Morgunblaðið - 02.03.1979, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. MARZ 1979
Þorsteinn Þorsteinsson
fyrrverandi hagstofustjóri
í dag fer fram útför Þorsteins
Þorsteinssonar fyrrverandi hag-
stofustjóra, er andaðist 15. febrúar
s.l. nærri 99 ára gamall. Þar á
þjóðin að baki að sjá gagnmerkum
embættismanni og fræðimanni.
Mér er ljúft að kveðja þennan
forvera minn á Hagstofunni og
lærimeistara með nokkrum orðum,
en geri mér ljóst, að þau ná
skammt, er slikur maður á í hlut,
enda enginn kostur að gera dags-
verki hans viðhlítandi skil í blaða-
grein.
Þorsteinn Þorsteinsson var
fæddur 5. apríl 1880 á Brú í
Biskupstungum og voru foreldrar
hans Þorsteinn Narfason bóndi
þar og kona hans Sigrún Þor-
steinsdóttir. Þau voru bæði af
traustum bændaættum komin.
Börn þeirra voru sex og komust
þau öll til fullorðinsára. Var
Hannes þjóðskjalavörður elstur,
en Þorsteinn yngstur og 20 ára
aldursmunur á þeim. Þeir Þor-
steinn og Tómas Guðmundsson
skáld eru systrasynir.
Þorsteinn ólst upp með Hannesi
bróður sínum frá 11 ára aldri.
Stúdent varð hann 1902, með
ágætiseinkunn og efstur þeirra 20
sveina, sem þreyttu stúdentspróf
þá. Þegar haustið 1902 hóf hann
nám í hagfræði við Hafnarháskóla
og lauk kandidatsprófi í þeirri
grein með hárri einkunn í ársbyrj-
un 1906. Mun hann hafa verið
fjórði Islendingurinn sem tók próf
í þessari fræðigrein. Eftir heim-
komu gerðist hann starfsmaður í
atvinnu- og samgöngumáladeild
Stjórnarráðsins, en frá ársbyrjun
1909 fluttist hann í fjármáladeild
þess, þar sem hann vann aðallega
að hagsýslugerð. Sú grein af starf-
semi fjármáladeildar var skilin frá
henni með stofnun Hagstofunnar í
ársbyrjun 1914, og var Þorsteinn
þá sjálfkjörinn til að taka við
embætti hagstofustjóra. Því starfi
gegndi hann um 36 ára skeið, til
ársloka 1950, enda varð hann
sjötugur á því ári.
Þorsteinn helgaði Hagstofunni
mestan hluta starfskrafta sinna
og hann vann þar ómetanlegt
brautryðjendastarf við mjög erfið-
ar aðstæður, bæði inn á við og út á
við. Þó að hann hafi hlotið al-
menna viðurkenningu fyrir störf
sín við forstöðu Hagstofunnar,
held ég, að fæstir geri sér ljóst,
hvílíkt feiknastarf hann leysti þar
af hendi. Vinnudagur hans á Hag-
stofunni var að jafnaði frá því
snemma á morgnana og til 7—8 á
kvöldin, og oftast hafði hann heim
með sér skjöl til kvöldvinnu. Sum-
arleyfi tók hann sér ekki nema
endrum og eins og þá aðeins fáa
daga ár hvert. Og afrakstur hans
var eftir J)essu, bæði að magni og
gæðum. Eg hika ekki við að segja,
að meðal embættismanna á þess-
ari öld standi fáir eða engir honum
jafnfætis að því er varðar skyldu-
rækni, afköst og vandvirkni í
starfi.
