfis og aðbúnað á vinnu-
stöðum. Næsta skref þessara at-
hugana er að áætla þann sparnað,
sem gera má ráð fyrir, að til ráð-
stöfunar verði og staðið geti undir
þessari fjármunamyndun. Niður-
staðan er, að slík sparnaðarmynd-
un fari minnkandi. I fyrsta lagi
hefur afkoma fyrirtækja verið
lakari en áður og fjármagns-
myndun þeirra sjálfra því orðið
minni. í öðru lagi má gera ráð
fyrir, að persónulegur sparnaður
verði tiltölulega minni eftir því
sem velferðarrikið tekur að sér æ
fleiri verkefni, sem menn áður
þurftu aó búa sig undir að sjá
fyrir sjálfir. t þriðja lagi tekur
ríkið til sín æ meiri hluta sparn-
a "ar til að standa undir sívaxandi.
útþenslu i flestum greinum. Þar
við bætist svo, að sá sparnaður,
sem fyrirtækjum stendur til boða
frá eftirlaunasjóóum, trygginga-
félögum og ýmis konar stofnun-
um, er ekki boðinn fram til
áhættusamrar fjárfestingar, og
raunar reistar strangar laga-
skorður í þessu efni. Af þessum
sökum hefur mönnum i Banda-
rikjunum orðið tíðrætt um vænt-
anlegan fjármagnsskort. Þótt að-
stæður séu talsvert aðrar í öðrum
iðnaðarlöndum og málið ekki eins
kannað þar, má búast við, að svip-
að verði þar uppi á teningnum.
Sem stendur er fjármagns-
skortur raunar ekki það vanda-
mál, sem við er að glima. Mikið
fjármagn er fyrir hendi, enda
þótt það standi trauðla til boða til
mjög langs tíma eða til mjög
áhættusamra framkvæmda.
Vandinn er, að fyrirtækin hafa
ekki hug á að fjárfesta. Orsök
þess að hagsveiflan hefnr ekki
farið hraðar upp á við að undan-
förnu en raun ber vitni, er ein-
mitt þessi fjárfestingartregða.
Talið er í Bandaríkjunum, að eðli-
legur vöxtur fjármunamyndunar
um lengri tíma litið sé 4% að
meðaltali á ári. Á þessum áratug
hefur vöxturinn ekki verið nema
1%, og er sennilega minni en eng-
inn, ef dreginn er frá sá vöxtur,
sem orðið hefur beinlínis vegna
aukins tillits til umhverfis og ör-
yggis. Orsakirnar fyrir þessari
þróun er mjög vaxandi óvissa og