Morgunblaðið - 03.05.1979, Qupperneq 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. MAÍ1979
13
t,d. hérlendis, en talað hefði verið
um að hér yrðu 5 rásir og myndu
Danir ráða tveimur þeirra, með
tilliti til Grænlands og Færeyja.
Sagði hann að framboðið sjón-
varpsefni myndi aukast úr 35 klst
á viku í um 400 og þótt segja
mætti að mikill hluti þess væri á
sama tíma þá væri ljóst að hlutur
íslenzka efnisins myndi minnka
úr 35—40% í um 5%, en aukið
framboð yrði aðallega fimmu-
dagskvöld og júlímánuður. Ljóst
væri af þessu að ísland myndi í
raun missa yfirráð sín í sjón-
varpsmálum og mætti einnig
athuga hver staða ríkisútvarps-
ins íslenzka væri til þess að mæta
þessari samkeppni. Sagði Njörð-
ur útvarpið svo illa statt um
þesar mundir að jaðraði við að
segja mætti að það væri óstarf-
hæft, reisa þyrfti nýja lang-
bylgjustöð, nýtt útvarpshús og
kvaðst halda að engin ríkisstjórn
í landinu hefði metið að verðleik-
um hlutverk útvarpsins, það væri
stærsti miðill bókmennta,
stærsta fréttablaðið, stærsta
leikhúsið, stærsta tónleikahöll og
eini fjölmiðillinn er næði til allra
landsmanna strax, þrátt fyrir
þetta fengi það ekki að hækka
afnotagjöld sín til jafns við
áskrift dagblaða. Hlyti sú spurn-
ing að vakna hvort útvarpið geti
tekið þátt í samkeppni við Nord-
sat og að hægt yrði að framleiða
sambærilegt íslenzkt efni. Mætti
t.d. minnast þess að greiðslur
fyrir efni tækju mið af 200
þúsund manna markaði útvarps-
ins og spyrja mætti hvort þær
yrðu miðaðar við 24 milljónir
eftir að Nordsat kæmi til, með
öðrum orðum hvort þær yrðu 100
faldaðar? Sagði Njörður að hefðu
íslenzkir stjórnmálamenn áhuga
á eflingu útvarps og sjónvarps á
íslandi ætti að keppa að því að
taka upp tvöfalda dagskrá í
útvarpi, þótt ekki væri nema af
öryggisástæðum og stefna ætti að
því að hlutur íslenzks efnis í
sjónvarpi yrði ekki minni en 50%.
Síðan spurði Njörður hvort
menn þyrftu raunverulega á
Nordsat að halda. Nordsat væri
annars vegar til að skapa markað
fyrir fjölþjóðleg fyrirtæki á sviði
rafeindaiðnaðar og hins vegar
fyrir nýjar gerviþarfir í neyslu-
þjóðfélagi, sem sagt nýtt afþrey-
ingartæki ríkra og saddra þjóða
og meðan heimurinn sveltur taldi
hann það bera vott um sinnuleysi
að telja það nauðsyn að eyða
mörg hundruð milljörðum í slíkt
leikfang þegar norrænar þjóðir
gætu ekki einu sinni staðið við
loforð um 1% þjóðartekna í
stuðning við vanþróuð ríki.
Vantrúað-
ir á að
Nordsat
nái tilgangi
sínum
Þorsteinn Jónsson minntist
upphafi framsöguræðu sinnar á
samstarf Norðuriandanna á sviði
sjónvarpsmála, markmið þess
hefði aukist og 1975 hafi norræn
ráðherranefnd ályktað að kann-
aðir yrðu möguleikar á norræn-
um sjónvarpshnetti.
Sagði Þorsteinn að síðan hefði
mikið verið skrifað og margir
fundir haldnir um þessi mál og
erfitt væri að átta sig á því
hvernig dæmið liti út, m.a. ekki
síst vegna hinnar öru tækni-
þróunar. Þá ræddi hann nokkuð
um kostnaðarhlið og sagði að á
ráðstefnu Norræna kvikmynda-
og sjónvarpssambandsins um
Nordsat í marz sl. hefði prófessor
við' Helsingforsháskóla haldið
erindi um félagsfræðilegar af-
leiðingar Nordsat. Samkvæmt
útreikningum hans er kostnaður
við sendingu fjögurra hnatta,
byggingu fimm sendistöðva,
einnar stjórnstöðvar og texta- og
þýðingaaðstöðu 1,2 milljarðar
sænskra króna. Þai af er kostn-
aður við hnettina fj .ra og send-
ingu þeirra 1,1 milljarður, en
ending þeirra er 7 ár. Kostnaður
við þýðingar er á bilinu 70—120
milljónir s.kr. miðað við sendingu
allra dagskráa til allra landanna.