Ef telja ætti upp öll opinber
3törf Þorsteins og störf í þágu
félagssamtaka o.þ.h. yrði það æði
langur listi, sem ekki verður birtur
Minningakort
Barnaspítalasjóðs
Hringsins
fást á eftirtöldum
stööum:
Bákanrzlun Snmbjmmar,
Bókabúð Gtmtibmjar,
Bókabúð Olivan Slaine,
Hafnarfiröi,
Varzlunin Gayair,
boratainabúö,
Varzlun Jóhannaaar Norfjörö h.f„
Varzlun O. Ellingaan,
Lyfjabúö Braiöholla,
Hialeitiaapóteki,
Garðeapóteki,
Veaturbmjarapóteki,
Apóteki Kópavoga,
Landapítalanum hjí foratööukonu
og geðóoild bamaepitala Hringe-
ine viö Dalbraut.
hér. Ástæða er til að taka fram, að
hin fjölmörgu aukastörf hans í
ráðum, nefndum o.fl. voru aldrei
verkefni, sém færðu honum mikil
laun fyrir litla vinnu. Öll slík störf
hans voru með því marki brennd,
að þau kostuðu hann mikla vinnu.
ótaldar eru þær nefndir, þar sem
meginhluti starfsins hvíldi á hon-
um, vegna starfsorku hans og
ósérhlífni, og vegna þekkingar
hans á þeim málefnum, sem um
var fjallað hverju sinni.
Nefndir og ráð, sem Þorsteinn
starfaði í eða með, voru yfirleitt
með mikilvæg verkefni, og ber þar
hæst landbúnaðarvísitölunefnd
1943, sem hann var formaður
fyrir. Samkvæmt sameiginlegu
áliti hennar var lögfest ný skipan
verðlagningar búvöru, sem síðan í
stríðsbyrjun hafði verið eitt helsta
deiluefni stjórnmálaflokka og talið
mjög erfitt úrlausnar. Þó að hin
nýja skipan verðlagningar búvöru
gilti í raun aðeins eitt verðlagsár,
var hún tekin lítið breytt inn í
framleiðsluráðslög 1947, og hefur
haldist að mestu óbreytt síðan.
Þar var ákveðið, að úrslitavald um
ákvörðun búvöruverðs skyldi vera
í höndum hagstofustjóra sem
oddamanns í gerðardómi, er úr-
skurðaði mál, sem ekki næðist
samkomulag um í Sexmanna-
nefnd. Þessu fylgdi meiri vandi og
ábyrgð en áður hafði verið lagt á
embættismann ríkisins. Einsætt
var, að þetta hlutverk hefði ekki
verið falið hagstofustjóra, ef í því
embætti hefði ekki verið maður,
sem allir hlutaðeigendur treystu
vegna réttsýni hans, vitsmuna og
þekkingar.
Ritstöf Þorsteins voru ótrúlega
mikil að vöxtum og fjölþætt. Er
þar fyrst að nefna öll rit Hagstof-
unnar í hagstofustjórnartíð hans.
Hann var sjálfur verkstjóri við
samningu allra rita í útgáfu-
flokknum Hagskýrslur íslands,
skrifaði ýtarlegan inngang með
þeim öllum og sá um útgáfu
þeirra. Hér var um að ræða 130
hefti, mörg þeirra þykkar bækur.
Þá sá hann sjálfur um útgáfu
mánaðarritanna Hagtíðindi og
Statistical Bulletin (varð síðar
ársfjórðungsrit), sem er fyrir er-
lenda áskrifendur. Hann annaðist
og útgáfu á nafnalistum manntals-
ins 1703, sem gefnir voru út í
heftum á árunum 1924 —47. Ýmis
önnur rit samdi hann og gaf út
sem hagstofustjóri eða sem starfs-
maður í fjármáladeild Stjórnar-
ráðsins, áður en hann tók við
forstöðu Hagstofunnar. — Þor-
steinn var ritstjóri handbókarinn-
ar „Iceland", sem gefin var út af
Landsbankanum (uns Seðlabank-
inn tók við því riti). Þessi bók kom
fyrst út 1926, og síðan 1930, 1936
og 1946 undir ritstjórn Þorsteins.
Hann átti sjálfur margar ritgerðir
í þessu riti. Kennslubók í esper-
anto eftir hann kom út 1909
(endurprentuð 1927), og enn frem-
uf bókin Esperantólykill árið 1933.
Meðritstjóri var hann að Tímariti
lögfræðinga og hagfræðinga, er
kom út á árunum 1922—24.
