Morgunblaðið - 28.06.1979, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. JÚNÍ1979
Reynslan heíur kennt Norðmönnum að frelsið verður ekki varið án vopna. Hér eru norskir hermenn á
skriðdrekum af Leopold-jferð.
Hernaðarstaðan
í N orður -E vr ópu
gerist æ flóknari
Eftir William Dullforce
fréttaritara The Financial
Times í Stokkhólmi.
Atlantshafsbandalagið hefur
undanfarna 12—18 mánuði unnið
að því að styrkja aðstöðu sína á
norðurvængnum, og í aðalstöðvum
bandalagsins í Evrópu eru Dan-
mörk og Noregur ekki lengur
álitin á útjaðri hugsanlegs vígvall-
ar á meginlandi Evrópu. í saman-
burði við suðurvæng bandalags-
svæðisins þar sem ótrygg staða
Tyrklands kom nú enn betur í ljós
vegna stórnarbyltingar
múhammeðstrúarmanna í Iran og
efnahagsörðugleika Tyrkja sjálfra
beinist athyglin síður að Norð-
ur-Evrópu. En það eru gildar
hernaðarlegar ástæður fyrir því
að áhyggjur ráðamanna Atlants-
hafsbandalagsins hafa vaknað á
ný. Jafnframt hefur þetta stuðlað
að ítarlegri endurskoðun í höfuð-
borgum Norðurlanda.
Norðurvængurinn hefur ekki
orðið fyrir neinu stjórnmálalegu
umróti né snöggum breytingum á
hernaðarlegu jafnvægi. Hins veg-
ar hefur árásarmáttur Sovétríkj-
anna og Varsjárbandalagsins
stöðugt aukist á síðasta áratug.
Norðmenn hafa átt í hörðum
útistöðum við Sovétmenn vegna
fiskveiðimála og hugsanlegra olíu-
auðlinda undan ströndum í
Barentshafi þar sem enn er deilt
um þá línu er skipti með löndun-
um á sjó. Á sama tíma neyðast
Svíar til þess að minnka útgjöld
til landvarna vegna efnahags-
örðugleika og dregur það úr getu
þeirra til þess að stöðva árásar-
aðila áður en hann nær að landa-
mærum þeirra.
„Norræna
jafnvægið“
Afleiðing alls þessa er sú að
hernaðarstaðan í Norður-Evrópu
hefur færst — næstum svo að eigi
verður greint — yfir á einstrengis-
legra og flóknara svið, en stjórn-
málalegt mikilvægi þessa hefur ef
til vill ekki enn verið réttilega
metið. Hin viðurkennda skoðun í
Kaupmannahöfn, Osló, Stokk-
hólmi og Helsinki er að hið svo-
nefnda norræna jafnvægi — hern-
aðarlega sterk, hlutlaus Svíþjóð
með Finnland sem samningsbund-
in er Sovétríkjunum á aðra hlið,
en á hina hliðina með tvö aðildar-
ríki Atlantshafsbandalagsins,
Noreg og Danmörk, — muni haida
í horfinu, viðhalda stöðugleika á
svæðinu og stuðia að góðri reglu í
Evrópu almennt.
En það er nú augljóst að
norræna jafnvægið er ekki
óbreytanlegt fyrirbrigði. Til þess
að viðhaida jafnvæginu á svæðinu
þarf viðkvæmar tilfærslur, sem
svar við utanaðkomandi þróun, af
hálfu landanna fjögurra sem hafa
mismunandi stefnu í öryggismál-
um. Þau verða að svara hinni
sovésku hernaðaruppbyggingu á
Kolaskaganum og síðbúnum við-
brögðum Atlantshafsbandalagsins
við henni, aukningu á herafla
Varsjárbandalagsins á sjó og
landi við Eystrasaltsstrendur,
áhrifum af afvopnunarsamn-
ingunum (SALT-samningunum)
milli Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna, hugsanleg hernaðarleg áhrif
nýfundinnar olíu undan ströndum
og tilkomu efnahagssvæða á sjó.
Tvíræðni
Þörfin á að samræma hagsmuni
norrænu fjölskyldunnar, einkum
Finnlands, við skyldur Atlants-
hafsbandalagsins skýrir tvíræðni í
stefnu Noregs að undanförnu þar
sem almenningsálitið er þó tryggi-
lega með aðild að Atlantshafs-
bandalaginu. Norðmenn neituðu
að heimila vestur-þýskum her-
sveitum að taka þátt í æfingum
Atlantshafsbandalagsins í Noregi.