Erfitt er að reikna aukinn kostn-
að við dagskrárgerð þótt gera
megi ráð fyrir fimmföldun höf-
unda- og flytjendagreiðslna yrði
hann ekki umtalsverður miðað
við hina hlið talnanna. Kostnað
við móttöku segir hann vera á
bilinu 6,5 — 11,3 milljarðar
sænskra króna og sé reiknað með
7—8 ára meðalnýtingu á kerfinu
er heildarfjárfestingin því 1—2
milljarðar sænskra króna á ári.
Þetta er kostnaðurinn við að
auka dreifinguna á sama dag-
skrárefni og áður. Á meðan slást
verður fyrir hverri krónu til
kvikmyndagerðar er í alvöru ver-
ið að stinga upp á því að kasta
þessum fjármunum út í loftið
aðeins í dreifingarapparat, sagði
Þorsteinn og spurði síðan hverra
hagur væri að koma hnettinum
upp.
Þeir sem hafa hag af því að
Nordsat áætlunin verði fram-
kvæmd eru framleiðendur
alþjóðlegs skemmtiefnis fyrir
sjónvarp og framleiðendur
tæknibúnaðar og móttöku-
búnaðar til almennings. Einnig
gætu hæglega bætst við auð-
hringir og stórfyrirtæki sem
gjarnan vildu auglýsa í sjónvarpi
fyrir samnorrænan markað.
Án þess að vera með getsakir
um huganleg áhrif þessara aðila
á Nordsat-áætlunina held ég að
öll ástæða sé til að hindra að
einhvers konar þensluþörf fram-
leiðenda verði ekki blandað
saman við hagsmuni sjónvarps-
notenda.
Síðan minntist Þorsteinn Jóns-
son á vangaveltur manna yfir því
að sjónvarpið væri af hinu illa,
hindraði persónuleg samskipti,
spillti börnum, leiddi til afskipta-
í leysis, skaðaði frumkvæði í ýms-
um greinum lista o.s.fv. og kvað
hann margt vera til í þessu, sem
ætti orsakir í forsemdum tækni-
þróunar sjónvarps hingað til þ.e.
að auka fjöldaneysluna.
Sjónvarpið er tæki til þess að
flytja myndefni frá einum stað til
annars og útvarpa efni til fjölda
áhorfenda, sagði Þorsteinn.
Höfuðeinkenni sjónvarps er það
að milljónir manna horfa á sömu
dagskrá samtímis. Þetta hefur
fyrst og fremst þýðingu fyrir
allan áróður.
Þótt opnaðir séu fleiri rásir
breytir það í eðli sínu litlu. Ég
hef kynnst mikið sjónvarpsneyslu
í Japan, en hún hefur um nokkurt
skeið verið svipuð og búast má
við að hún verði ef Nordsat
starfaði. Á Tokyo-svæðinu eru
t.d. starfandi 8 stórar sjónvarps-
stöðvar sem útvarpa næstum
allan sólarhringinn. Áð einni stöð
undanskilinni var efnið í dag-
skránni hið sama á öllum
stöðvunum á hverjum tíma dags.
Þess var jafnvel gætt að hafa
auglýsingar á sama tíma á öllum
stöðvum, svo áhorfendum dygði
ekki að skipta á aðra stöð til að
forðast þær. Síðan sagði Þor-
steinn að aukinn fjöldi sjónvarps-
stöðva væri ekki trygging fyrir
meira úrvali efnis, samkeppnin
væri fólgin í því að takast öðrum
betur með þætti eftir sömu for-
skrift. Þá ræddi Þorsteinn aðra
möguleika t.d. kapalsjónvarp og
kasettusegulbönd. Þá tækni væri
auðvelt að nýta til að auka
valmöguleika sjónvarpsnotenda,
koma upp söfnum með kvikmynd-
um og sjónvarpsefni, sem gætu
mætt kröfum allra smærri hópa
sem oft vildi gleymast þegar
sjónvarpsstöðvar reyndu að upp-
fylla kröfur milljóna samtímis.
