Morgunblaðið - 05.12.1979, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 1979
Það þjóðfélagsástand að valdbeiting manna gegn öðrum er eins lítil og mögulegt er, það ástand er til marks um það
að frelsi sé þar við lýði.
Frelsishugtak
frjálshyggju-
manna og
hugtaka-
ruglingur
marxista
Ekki er ofsögum sagt af stjórn-
málamönnum! Nú hefur þeim tek-
ist með kosningabrambolti sínu að
bæta gráu ofan á svartasta
skammdegið. Auðvitað er það illa
gert að niðurlægja almenna
skynsemi á samhæfðan og skipu-
lagðan hátt, einmitt á þessum
árstíma, þó ekki sé nema vegna
þess, að Islendingum er annt um
skynsemina, þeir eru öðrum þjóð-
um þunglyndari og raunar er
þyngst í þeim lundin þegar sól er
lægst á lofti.
Ætlunin með þessari grein er
m.a. sú að fjalla um stjórnmál og
skynsemi. Það er þó ekki meining
mín, að stjórnmálamenn eigi einir
sök á óskynsamlegum stjórnmála-
umræðum. Og það sem meira er,
ég ætla hér með að taka þátt í
þessu brambolti þeirra, því þessi
grein verður í besta falli að
skóðast sem óbeinn áróður fyrir
Sjálfstæðisflokkinn og gagnrýni
(vonandi harðsvíruð) á marxísku
stjórnmálaflokkana, Fylkinguna
og Alþýðubandalagið. Þessa vil ég
geta áður en lengra er haldið. Hitt
er svo annað mál, að sjálfur tel ég
að þetta framlag sé meira í ætt við
skynsemi en almennt gengur og
gerist í kosningabaráttu á Islandi.
I þeirri trú er greinin skrifuð. Svo
er annarra að dæma hvernig til
hefur tekist.
Ef að likum lætur, þá er ég ekki
eini Islendingurinn, sem þessa
dagana veltir því fyrir sér í fullri
alvöru, hvort skynsamlegar
stjórnmálaumræður séu möguleg-
ar. En hvað sem þeirri spurningu
líður, þá er okkur einatt tamt að
meta umræður skynsamlegar eða
óskynsamlegar. Og meðan svo er,
ættum við að geta fallist á að
óskynsamlegar umræður geti orð-
ið skynsamlegri. Það liggur í
augum uppi, að til að menn geti
talað saman um stjórnmal af
einhverri skynsemi þá þurfa þeir
að skilja hver aðra. Nú kynni
einhver að halda, að tali menn
sama tungumál, þá sé þeim ekkert
að vanbúnaði í þessum efnum. En
svo er reyndar ekki, því menn geta
í umræðum sínum notað sömu
orðin án þessa að skilja þau sama
skilningnum. Og þegar grannt er
skoðað, kemur ,í ljós, að flest þau
orð sem oftast koma fyrir í
umræðum um stjórnmál og
stjórnspeki, hafa hvert um sig
bæði margvíslegar og óljósar
merkingar. Þegar tveir menn tala
saman á tungumáli, sem öðrum
þeirra eða báðum er ekki tamt, þá
gera þeir sér jafnan far um að
misskilja ekki og verða ekki
misskildir. Það er hins vegar
eftirtektarvert, að í stjórnmálum
þykir alltof fáum það ómaksins
vert að gera sjálfum sér og öðrum
grein fyrir merkingu þeirra orða
sem til álita koma. Algengustu
orðin í stjórnmálumræðum hafa
ekki einungis margvíslegar merki-
ngar eftir því hvaða einstaklingar
nota þau. Hitt þykir ekki síður
sjálfsagt að hver og einn breyti
sinni eigin merkingu á orðinu allt
eftir hvað þurfa þykir fyrir áróð-
ursgildi umræðnanna. Orðin
stjórnmál hægri, vinstri, stétt,
alþýða, jöfnuður, jafnrétti, rétt-
læti, lýðræði, vald og frelsi gætu
því nálega merkt allt milli himins
og jarðar. Hætt er við að mörgum
þætti það kyndugur talsmáti ef
almenningur tæki nú upp á því
allt í einu að nota orðið bifreið
yfir fáein, mörg eða öll samgöngu-
tæki á láði, lofti eða legi, allt eftir
hentisemi hvers og eins. Menn
yrðu þá aldrei vissir í sinni sök um
það hver ætti við hvað. I einu
tilfellinu gætu menn átt við
barnavagna, boeing-þotur og
brunabíla, í annan stað væru það
kannski skuttogarar og skíðasleð-
ar. Og guð má vita hvað mönnum
kæmi til hugar því af nógu yrði að
taka.
Nú ber þess að geta, að ekki er
verið að mæla með einni lögbund-
inni skilgreiningu fyrir hvert
þeirra orða sem upp eru talin hér
að framan. Öll eru þessi orð
vandmeðfarin og ágreiningur um
það, hvernig beri að skilja þau, er
hvorki meira né minna en megin-
ágreingur allrar stjórnspeki. Ekki
er til neinn einn algildur mæli-
kvarði á það hvaða skilgreining sé
annarri skynsamlegri. Hitt er svo
annað mál, að skilgreiningar eru
misjafnlega skynsamlegar, og
hægt er að sýna fram á það með
rökum og samanburði. Mönnum er
að sjálfsögðu heimilt að nota orð
eins og „frelsi" og „félagslegt
réttlæti" í hvaða merkingu sem er.