Urho Kekkonen, forseti Finn-
lands, sem alltaf er viðkvæmur
fyrir öllu því sem gæfi Rússum
tækifæri til þess að beita fyrir sig
þeirri grein í samningi milli
þeirra sem gerir ráð fyrir samráð-
um um hernaðarleg málefni, greip
nú aftur til þess að ítreka tillögu
sína um norrænt kjarnorkulaust
svæði.
Sænskir stjórnmálamenn hafa
verið önnum kafnir við innanríkis-
mál, en hernaðarsérfræðingar
þeirra brugðust ókvæða við uppá-
stungu varnarmálaráðherra
Sovétríkjanna, Dimitri Ustinovs
marskálks, um að sovéskar og
finnskar hersveitir héldu sam-
eiginlegar æfingar. Uppástungan
var gerð í júlí í fyrra í Finnlandi,
en Finnar höfnuðu henni. Þetta
var túlkað í aðalstöðvum norður-
herstjórnar Atlantshafsbanda-
lagsins í Kolsás í Noregi sem
vísbending um það hvernig
Moskva kynni að bregðast við
auknum viðbúnaði Atlantshafs-
bandalagsins í Noregi og sem
tilraun til þess að letja Norðmenn
til þess að taka þátt í samstarfi í
þeim tilgangi. •
Frá hernaðarlegu sjónarhorni
séð endurspegla vaxandi áhyggjur
Atlantshafsbandalagsins af
norðurvæng sínum aukna hern-
aðarlega þýðingu svæðisins. Þessi
staðhæfing er sönn að því er
varðar tvö atriöi: grundvallarjafn-
vægi í kjarnorkumálum milli
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna,
og getu Sovétríkjanna til þess að
rjúfa samgönguleiðirnar milli
Norður-Ameríku og Vest-
ur-Evrópu með því að ná yfirráð-
um á sjó ' og landi yfir Norð-
ur-Atlantshafinu. Helstu ógnun-
ina á báðum þessum sviðum má
rekja til hernaðarmannvirkja
Sovétríkjanna á Kolaskaganum
þar sem norðurflotinn, hinn öflug-
asti af fjórum flotum Sovétríkj-
anna, hefur báekistöðvar sínar.
Fyrsti SALT-
samningurinn
Takmarkanir á framleiðslu
nýrra kjarnorkuvopna sem
Moskvu voru settar með fyrsta
SALT-samningnum við Bandarík-
in juku þegar mikilvægi sovéskra
kafbáta sem bera flugskeyti með
kjarnaoddum er skjóta má megin-
landa á milli. Árið 1978 höfðu um
tveir þriðju hlutar þessa herflota,
sem telur 90 kafbáta, bækistöðvar
á Kolaskaganum.
Skot frá nýjustu skipunum af
Delta-gerð geta náð til skotmarka
í Bandaríkjunum án þess að skipin
fari út úr Barentshafi. Þetta
orsakar að Atlantshafsbandalagið
einkum þó Bandaríkin verða að
leita uppi og eyðileggja þessa
kafbáta komi til kjarnorkuviður-
eignar. Helsta gagnvopnið er
bandarísku drápskafbátarnir sem
flestir eru staðsettir í Holy Loch,
en þeir eru kjarnorkuknúðir og
geta verið í förum um langt skeið
fyrir eigin afli. Eftirlit með ferð-
um sovéskra kafbáta er lífsnauð-
syn fyrir Bandaríkin sem verða að
geta athafnað sig í framtíðinni á
Noregshafi og Barentshafi og
koma í veg fyrir að Rússar geti
notað hernaðarmannvirki í Nor-
egi.
Kæmi til hefðbundins stríðs þar
sem kjarnorkuvopnum yrði ekki
beitt hefðu norsku hernaðarmann-
virkin líka mikilvægu hlutverki að
gegna. Þetta hlutverk hefur
stækkað á síðusta áratug vegna
vaxandi styrks Sovétríkjanna á
sjó og í lofti. Urslitaorrustan í
slíku stríði yrði sennilega um
yfirráðin yfir Norður-Atlantshaf-
inu sem liðsstyrkur frá
Norður-Ameríku yrði að fara um
til Evrópu. Hernaðarstefna
Atlantshafsbandalagsins er að
halda Grænland-ísland- Skot-
land-leiðinni til þess að koma í veg
fyrir að sovéskir kafbátar og skip
komist inn á Norður-Atlantshafið
Til þessa þarf yfirráð yfir eins
miklu og unnt er af Noregshafinu
og útiloka Rússa þarf frá norskum
flugvöllum. Einnig væri nauðsyn-
legt að hneppa sovéska Eystra-
saltsflotann eins lengi og verða
má.