Talaði Þorsteinn um að líkja
mætti því við byltingu ef Norður-
löndin kæmu upp þess konar
dreifingu sjónvarps, þar sem
notendur veldu sitt efni sjálfir
þegar þeim hentaði í stað þess að
„vera mataður eins og kjúklingur
í búri“.
Síðast í ræðu sinni gat
Þorsteinn Jónsson um ályktanir
m.a. frá Félagi kvikmyndagerða-
manna þar sem sjónvarpsdreifi-
kerfi um norrænan gerfihnött:
Að fyrirkomulag á innkaupum
og útsendingu dagskrárefnis
tryggi til fullnustu höfundarrétt
kvikmyndagerðamanna og
greiðslur fyrir hann, að tryggt sé
að bein dreifing dagskrárefnis
um gerfihnött hindri ekki nauð-
synlega aukningu innlendar dag-
skrárgerðar íslenzka kvikmynda-
gerðamanna og að tryggt sé að
dreifing íslenzks dagskrárefnis
um norrænan gerfihnött hafi
ekki í för með tér skerðingu á
tjáningarfrelsi íslenskra dag-
skrárhöfunda, og er tekið fram í
lok ályktunarinnar að í henni
felist ekki afstaða félagsmanna
né stjórnar til Nordsat. Sagði
Þorsteinn í lok máls síns að
ályktanir kvikmyndagerðar-
manna og sjónvarpsstarfsmanna
á Norðurlöndum sýndu að þeir
væru vantrúaðir á að Nord-
sat-áætlunin þjónaði þeim mark-
miðum er stefnt væri að.
Menningar-
tengsl
okkar
verði fyrst
og fremst
við Norð-
urlönd
Gylfi Þ. Gíslason hóf mál sitt á
því að vekja athygli á að Norður-
landaráð hafði frá upphafi gert
sér ljósa þýðingu þá, sem útvarp
gæti haft fyrir menningarsam-
starf Norðurlanda og vitnaði í því
sambandi til ræðu sem Júlíus
Bonnholt, þáverandi mennta-
maælaráðherra Dana hafði hald-
ið á fyrsta þinginu, enda hefði
Norðurlandaráð ekki gert fleiri
ályktanir á sviði nokkurs mála-
flokks en þessa.
Síðan sjónvarp kom til sögu á
miðja sjötta áratugnum hafi
áhugi Norðurlandaráðs á þýðingu
þessara fjölmiðla enn vaxið og
hafi ráðið gert 13 ályktanir um
aukna samvinnu á sviði útvarps
og sjónvarps síðan 1954.
Gylfi minnti á að árið 1964 hafi
farið fram víðtæk umræða um
menningarmál í Norðurlanda-
ráði. Þar hafi m.a. verið lögð
mikil áherzla á nauðsyn þess að
sænskumælandi finnar gætu not-
ið sjónvarps og útvarps frá Sví-
þjóð og þeir 300 þúsund Finnar
sem starfa í Svíþjóð gætu notið
finnsks útvarps og sjónvarps.
Menntamálanefnd Norður-
landaráðs sem var lengi for-
maður fyrir, hefur haldið 3 ráð-
stefnur um útvarps- og sjón-
varpsmál, 1965, 1971 og 1977.
Smám saman fóru ríkisstjórnir
að sýna þessum málum aukinn
áhuga og hafa stjórnskipaðar
nefndir skilað 3 ítarlegum álits-
gerðum, 1972, 1974 og 1977. Sér-
stakur áhugi á huganlegri sam-
vinnu á sviði útvarps- og sjón-
varpsmála fór að vakna þegar sá
tæknimöguleiki var kominn til
greina að nota gerfihnött til þess
að senda dagskrár um öll Norður-
löndin. Var þá farið að ræða þá 2
möguleika að senda eina sam-
eiginlega dagskrá um allt svæðið
eða að gefa öllum útvarps- og
sjónvarpsnotendum kost á að
velja um allar þær 7 sjónvarps-
dagskrár og allar þær útvarps-
dagskrár sem nú eru sendar út.
