Morgunblaðið - 07.12.1979, Blaðsíða 4

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. DESEMBER 1979
32
»
SAGA.
Tímarit Söguíélgs. XVII — 1979.
tltg. Sögufélg. Rvk, 1979.
Á seinni árum hafa allmargir
íslenskir sagnfræðingar valið sér
að viðfangsefni samskipti íslend-
inga og englendinga á umliðnum
árum og öldum. Ástæðurnar hygg
ég vera einkum tvær. í fyrsta lagi
blíð og stríð kynni þessara tveggja
grannþjóða seinustu fjörutíu árin.
I öðru lagi áhrif frá Birni Þor-
steinssyni sem gerði þetta að
kjörefni sínu — og raunar að
ævistarfi sem sagnfræðingur.
Ráðagerðir um innlimun
íslands í Bretaveldi á árunum
1785—1815 heitir fyrsta ritgerðin
í þessari Sögu, höfundur Anna
Agnarsdóttir. Anna er ung að
árum og nýliði í hópi sagnfræð-
inga. Ritgerð hennar er greinagóð
og vel unnin. Hún er líka forvitni-
leg fyrir ýmissa hluta sakir. Til að
Anna Agnarsdóttir
mynda snertir hún skrítnasta
hluta Islandssögunnar, valdatöku
Jörundar hundadagakonungs hér
árið 1809. Anna leiðir rök að því
að Jörundur hafi átt — í fúíustu
alvöru — að þjóna hér breskum
hagsmunum, en hins vegar stóð
breska stjórnin engan veginn að
valdatöku hans, mun hafa verið
henni andvíg, og þess vegna urðu
völd Jörundar hér svo skammvinn
sem raun varð á.
En til voru meiri háttar menn
en Jörundur sem vildu að England
sölsaði undir sig ísland. Anna
upplýsir að »á tímabilinu 1785—
1815 hvöttu ýmsir Bretar bresku
stjórnina til að slá eign sinni á
Island. Voru þessar tillögur und-
antekningarlaust komnar frá
einkaaðilum, sem virðast fyrst og
fremst hafa haft eiginhagsmuni í
huga.«
Bðkmenniir
eftir ERLEND
JÓNSSON
En ísland varð ekki bresk ný-
lenda, þó svo að bretar væru
nægilega sterkir og meira en það
til að hrifsa landið af dönum.
Hvað hélt aftur af þeim?. Anna
svarar því í niðurlagsorðum:
»Þegar öllu er á botninn hvolft,
má segja, að meginástæðan fyrir
því, að Bretar innlimuðu ekki
Island í Bretaveldi, hafi verið sú,
að talið hafi verið, að það gæti
ekki borgað sig, enda hafi bæði
skort stjórnmálalegar og efna-
hagslegar forsendur fyrir töku
landsins.«
Næst er ritgerð eftir Ólaf R.
Einarsson sem hann nefnir Fjár-
hagsaðstoð og stjórnmálaágrein-
ingur og fjallar um ȇhrif er-
lendrar fjárhagsaðstoðar á stjórn-
málaágreining innan Alþýðu-
flokksins 1919—1930.« Því næst
rita þeir Anders Bjarne Fossen og
Magnús Stefánsson um verslun
Björnvinjarmanna á íslandi
1787—1796, en þar næst er svo
ritgerð Helga Þorlákssonar,
Miðstöðvar stærstu byggða. »Því
sést hér ei stórbær með Ijómandi
torg?« kvað Einar Ben þegar hann
sigldi á gufubáti upp eftir Hvítá.
Einar var að spyrja um sam-
tímann. En Helgi spyr hér um
fortíðina — hví risu ekki á fót
þéttbýli kringum verslunarstaðina
fornu — hér eins og í öðrum
löndum? »Alkunnugt er,« segir
Helgi, »að bæir urðu ekki til á
íslandi á miðöldum. En til urðu
miðstöðvar þar sem fólk kom
saman árstíðabundið ýmissa er-
inda og sums staðar verður vart
forstiga þéttbýlismyndunar.«
Helgi ræðir einkum um tvo
staði: Hvítársvæðið og Eyrar.
»Hvað olli því að á Eyrum varð
ekki bær á miðöldum? Fátækt
landsins og fámenni skiptu að
sjálfsögðu miklu máli. Þó virðist
mjög sennilegt að ísland hefði
«
getað borið smábæ á Eyrum á f.hl.
14. aldar, þ.e. áður en upp kom
svarti dauði í Noregi og dofnaði
yfir sambandi milli landanna.
