Morgunblaðið - 12.01.1980, Side 15

“MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. JANÚAR 1980
15
Jón Óttar Ragnarsson:
Baráttulist eða markaðslist?
Sá misskilningur er enn út-
breiddur að frjáls listsköpun sé
eitthvert náttúrulögmál sem
ekki verði stöðvað hvernig sem
allt veltur. Fátt er fjær sanni.
Enda þótt listsköpun sé mannin-
um án efa í blóð borin sýnir
reynslan að hún á sér ekki stað
ef umhverfið er henni óhagstætt.
Ríkisvaldið hefur frá upphafi
vega einkum notað tvær aðferðir
til þess að drepa listirnar í
dróma. Önnur er sú að heimta að
listamenn snúi sér eingöngu að
því sem mætti kalla baráttulist.
Hin er sú að afneita öllu nema
markaðslist. Má vart á milli sjá
hvor aðferðin — sé þeim beitt af
hörku — hafi reynst lista-
mönnum þyngri í skauti.
Austantjalds heimtar ríkis-
valdið baráttulist sem þjónar
hagsmunum heildarinnar eins
og valdhafar skilgreina þá. Aðra
list er reynt að uppræta. Sú list
sem fær að þrífast er leyfð með
skilyrðum. Gildir það einkum
um þöglar greinar á borð við
skautahlaup, ballett og dans.
Á Vesturlöndum heimta sum-
ir stjórnmálamenn eingöngu
markaðslist. Sjónarmið þeirra er
að ríkið megi ekki styðja lista-
menn af hugmyndafræðilegum
ástæðum. Þetta þýðir að stjórn-
völd láta listir og listamenn
afskiptalaus með öllu. Einungis
sú list sem „selst“ á upp á
pallborðið við þær kringumstæð-
ur.
Afleiðingar þessa boðskapar
— sem sumir hafa ranglega
orðað við frjálshyggju — blasa
við í meira eða minna mæli í
öllum löndum vestan hafs. Eru
þær einkum áberandi á sviðum
þar sem stuðningur hins opin-
bera hefur verið smásmugu-
legastur. Ýmsir fúskarar sem
„selja“ eru titlaðir listamenn en
aðrir sem „selja illa" eitthvað
annað.
íslendingar hafa ekki farið
varhluta af markaðslistinni.
Uppgangur afþreyingariðnaðar-
ins hér á landi er orðinn slíkur
að margir eru farnir að rugla
honum saman við list. Auk þess
hafa margir farið út á þá braut
að framleiða verk sem falla að
smekk „neytenda“ en vilja samt
láta kalla sig listamenn.
Að kalla á markaðslist á
ekkert skylt við frjálshyggju
heldur er hér á ferðinni enn einn
angi af alræðishugsun. Frjáls-
hyggja í markaðsmálum getur
aðeins gilt þegar framleiðand-
inn getur óhræddur lagað verk
sín að kröfum neytenda. Þetta
boðorð gildir aftur á móti ekki á
sviði lista því sá sem fer inn á þá
braut hættir að vera listamaður.
Stuðningur við listir er fylli-
lega hliðstæður við stuðning til
menntakerfisins. Sá stuðningur
byggist á því að verðmæti sem
Listir
og stjórn-
mál 2
felast í góðri menntun skila sér
til baka — oft margfaldlega —
síðar á starfsævi einstaklings-
ins.
Neysluvara sem neytandinn
óskar ekki eftir er lítils virði eða
einskis virði jafnt í nútíð sem
framtíð. En málverk eftir góðan
listamann sem enginn vildi
kaupa árið sem það var málað —
vegna þess að höfundur þess var
þá óþekktur og verkið framand-
legt og jafnvel ögrandi — getur
engu að síður selst 20 árum síðar
og þá fyrir upphæð sem að
raungildi er margfalt hærri en
sú sem höfundurinn setti upp í
fyrstu.
Þegar rætt er um fjármögnun
listar er m.a. rætt um það hvort
það sé þjóðfélagslega réttlætan-
legt að listamaður sem skóp
verkið búi við sult og seyru alla
ævi þótt verk hans seljist á tugi
milljóna eða meira nokkrum
áratugum seinna og verði síðari
kynslóðum ævarandi uppspretta
ánægju og gleði.