Þetta sem nú er deilt um er
þrennt: 1) Á að senda út eina
sameiginlega dagskrá eða gefa
kost á öllum dagskránum? 2)
Hversu miklu fé er skynsamlegt
að verja í þessu skyni? 3) Hverjar
yrðu menningarlegar afleiðingar
þess ef um jafngífurlega aukið
framboð á útvarps- og sjón-
varpsefni yrði að ræða.
Menningarlegar afleiðingar
þess ef um jafngífurlega aukið
framboð á útvarps- og sjónvarps-
efni yrði að ræða.
Gylfi lýsti sig í grundvallar-
atriðum fylgjandi því að taka
þátt í samstarfi Norðurlandanna
á þessu sviði, hvort sem um yrði
að ræða meira eða minna viðtæka
hagnýtingu gerfihnatta í þessu
sambandi. Aðalrök sín taldi Gylfi
vera þau að gerfihnettir yrðu á
næstu árum tvímælalaust notaðir
til þess að dreifa útvarps- og
sjónvarpsefni um stór svæði.
Þjóðverjar hefðu þegar tekið
ákvörðun sína í þessum efnum.
Bretar og Bandaríkjamenn
myndu gera það á næstunni og
sömuleiðis t.d. Frakkar og Sovét-
ríkin. Andstaða gegn slíkum
tækniframförum væri þýðingar-
laus. Ef menn bæru einhvern ugg
í brjósti í sambandi við
menningarleg áhrif slíkra tækni-
framfara væri ráðið ekki það að
reyna að stöðva þær heldur að
hafa jákvæð menningaráhrif á
notendur útvarps og sjónvarps,
þannig að þeir lærðu að velja og
hafna jákvætt og skynsamlega.
Gylfi kvað alveg augljóst að
eftir svo sem 5 ár myndi t.d.
þýzkt sjónvarp flæða yfir
Skandinavíu, sovéskt sjónvarp
yfir Finnland og bandarískt yfir
ísland. Gylfi sagðist gera sér
grein fyrir því að áhrif slíks gæti
verið varhugaverð fyrir
menningarsjálfstæði þessarar
þjóða og þess vegna taldi hann að
það sem frá íslensku sjónarmiði
þyrfti að gera væri að stórbæta
aðstöðu íslensks útvarps og sjón-
varps til samkeppni við breskar
og bar.darískar dagskrár og í
öðru lagi að taka þátt í hinu
norræna samstarfi á þessu viði
til þess að halda megi
menningartengslum okkar út á
við við Norðurlönd.
Gylfi taldi aðstöðuna við gerfi-
hnattarmálið fyrst og fremst
koma úr tveim áttum. Annars
vegar frá finnskum kommúnist-
um sem gæti verið að ekki hefðu í
raun og veru sérstakan áhuga á
tengslum Finna við Norðurlöndin
og hins vegar frá ýmsum hópum
menntamanna, sem aðhylltust
róttækar skoðanir í stjórnmálum
og þjóðfélagsmálum yfirleitt og
virtust hafa andúð á þess konar
tækniframförum sem hér væri
um að ræða. Hann kvað það verða
að játast að þeir sem um þessi
mál hefðu fjallað á Norðurlönd-
um hefðu hingað til einkum
fjallað um tæknihlið og
stjónunarhlið þessara mála en
miklu minna um menningarhlið
þeirra og höfundarréttarmál í því
sambandi. Mætti eflaust skýra
gagnrýna afstöðu ýmissa lista-
manna út frá þessu sjónarmiði.
Að lokum sagði Gylfi að sér-
stök ástæða væri fyrir íslendinga
að sofna nú ekki á verðinum á
þessu sviði og dragast ekki aftur
úr hinum Norðurlöndunum.
Margir hefðu haft miklar
áhyggjur af Keflavíkursjónvarp-
inu á sínum tíma. Gylfi sagði að á
næsta áratug myndu íslendingar
ekki aðeins eiga völ á einni
„Keflavíkurdagskrá“ heldur fjöl-
mörgum. Einmitt til þess að vega
á móti þeim áhrifum þeirra sem
kynnu að reynast óheilbrigð væri
nauðsynlegt að hefjast nú þegar
handa um eflingu íslenska
útvarpsins- og sjónvarpsins og að
taka þátt í norræna samstarfinu
til þess að menningartengsl
okkar út á við yrðu áfram fyrst
og fremst við Nörðurlönd.