Astæða er til að nefna, að Hag-
stofan stóð ásamt öðrum hagstof-
um á Norðurlöndum að útgáfu
ritsins „Sweden, Norway Denmark
and Iceland in the World War“
(New Haven 1930), og birtist þar
ritgerð Þorsteins: „Iceland and the
War“. Fyllri greinargerð um ís-
land í fyrra heimsstríðinu birtist í
bók Þorsteins „Island under og
efter Verdenskrigen", er kom út í
Kaupmannahöfn 1928. Eftir að
hann hætti á Hagstofunni, tók
hann að sér að vinna sérstök
útgáfustörf fyrir hana. Árið 1960,
er hann var áttræður, kom út bók
hans „íslensk mannanöfn. Nafn-
gjafir 3ja áratuga 1921—50“,
gagnmerkt og viðamikið rit. Þegar
hann var 86 ára lét hann frá sér
fara ritverkið „Eitt tungumál fyrir
allan heiminn", sem hann þýddi og
birtist í Lesbók Morgunblaðsins í
framhaldsgreinaformi veturinn
1966—67. Það hefur einnig verið
sérprentað. Um líkt leyti lauk
hann við tvö ættfræðirit, sem voru
gefin út fjölrituð, annað þeirra
mikið að vöxtum. Auk þeirra rita,
er nú hafa verið talin, liggja eftir
Þorstein fjöldi ritgerða og greina
um hin margvíslegustu efni.
Öll ritverk Þorsteins bera merki
mikillar vandvirkni, hlutlægni í
meðferð efnis og alhiiða þekkingar
á viðfangsefnum. Ritstíll hans var
meitlaður, skýr og látlaus. Oft
furðaði ég mig á því, hve létt
Þorsteinn átti með að koma hugs-
unum sínum í ritað mál. Hann
samdi flókinn og vandasaman
texta án þess að gera uppkast og
án þess að þörf væri á leiðrétting-
um eftir á. Þetta geta ekki aðrir en
allra færustu menn í framsetn-
ingu, og þeim fer stöðugt fækk-
andi. — Hæggerðir menn eru oft
seinvirkir, en Þorsteinn, sem
aldrei virtist flýta sér, var einn
hraðvirkasti maður, sem ég hef
kynnst. Það var unun að sjá hann
vinna — hvernig fullskrifuð blöð
með stílhreinni rithönd hans
hrönnuðust upp, að því er virtist
áreynslulaust.
Þegar höfð eru í huga öll opin-
ber störf Þorsteins og umfangs-
mikil ritstörf hans, er það með
ólíkindum, að tími og starfsorka
skyldi verða afgans til að sinna
öðrum hugðarefnum, en svo var þó
í ríkum mæli. Hann var áhuga-
samur og virkur þátttakandi í
margvíslegri menningarstarfsemi
fyrr og síðar. Bera þessi störf hans
vott um óvenju vítt áhugasvið,
víðsýni og framfaravilja. Hér má
t.d. nefna störf hans til framdrátt-
ar alþjóðamálinu esperanto. Hann
var einn fyrsti esperantistinn hér
á landi. Á setningarfundi alþjóða-
móts esperantista, er haldið var í
Reykjavík sumarið 1977, mætti
hann sem gestur. Hann var mjög
áhugasamur félagi í Vísindafélagi
Islendinga alla tíð frá stofnun og í
stjórn þess í mörg ár. Um 40 ára
skeið var hann í stjórn Sögufélags-
ins, 25 ár í fulltrúaráði Bók-
menntafélagsins (hann var félagi
þess í 77 ár), og í stjórn margra
annarra félaga, þar á meðal Félags
hagfræðinga, sem hann stofnaði
og var fyrsti formaður fyrir.
Samhliða embættisstörfum með
öllu, sem þeim fylgdu, og fjölþætt-
um áhugastörfum, var Þorsteinn
kennari í hagfræði við Verslunar-
skólann á árunum 1916—29.