Fólksfjöldi hefur þá líklega verið
með því mesta sem varð á Islandi
fram á 19. öld, atvinnulíf skipt
milli sjávar og sveita og skreið
eftirsótt. Líklega olli skortur sam-
ræmdra pólitískra aðgerða því að
Eyrar urðu ekki bær.« Svipað
telur Helgi að komið hafi í veg
fyrir þéttbýlismyndun á Hvítár-
svæðinu — »fólksfæð en þó
kannski fremur skortur pólitískra
aðgerða og loks breyttir atvinnu-
hættir olli líklega mestu um að
svo varð ekki.«
Allar eru þessar athuganir og
hugleiðingar hinar merkilegustu
því víst hefði íslandssagan orðið
önnur ef hér hefðu þegar á
miðöldum — eða »til forna« eins
og löngum var sagt — risið á fót
umtalsverðir kaupstaðir með
fastri búsetu, verkaskiptingu og
innlendri borgarastétt. Að svo
varð ekki olli meðal annars því að
upphaf þéttbýlismyndunar hér á
Helgi Þorláksson
liðinni öld og fyrri hluta þessarar
var af mörgum talin óþjóðleg og
uggvænleg þróun. Hefðina, fyrir-
myndina, festuna vantaði. Jafnvel
svo lengi sem á fimmta áratug
þessarar aldar hélt framsóknar-
þingmaður einn því fram í fullri
alvöru að búseta í þéttbýli væri
andstæð íslendingseðlinu. Þeim
hluta sögunnar, sem varðar hug-
myndir íslendinga um frumstig
þéttbýlismyndunar í landinu, hafa
sagnfræðingar þegar gert nokkur
skil og munu vafalaust gera betur
síðar.
Þrjár ritgerðir eru enn í þessari
Sögu: Skjalabók Helgafellsklaust-
urs eftir Sveinbjörn Rafnsson,
Var konungsúrskurðurinn um
stofnun Innréttinganna brot á
samningsbundnum rétti Hör-
mangarafélagsins eftir Jón
Kristvin Margeirsson og Sagn-
fræði og félagsfræði, síðari hluti
ritgerðar eftir Loft Guttormsson,
auk þess ritfregnir, félagatal, upp-
lýsingar um höfundana og fleira.
Það sannast á hinum mikla
félagafjölda í Sögufélaginu hversu
áhugi á sagnfræði er hér almenn-
ur. Þetta ágæta ársrit, sem stækk-
ar að blaðsíðutali með hverju
árinu sem líður, er líka alþýðlegt á
sína vísu. Eigi að síður hefur tekist
að halda því á ströngu sérfræði-
stigi og verður svo vonandi áfram,
það er að segja að einungis verði
birtar ritgerðir sem reistar eru á
nýjum og traustum rannsóknum.
Þjóðlegur fróðleikur, sem alþýð-
legir fræðimenn hafa tekið að sér
að sinna, er ekki síður merkilegur.
En hann er annars konar og fær
inni í öðrum ritum. Saga, tímarit
Sögufélagsins, er vísindarit og á
að vera það.
Varð það örugglega
síldin sem brást?
Anton Helgi Jónsson:
DROPI ÚR SÍÐUSTU SKÚR
(ljóð) 60 bls. Mál og menning ’79.
ÞESSI ljóðabók finnst mér góð.
Vitaskuld þykja mér ekki öll
ljóðin í henni jafn góð, en sem
heild finnst mér hún góð. Ég tel
mig þess engan veginn umkominn
að gefa Antoni Helga holl ráð hins
gamalreynda skálds, eins og einatt
tíðkast í ritdómum um bækur
ungra höfunda. Það er einfaldlega
vegna þess að ég er ekki gamal-
reynt skáld, heldur í alveg sömu
aðstöðu og hann sjálfur, enda held
ég að við séum nærri jafnaldrar.
Ég get því einungis sagt hvað mér
finnst um bókina og hvers vegna.
En fyrst nokkrar staðreyndir:
Þetta er önnur ljóðabók höfund-
ar, sú fyrsta, Undir regnboga, kom
út 1974 og þekki ég ekkert til
hennar. Þessi nýja bók skiptist í
fjóra kafla, sem heita: Heimslyst-
arsálmar, Farsælda frón, Mánu-
dagar og Þjóðvísur. Þessi kafla-
skipting virðist mér fremur vera
tæknilegt atriði, en að ljóðin í
hverjum kafla fyrir sig eigi nokk-
uð sérstakt sameiginlegt sem
skilji þau frá hinum. í fyrsta,
öðrum og fjórða kafla er að finna
ljóð um margvísleg efni, bæði
mjög persónuleg ljóð og ljóð um
lífið og tilveruna og þjóðfélagið.
Þar má m.a. finna sniðugt
ástarljóð, sem hefur að geyma
þessar setningar:
Ég vil yrkja nafn þitt
og mitt og plús á milli
á biðskýli öll
og simaklefa í bænum.
Tvö á samá miöa feröumst við
meö hjörtun aö leiðabókum.
Bókmenntlr
eftir
SVEINBJÖRN
I. BALDVINSSON
Til dæmis um hin pólitísku ljóð
langar mig að tilfæra bröt úr
Heimslystarsálmi nr. 2:
Hreinir eru draumar sem klukkur raska
spakar samræður sem verkstjórar slita
göfugar hugrenningar sem stritið kæfir.