Hefðu listamenn á borð við
Jóhannes Kjarval, Gunnlaug
Scheving, Jón Stefánsson og
Asgrím Jónsson fengið að njóta
ávaxtanna af eigin starfi eins og
nær allar stéttir krefjast nú
hefðu þeir allir orðið auðugir
menn. Þess í stað áttu þeir við
mikla fjárhagsörðugleika að
stríða á þeim tíma þegar mörg
þeirra bestu verk urðu til.
Óraunhæft er að ætlast til
þess að þjóðfélagið greiði lista-
mönnum að fullu „raungildi"
verka þeirra langt fram í
tímann. Það hlýtur þó að vera
réttlætismál að tryggt sé að
góðum listamönnum — ungum
sem gömlum — séu búin sömu
lífsskilyrði og öðrum vinnandi
þjóðfélagsþegnum.
Meðal grannþjóðanna er
stuðningur við listamenn mestur
í rótgrónum lýðræðislöndum,
t.d. Vestur-Þýskalandi og Norð-
urlöndum. Á ferð um V-Þýska-
land fyrir skömmu hitti ég ýmsa
stjórnmálamenn að máli en þó
engan — hvorki íhaldsmann né
sósíalista — sem sagðist efast
um að því mikla fé sem veitt er
m.a. til tónlistar og leiklistar sé
vel varið.
Staðreyndin er sú að æ fleiri
stjórnmálamenn á Vesturlönd-
um gera sér ljóst að innblástur
og gagnrýni listama-nnanna
verður ekki metin til fjár. Auk
þess er listsköpun eitthvert frið-
samlegasta form einstaklings-
baráttu sem til er. Ástæðan er
fyrst og fremst sú að góð list
krefst þrotlausrar vinnu jafnt
fyrir þann sem skapar, flytur og
nýtur.
Sú staðreynd að frjáls list-
sköpun er etv. sú starfsemi sem
hvað mest stuðlar að friði
manna í millum getur skipt
sköpum þegar þess er gætt að
margir listamenn eru ekki ein-
hamir. Þess eru mörg dæmi að
listin — eins og ástin — getur
breyst í andstöðu sína sé hún
kyrkt í fæðingu. Ef til vill var
einn hættulegasti einræðisherra
allra tíma — Adolf Hitler —
dæmi um þetta.
Hitt er algengara að listin —
sé að henni þjarmað — verði
vísir að andspyrnuhreyfingu. I
alræðisríkjum austantjalds hafa
listamenn myndað með sér ýmis
samtök sem starfa undir yfir-
borðinú. Ef til vill verða þau
kveikjan að þeirri hreyfingu sem
fyrr eða síðar mun skekja þessa
„bergmálslausu múra“ til
grunna í eitt skipti fyrir öll.
Því er ekki heldur að leyna að
gagnrýni listamanna hittir fleiri
en valdhafa alræðisríkjanna.
Hér á Vesturlöndum hefur gagn-
rýni þeirra orðið óvægnari í
seinni tíð. En ef betur er að gáð
má rekja mikið af þeirri gagn-
rýni til þess útbreidda misskiln-
ings að markaðurinn eigi að
skera út um hvað sé list og hvað
ekki. Þar sem þessi gagnrýni er
á rökum reist er hún jákvæð og
a.m.k. enn sem komið er mælt í
fullri friðsemd.
Dæmi um hin jákvæðu áhrif
listarinnar má m.a. sjá hjá
katólsku kirkjunni á miðöldum.
Eitt snjallasta framtak kirkj-
unnar var að taka listamenn —
málara, myndhöggvara og arkí-
tekta — í þjónustu sína. Þær
fögru dómkirkjur og listaverk
sem margir fremstu listamenn
heims sköpuðu á hennar vegum
hafa án efa átt sinn stóra þátt í
velgengni þessarar öflugu trúar-
stofnunar.
Að lokum: Stjórnmálamenn
verða að átta sig á því að þeir
þurfa eins mikið — líklega meira
— á listamönnunum að halda en
listamennirnir á þeim. Aðeins
með því að hlúa að starfi þeirra
frá upphafi geta stjórnmála-
mennirnir vænst þess að njóta
trausts þeirra þegar þeir eru
orðnir viðurkenndir fyrir verk
sín.
w
í kulda og myrkri
ég kvað og ég baðst
ekki vægðar, og kvæð-
ið var gjöf mín til
lífsins sem vera ber.
Ég veit hún var lítil
og þó var hún aldrei
til þægðar þeim, sem
með völdin fóru í
landi hér.
55
Úr „Að fengnum skáldalaunum“
eftir Stein Steinarr.