Lítið lát var á athafnasemi
Þorsteins eftir að hann fór á
eftirlaun í ársbyrjun 1951. Fyrstu
árin eftir að hann hætti á Hag-
stofunni tók hann að sér að annast
sérstök störf fyrir hana, og hann
hélt áfram að gegna nokkrum
trúnaðarstörfum. Um áttrætt los-
aði hann 'sig við þessi verkefni,
ekki af því að hann þyrfti eða vildi
hlífa sér, heldur vegna þess að
hann hafði önnur meiri áhugamál.
Þar var m.a. um að ræða ýmis
ritstörf. En þá er ótalið það, sem
Þorsteinn varði miklu af tíma
sínum til eftir að hann varð
sjötugur: að aðstoða gamla skóla-
bræður, sem áttu um sárt að binda
vegna elli og sjúkleika. Gekk
Þorsteinn að þessu verkefni með
sömu atorku og ósérhlífni og
einkenndi öll hans störf. Daglega
kom hann til þeirra, spjallaði við
þá, las fyrir þá úr blöðum eða
bókum, og tók með sér í göngu-
ferðir þá, sem höfðu heilsu til þess.
Þessi umhyggja Þorsteins fyrir
gömlum, bágstöddum félögum bar
góðvild hans og fórnarlund fagurt
vitni.
Það var fjarri Þorsteini að
sækjast eftir vegtyllum og virðing-
armerkjum, en honum þótti mjög
vænt um það, þegar laga- og
hagfræðideild Háskólans gerði
hann að heiðursdoktor á 35 ára
afmæli Háskólans 1946, fyrir
merkilegt brautryðjendastarf á
sviði vísindalegrar skýrslugerðar
um íslenskan þjóðarbúskap. Þegar
Þorsteinn varð sjötugur árið 1950,
gáfu nokkrir hagfræðingar og
samstarfsmenn Þorsteins út af-
mælisrit honum til heiðurs. í því
voru 15 ritgerðir jafnmargra höf-
unda. Heiðursfélagi var Þorsteinn
í Félagi hagfræðinga, Vísindafé-
laginu, Bókmenntafélaginu og
Sambandi ísl. esperantista.
Þegar Halldór Júlíusson fyrrv.
sýslumaður dó í mars 1976 98 V4
árs gamall, varð Þorsteinn elstur
stúdent á íslandi. Hann mætti við
skólauppsögn vorið 1977, er hann
var 75 ára stúdent. Eftir fráfall
Þorsteins færist elsti stúdentsald-
ur niður um 8 ár: Þeir bræður
Helgi Skúlason augnlæknir á Ak-
ureyri og Skúli Skúlason fyrrver-
andi ritstjóri, sem búsettur er í
Noregi, eru nú með hæstan stúd-
entsaldur. Þeir urðu stúdentar
árið 1910.
Ef til vill hefur mjög reglubund-
ið liferni átt þátt í því, að Þor-
steinn náði svona háum aldri.
Hann var og mjög hófsamur um
mat og drykk, tóbak notaði hann
aldrei, og áfengi bragðaði hann
ekki, nema þegar honum var fært
glas í samkvæmum. Sjálfum sér
líkur tók hann við því og dreypti á
til málamynda, frekar en að valda
umstangi með því að biðja um
annað. Þorsteinn naut mjög góðr-
ar heilsu á mestum hluta ævi-
skeiðs síns. Um fertugsaldur fékk
hann þó hættulegan sjúkdóm, sem
leiddi til þess, að nýra ver takið úr
honum. Þetta var árið 1920 og
aðgerðina framkvæmdi einn
þekktasti skurðlæknir Dana þá,
prófessor Rovsing. Næstu áratugi
var heilsa Þorsteins góð, en á
árinu 1955 hætti nýra hans að
starfa, og var hann þá talinn af.
En það fór af stað aftur, og enn
■kenndi hann sér ekki meins í 16 ár,
uns hann vorið 1971 fékk heila-
blæðingu og gamlir, inngrónir
berklar tóku sig upp. Hann komst
fljótt yfir það síðara, en hann
missti mál og minni. Hann fékk
málið aftur eftir nokkra mánuði,
en minnið var tapað. Síðustu ár
hans voru því dapurleg, þó ekki
svo, að hann virtist ekki hafa
ánægju af að handleika bækur
sínar. Léttur var hann í spori til
þess síðasta og hann fór út að
ganga svo að segja daglega, þar til
í nóvember 1978.