En geri menn þá kröfu, að litið sé
á umræður þeirra sem eitthvað
annað og meira en ómerkilegt
áróðurstagl, þá verður að gera
kröfur til þeirra á móti. Þeir verða
í fyrsta lagi að gera sjálufm sér og
öðrum sæmilega skýra grein fyrir
þeim skilningi sem þeir leggja í
orðin. Þeir verða í öðru lagi að
vera reiðubúnir til þess að rök-
styðja það hvers vegna þeir leggi
þennan skilning í orðin, en ekki
einhvern annan. Og þeir verða í
þriðja lagi að vera sjálfum sér
eftir Kjartan
Gunnar
Kjartansson
Fyrri hluti
samkvæmir hvað varðar merking-
una. Ekki breyta um merkingu
eftir því sem þurfa þykir í við-
leitni til að sannfæra mótherjann.
Uppfylli menn ekki þessar kröfur,
verður með engu móti sagt að þeir
séu að fjalla um „frelsi" eða
„félagslegt réttlæti" á skynsam-
legan hátt.
Það er því miður alltof út-
breiddur misskilningur að hug-
leiðingar af þessu tagi komi heim-
spekingum einum við. Sé það vilji
okkar, að stjórnmálaákvarðanir
verði skynsamlegri en við höfum
hingað til átt að venjast, þá hlýtur
það einnig að vera vilji okkar, að
stjórnmálaumræður verði skyn-
samlegri. Og með stjórnmálaum-
ræðum er hér ekki aðeins átt við
útvarpaðar umræður milli mál-
svara stjórnmálaflokkanna, held-
ur allar alvarlegar tilraunir
manna til að skiptast á skoðunum
um stjórnmál. Mikilvægasta
skrefið í þá átt að gera stjórn-
málaumræður á Islandi uppbyggi-
legri en þær hafa hingað til verið,
felst í því að rýma svolítið til í
þeim frumskógi hugtakaruglings,
sem hér hefur verið fjallað um.
í lýðræðislegum þjóðfélögum
hafa stjórnmálaskoðanir og
stjórnmálaumræður úrslitaáhrif á
ákvarðanir stjórnvalda. En
ákvarðanir stjórnvalda hafa bæði
mikil og margvísleg áhrif á líf
okkar allra. Þegar til lengdar
lætur, eru áhrif stjórnmálanna
afdrifaríkari fyrir mannlífið en
marga grunar. Þess vegna er vilji
hvers og eins til þessa að hugsa og
ræða um stjórnmál af skýrleik og
skynsemi einhver gleggsti vottur
um siðferðilega afstöðu hans til
meðbræðra sinna.
Frelsið og
frelsishugtök
Allir þeir, sem eitthvað þekkja
til ólíkra stjórnspekistefna, kom-
ast vart hjá því að uppgötva þá
undarlegu en kannski eðlilegu
staðreynd, að hver stefna hefur
sín uppáhalds orð. Marxískir
málsvarar hafa þannig mestar
mætur á orðunum stéttarvituhd,
jöfnuður, kúgun, alþýða, öreigar,
auðvald og alræði. Því má svo
bæta við, að ekki aðeins marxist-
ar, heldur allir svokallaðir vinstri-
menn, hafa gert orðið — félags-
legt— að einhverju algengasta
forskeyti í íslensku máli.
I umræðum um stjórnmál og
stjórnspeki höfðum við frjáls-
hyggjumenn hins vegar oftar til
orðanna vald, markaður, upplýs-
ingar, þekking skynsemi og frelsi.
Og við látum ekki þar við sitja, því
það er skoðun okkar að frelsið, í
þeim skilningi sem við leggjum í
orðið, sé lykilhugtak stjórnmál-
anna. Ástæðan til þessarar skoð-
unar er sú kenning frjálshyggj-
unnar, að frelsið (í okkar skiln-
ingi) sé nauðsynleg forsenda
þeirra meginmarkmiða, sem flest-
ar stjórnspekistefnur setji sér, og
almennt eru viðurkennd sem já-
kvæð markmið. Dæmi um slík
markmið eru félagslegt öryggi,
almenn menntun, frjáls menning,
mannréttindi, lýðræði, réttarríki,
aukin efnahagslegur jöfnuður,
efnahagslegar framfarir og vernd-
un lífríkis, náttúruauðlinda og
menningarverðmæta á byggðu
bóli. Það er með öðrum orðum
skoðun okkar, að frelsið (í okkar
skilningi) sé eina tryggingin fyrir
mannúðlegum stjórnarháttum
sem taki mið af velferð þegnanna.
Þegar þessa er gætt, ætti engan
að undra þá staðreynd, að okkur
frjálshyggjumönnum er annt um
orðið frelsi, og að við leggjum
áherslu á skynsamlega skilgrein-
ingu þess.
En rétt eins og vikið var að hér