Og sannlega sannlega segi ég yður
meðan ekki er siglt vegna hagsmuna
ræðaranna
er letin
er letin letin dyggð.
Anton Helgi víkur einnig að
trúmálum og í ljóðinu Illa feðr-
aður drengur má lesa þessi orð:
En eigi ég að boða fögnuð
er hann þessi:
Það kemur ekkert guðsríki
Það kemur ekkert guðsriki.
Von er um bjartari daga
verði þörfin fyrir guði sigruð
og börnin sem fæðast og gráta
frelsarar heimsins.
Besti hluti bókarinnar finnst
mér þó vera þriðji hlutinn, Far-
sælda frón. Sá ljóðaflokkur hefur
að geyma ljóð um ýmsa viðkomu-
staði á hinum margræga Hring-
vegi. Hér er þó ekki um að ræða
meðvitundarlausan óð til lands-
lagsins, heldur eins konar alls-
herjar áminningu til íslensku
þjóðarinnar um að hugsa sinn
gang, en gleyma sér ekki í óminn-
islandi „velferðarinnar". Og þar eð
mér finnst þetta einmitt vera
hlutverk ungra skálda, finnst mér
þessi ljóðabók góð. Að lokum enn
eitt dæmi; úr ljóðinu, Á Siglufirði:
Smábær í herpinót skyndigróöans
úr brúnni stjórnuðu hverfulir
peningamenn.
Siðan hefur lóðað A einni spurningu:
Var það orugglega síldin sem brást?
Kaupmannahöfn 24.11 ’79
Hafa þeir bæði heyrn og mál
Valdís Óskarsdóttir:
Búálfarnir
Myndskreyting meginmáls:
Katrín Jónsdóttir.
Myndskreyting kápu:
Bjarni D. Jónsson.
Prentsmiðjan Oddi hf.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.
- 1979.
Álfasaga þessi gerist í mann-
heimum eins og flestar sögur um
álfa. Þótt trúin á tilveru þeirra sé
að mestu dauð fyrir meir en
hundrað árum eru sögur af þeim
og samskiptum þeirra við menn-
inga enn í fullu gildi.
Samkvæmt fornum sögnum
gátu heimkynni álfa verið í hólum,
steinum, sjó og jafnvel í lofti.
Hefðin hefur verið sú að búálfar
væru helst í sveitum og létu sér
annt um hag bús og barna. Ekki
held ég að þeir séu íslenskt
fyrirbrigði í vitund fólksins.
Sjonni er „búálfur, dvergur eða
álfur" og á heima í steinvegg
frystihúss í Vestmannaeyjum. I
Bókmenntir
eftir JENNU
JENSDÓTTUR
frystihúsinu vinnur ungur
Reykvíkingur Sveinn eða Svenni.
Einkennileg atvik verða til þess
að þeir Sjonni og Svenni hittast og
verða vinir.
Sjonni sem áður hefur átt
heima í Reykjavík fylgist síðan
með Svenna til Reykjavíkur og
sest að á heimili hans í litlu,
gömlu húsi. Brátt er allt krökkt af
búálfum heima hjá Svenna og allt
erfiðið sem Sjonni hefur skapað
honum margfaldast. Svenni lætur
það ekki á sig fá. Hann kemur
fram eins og fyrirmyndar húsráð-
anda sæmir, enda hefur hann líka
gaman af jtessu ærslafulla litla
álfafólki. Álfarnir eru sýnilegir
Svenna, en ósýnilegir vinum hans
og út frá því skapast ýmsir
skrýtnir atburðir. Þegar Svenni
ætlar að flytja úr gamla húsinu í
blokk, flytur álfaskarinn út í
hraun. Það er einkum dvergurinn
Þrammi sem ræður því — hann
getur ekki lifað inni í borginni þar
sem „gervináttúran" gerir honum
gramt í geði. „... Rennisléttir
grasfletir og gangstígarnir út-
reiknaðir í skrefafjölda ..."
Valdís Óskarsdóttir
Valdís Óskarsdóttir segir
skemmtilega frá og hefur mikið
hugarflug. Hún reynir ekki að
gera sögufólk sitt meira né gáf-
aðra en aðra. Það er líf í tuskun-
um í þessari bók og margt gerist.
Áreiðanlega þekkja börnin sig
sjálf í frásögnum hennar af álfun-
um. Og hver þekkir ekki glaðan og
gáskafullan krakkahóp, sem ærsl-
ast og ruslar til eins og álfarnir.
— Og krakka sem ekki þvo sér.
Ekki er ástæða til að amast við því
þótt álfarnir bulli stundum. Það
gerðu þeir líka þegar álfatrú var
við lýði. í gömlum sögum segir frá
því er Sigurður nokkur Pálsson
heyrði kveðið í Álfhól: „Ali mírin
dansi florin bimbsi". Það var
álfamál.
Þetta er skemmtileg álfasaga
sem börnin hafa áreiðanlega gam-
an af. Kápumynd og myndir prýða
bókina og frágangur allur er
ágætur.