Þorsteinn hélt svo að segja
óskertum andlegum og líkamleg-
um kröftum fram yfir nírætt, og
það sem meira var — hann var
ungur í anda og fylgdist af áhuga
með því, sem gerðist, bæði hér
heima og úti í hinum stóra heimi.
Þorsteinn Þorsteinsson var ein-
stækt dæmi un níræðan mann,
sem ekki. hafði einangrast frá
umhverfi sínu og samtíð.
Konu sína, Guðrúnu dóttur
Geirs T. Zoéga rektors, missti
Þorsteinn árið 1955. Hún var
merkiskona, enda af góðu bergi
brotin og alin upp á einu mesta
menningarheimili í Reykjavík á
sinni tíð. Auk þess að stjórna
mannmörgu heimili, tók hún þátt í
félagsmálum, starfaði m.a. mikið í
kvenfélaginu „Hringnum", og var
ein af þeim konum, sem ötulast
unnu að því að koma á fót fullkom-
inni barnaspítaladeild innan
Landspítalans.
Börn þeirra Guðrúnar og
Þorsteins eru þessi. Geir verk-
fræðingur, f. 5/7 1916, kvæntur
Inge Jensdóttur f. Laursen.
Hannes aðalféhirðir Landsbank-
ans, f. 7/12 1918, kvæntur Önnu
Hjartardóttur.
Þorsteinn viðskiptafræðingur, f.
31/3 1920, kvæntur Helgu Hans-
dóttur.
Narfi rafmagnstæknifræðingur,
f. 23/5 1922, kvæntur Gyðu
Guðjónsdóttur.
Bryndís, f. 26/9 1923, gift Helga
H. Árnasyni verkfræðingi.
Barnabörn þeirra Guðrúnar og
Þorsteins eru 13, og barnabarna-
börnin 6.
Þorsteinn bjó í húsi sínu, nr. 57
við Laufásveg, alla tíð eftir að
hann byggði það árið 1926. Eftir að
Guðrún Geirsdóttir féll frá bjó
Þorsteinn um árabil með Þorsteini
syni sínum og konu hans, Helgu
Hansdóttur. Síðustu árin naut
hann umönnunar sonardóttur
sinnar, Guðrúnar Hannesdóttur,
og manns hennar, Vilhjálms
Kjartanssonar verkfræðings. Hjá
báðum átti Þorsteinn hið besta
athvarf.
Ég komst í samband við
Þorstein þegar í byrjun starfsfer-
ils míns, er ég gerðist aðstoðar-
maður nýstofnaðrar gjaldeyris-
kaupanefndar í janúar 1941. Hann
var leiðandi maður í þeirri nefnd
og samdi meðal annars fundar-
gerðir með ákvörðunum, sem ég
átti að framkvæma. Þar kynntist
ég embættismennsku eins og hún
gerist best, því að þessar fundar-
gerðir voru fullkomnar að því er
snertir framsetningu og annan
frágang. Síðar kynntist ég
Þorsteini náið. Haustið 1942 var
hafin barátta fyrir því að sýnd
yrði tillitssemi og aðgæsla í
meðferð sambandsmálsins, og
staðið við ákvæði sambandslaga-
samningsins frá 1918. í kjarna
þessarar hreyfingar voru í upphafi
nokkrir áhrifamenn af eldri
kynslóð. Þeir komu aldrei saman á
fund, en það var hlutverk okkar
nokkurra ungra manna að vera
tengiliðir milli þeirra og að fram-
kvæma það, sem þeir töldu rétt að
gera. Þorsteinn Þorsteinsson var
einn þessara áhrifamanna. Ég
hafði mikil samskipti við hann
meðan sambandsmálið var á dag-
skrá — langtímum saman
hittumst við daglega, enda voru
vinnustaðir okkar í sama húsi.
Þarna kynntist ég Þorsteini frá
nýrri hlið, sem sktðanaföstum
áhugamanni um opinber mál. Fáir