Fyrir um það bil 10 árum hafði
Atlantshafsbandalagið trú á því
að það hefði styrk til þess að sigra
í slíkum orrustum og halda yfir-
ráðum yfir leiðum inn á Norð-
ur-Atlantshafið. Síðan hafa
Sovétmenn ekki aðeins fjölgað
skipum og kafbátum af öllum
gerðum í norðurflotanum, heldur
hafa líka stórkostlegar nýjungar
komið til. Sovéskar flugsveitir
sem staðsettar eru á svæðinu eru
ekki tiltakanlega fleiri en þær
voru fyrir áratug en þær eru
skipaðar nýjum flugvélum með
tiltækum flugskeytum og búnar
rafeindatækni af fullkominni
gerð.
Meira tjón
Breytingin á flotajafnvæginu
sem yfirmenn í norðuraðalstöðv-
um Atlantshafsbandalagsins
kenna aðallega um minna burðar-
þoli bandarískra flugvélamóður-
skipa hefur það að segja að ætti
bandalaginu að takast að sigra í
orrustunni um Norður-Atlants-
hafið tæki það nú lengri tíma og
ylli bandalaginu meira tjóni en
áður var reiknað með. Árið 1975
héldu Rússar mestu flotaæfingu
sem þeir hafa nokkurn tíma hald-
ið og æfðu árásir á leiðir liðsauka
Atlantshafsbandalagsins á Norð-
ur-Atlantshafi. Isaac Kidd sem þá
var æðsti flotaforingi sameinaðs
herafla bandalagsins á Atlants-
hafi orðaði það svo „að Sovétmenn
hefðu sýnt bæði getu og viðbúnað
til þess að koma í veg fyrir
liðsaukninga og birgðaflutninga
Atlantshafsbandalagsins".
Lengra til suðurs ógnar aukinn
árásarmáttur Varsjárbandalags-
ins Danmörku og Eystrasalts-
sundunum. Þetta er þó ekki nýtt
fyrirbrigði heldur hefur það verið
í uppsiglingu nokkur síðastliðin ár
þar sem Austur-Þjóðverjar, Pól-
verjar og Rússar hafa endurbætt
herafla sína á landi og sjó á
Eystrasalti, haldið heræfingar
sífellt nær ströndum Danmerkur
og leyft eftirlitsflugvélum sínum
að nálgast danska lofthelgi æ
meir. í aðalstöðvum Atlantshafs-
bandalagsins er gert ráð fyrir að
Varsjárbandalagið hafi áætlanir
um fleygflutninga um Eystrasalt
og Slésvík-Holstein til þess að
opna Eystrasaltssundin og tryggja
hægri væng bandalagsins fyrir
úrslitaviðureignina á Mið-Evrópu-
vígstöðvunum.
Haustið 1976 fluttu Rússar sex
diesel-knúna kafbáta af eldri
Golf-gerð — sem hver um sig
getur skotið þremur kjarnorku-
flugskeytum 1200 kílómetra — frá
norðurflotanum í Eystrasaltsflot-
ann. Ekki er álitið að þeir séu nein
sérstök ógnun við norðurvænginn,
en talsverður fjöldi borga á
meginlandinu og jafnvel í Bret-
landi er innan skotmáls þeirra.
Rússar „kjarnorkuvæddu" líka
Eystrasaltið og hefur það ýtt mjög
við Svíum.
Endurbætur á almennri hæfni
og árásarmætti herafla Sovétríkj-
anna og Varsjárbandalagsins á
norðurvængnum hefur neytt
Atlantshafsbandalagið til þess að
viðurkenna þörfina á betri áætlun
um liðsauka bæði fyrir Danmörku
og Noreg. Að vissu leyti er þörfin
brýnni fyrir Danmörku vegna þess
að orrustan um yfirráðin yfir
Eystrasaltssundunum myndi
sennilega verða fljótt útkljáð, en í
Norður-Noregi gæti Atlantshafs-
bandalagið unnið tíma með því að
láta af hendi land.
Mikilvægar
áætlanir
Um 1977 var ljóst orðið að það
var undir því komið að unnt væri
að hrinda í framkvæmd fljótvirk-
ari liðsaukaáætlun hvort treysta
mætti Atlantshafsbandalaginu á
norðurvængnum. Áætlunin nær
til tveggja nýrra atriða: geymslu
þungaútbúnaðar fyrir liðsauka-
sveitirnar í Noregi og Danmörku
og aukinna loftvarna. Vaxandi
ógnun Sovétríkjanna siglingaleið-
um Atlantshafsbandalagsins
táknar að varaliðssveitirnar geta
ekki treyst á að geta flutt þunga-
útbúnað sinn sjóleiðis á fyrsta
stigi neyðarástands.
Þessar áætlanir skipta miklu
fyrir Bandaríkin, Kanada og Bret-
land vegna þess að norðurvængur-
inn er sífellt að verða mikilvægari
fyrir þau sem fremsta varnarlína.
Herlið frá Kanada mun láta í té
aðal landgönguliðsauka fyrir Nor-
eg, en breskum og hollenskum
sjóliðum er ætluð annaðhvort
Danmörk eða Noregur. Fluglið
mun aðallega koma frá Bandaríkj-
unum og Bretlandi.
Ráðamönnum í Kaupmanna-
höfn og Osló er í mun að auka
tiltrú á liðsaukaáætlanir Atlants-
hafsbandalagsins sem borgirnar
varðar, en um leið er þeim umhug-
að um að jafnvægið á svæðinu —
norræna jafnvægið — raskist ekki
og er fullur skilningur á því innan
bandalagsins. Geymsla þungaút-
búnaðar og áætlunin um liðsauka
í lofti verða því að takmarkast við
hina hefðbundnu neitun landanna
tveggja á því að leyfa Atlantshafs-
bandalaginu að staðsetja kjarn-
orkuvopn á landssvæði þeirra
hvort sem er á friðartímum eða
stríðstímum og heimild þeirra til
þess að bandalagið hafi herafla
staðsettan í löndum þeirra á
friðartímum.
Gagnrýni
Geymsla útbúnaðar á vegum
Atlantshafsbandalagsins í Noregi
sem nú er nánar verið að semja
um hefur verið harðlega gagnrýnd
í sovéskum blöðum. Rússar hafa
einnig lýst óánægju sinni með
ákvörðun Norðmanna um að taka
þátt í hinu nýja loftvarnar- og
stjórnkerfi Atlantshafsbandalags-
ins, AWACS, en í byrjun apríl sl.
sagði norski landvarnarráðherr-
ann Rolf Hansen að hann hefði
ástæðu til að ætla að sovésk
stjórnvöld litu þessa þróun raun-
sæjum augum.
Svipuð raunsæ stefna virðist
hafa verið ákveðin í hinum hlut-
lausu Stokkhólmi og Helsinki við
því að aðstaða Atlantshafsbanda-
lagsins í Noregi og Danmörku hafi
verið efld. En bæði Svíar og
Finnar hafa sett fyrirvara vegna
hernaðaruppbyggingar beggja að-
ila í framtíðinni. Það er viður-
kennt að raunsæ stefna er líkleg
til þess að verða ofan á varðandi
hernaðaraðstöðuna í Norð-
ur-Evrópu svo fremi að stjórnir
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna
séu staðráðnar í að framfylgja
tilslökunarstefnunni sem ríkt hef-
ur undanfarinn áratug. En spurn-
ingin er hvað verða myndi af
SALT-viðræðurnar færu út um
þúfur, breyting yrði á forustunni í
Kreml eða að framagjarn banda-
rískur öldungadeildarþingmaður
kysi að notfæra sér kjarnorkuógn-
unina á Kolaskaga gegn landi
hans og krefjast öflugri aðstöðu
Bandaríkjanna í Noregi.
Nú er ekki sýnileg nein röskun á
norræna jafnvæginu. En sú til-
finning að hin niðurbælda spenna
á svæðinu milli aflanna tveggja sé
að aukast — sem óhjákvæmilega
hefði áhrif á samskipti Norður-
landanna — er ofarlega í hugum
stjórnmálamanna og hernaðarsér-
fræðinga í öllum norrænu höfuð-
borgunum fjórum.