Morgunblaðið - 20.04.1980, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. APRIL 1980
21
húvitaiifi
SfHHEIIISCHí liEfi.tVBTSCUAD
ARBBXTSBKSCHEIHIOOSC
M* Kgl.sehwedlsche SesaíuUschaTt he-
*«helBlgt hi««lt,da»* Frl.
A S n e • Mandl
fcel der a«patrlleru«gBS.bteilung der Oe.
schaft ood dee Sehwedlachen Ratan Kreusea
atdadls* Arbelt leietet.
Bodapeat.danU: .Ah£U«t 1944.
Agnes Mandl er ein
þeirra tugþúsunda
Gyðinga sem á líf sitt
að þakka vegabréfi
útgefnu af Wallen-
berg.
Wallenberg ásamt leiðtogum Gyðinga i Búdapest.
Háifsystkin Wallenbergs, sem haldið hafa uppi stöðugum fyrirspurnum um afdrif hans.
Þau taka þátt í vitnaleiðslunum i máli hans i Stokkhólmi í byrjun maí, en meðal
forvígismanna þar er Simon Wiesenthal, „nazistaveiðarinn“ frægi. Wiesental sagði
nýlega, að meira máli skipti að upplýsa mál Wallenbergs en að þefa uppi
nazistaforingja.
sendur hafði verið til Ungverjalands þeirra
sérstöku erinda að bjarga Gyðingum frá
því að lenda í gasklefum nazista.
„Þetta var ofur venjulegt kvöldverðar-
boö", sagði Lars Berg nýlega, en hann er
nú starfandi í sænska sendiráðinu í
Brazilíu. „Við drukkum koníak og töluðum
saman í bróöerni, en ef viö litum út um
gluggann gátum við fylgzt með skothríð
rússneska stórskotaliðsins". Berg minnist
þó orðaskiþta milli Wallenþergs og Eich-
manns þetta kvöld, sem ekkert áttu skylt
við góðlátlegt sþjall.„Heyriö mig nú" sagði
Wallenberg, „Þið eruö búnir að tapa
stríðinu. Hvers vegna gefizt þið ekki uþþ
nú?“ Eichmann sneri sér að Wallenberg og
sagði með þjósti: „Látið yður ekki koma til
hugar aö þér séuð óhultur, aðeins vegna
þess að þér eruö diþlómat frá hlutlausu
riki".
Nokkrum dögum eftir þetta ók þýzkur
flutningavagn á bifreið Wallenbergs. Bif-
reiöin gjöreyöilagöist, en Þjóðverjum hafði
orðiö á í messunni. Wallenberg var alls
ekki í bifreiðinni.
Hann færði þetta í tal við Eichmann
nokkrum dögum síðar, en Eichmann sagði
aðeins: „Við reynum aftur."
Raoul Wallenberg haföi kallað yfir sig
reiði Eichmanns, en starf hans í Búdapest
var að vinna markvisst gegn því sem
Eichmann hafði þar fyrir stafni. Wallenberg
var af hinni auðugu sænsku ætt, sem oft er
nefnd „sænska Rockefeller-fjölskyldan",
en sænska stjórnin hafði fengið honum
þaö verkefni aö fara til Búdapest og láta
þar einskis ófreistaö til aö bjarga svo
mörgum Gyðingum frá gasklefunum sem
auðið væri.
Wallenberg kom til Búdapest hinn 9. júlí
1944 og vann þar látlaust að björgun
Gyöinga þar til hann gekk í greiþar
Rússum 17. janúar 1945. Á þessum líma er
taliö að honum hafi beinlínis tekizt að
bjarga 20 þúsund mannslífum, en þá eru
ótaldir allir þeir ungversku Gyðingar sem
hann aðstoöaði og átti hiut í aö bjarga frá
tortímingu.
Þegar líða tók aö lokum styrjaldarinnar
urðu nazistar gripnir örvæntingu á öllum
sviöum, og ekki varð annað séð en að þeir
legðu allt kaþp á að tortíma sem allra
mestu fyrir uppgjöfina. Ekki sízt virtust þeir
staðráðnir í að ganga endanlega frá
Gyðingum í Evróþu. Málsmetandi menn
um allan heim bundust samtökum um að
bjarga því sem bjargaö yrði, og liður í
þeirri viðleitni var stofnun alþjóðlegrar
nefndar, sem átti að hafa umsjón með
sérstökum björgunaraðgerðum. Ira
Hirschmann, einn nefndarmanna, var
sendur til Tyrklands og þar tókst honum í
samvinnu við Rauða krossinn að frelsa
þúsundir Gyðinga í löndunum á Balkan-
skaga úr fangabúðum. Nefndin fór þess á
leit vð sænsku stjórnina, að hún sendi
fulltrúa til Búdaþest til að standa fyrir
björgunarstörfum þar, en um þær mundir
var ástandið í málum Gyðinga einna verst í
Ungverjalandi. Fyrlr vaiinu varð Raoul
Wallenberg.
Af ótta við Rússa, sem óðfluga nálguö-
ust landamærin, brá hin Hitlers-sinnaða
stjórn Ungverjalands á það ráö að viðra
sig uþþ við Bandamenn, þar sem Ijóst var
orðiö að nazista biði ekkert annað en
ósigur. Þjóöverjar þrjóskuöst við að gefast
upp og komu til valda í Ungverjalandi
meðfærilegri stjórn. Eitt meiriháttar
vandamál var enn óleyst í Ungverjalandi,
— hvernig staöið skyldi að „endanlegri
lausn" varðandi ungversku Gyðingana,
sem voru nærfellt 900 þúsund, en f lok
stríðsins voru hvergi fleiri Gyöingar
samankomnir innan landamæra nokkurs
Evróþuríkis. Hitler var afar óánægður með
hversu illa hafði tekizt að útrýma Gyðing-
um í Ungverjalandi, sem átti þó að heita
eindregiö stuðningsríki nazista. I marz
1944 hafði hann sent þangaö fjölmenn
herliö, auk þess sem Eichmann hafði verið
sendur til að hafa yfirumsjón með fram-
kvæmdinni. Þegar kom fram í júlí 1944 var
búið aö flytja um 400 þúsund Gyðinga í
útrýmingarbúðirnar í Auschwitz og Birken-
au, 300 þúsund voru á öðrum vísum
stöðum — í fangabúðum og flutninga-
miðstöðvum og 200 þúsund biðu í merkt-
um húsum í „ghettóunum" í Búdapest.
Síðla hausts voru Þjóðverjar orðnir svo
aðþrengdir að þeir gátu ekki lengur flutt
Gyðinga með gripaflutningavögnum til
Auschwitz. Eichmann leysti vandamálið
með því að láta fórnarlömbin leggja af stað
fótgangandi að landamærum Austurríkis.
Hófust þar með „dauðagöngurnar" ill-
ræmdu, en á leiðinni urðu afföll svo mikil
að jafnvel harðsvíraðir nazistaforingjar sáu
sig tilneydda til að taka í taumana. Ekki þó
af mannúöar- heldur af hagkvæmnis-
ástæðum, því að líkin lágu eins og hráviöi í
slóöinni. Heinrich Himmler, sem hafði gert
sér grein fyrir því að leikurinn væri
tapaður, gaf fyrirmæli um að útrýmingunni
skyldi hætt, en ungverskir nazistar gátu
ekki hugsað sér aö endi yröi bundinn á
þetta hugsjónarstarf, svo þeir tóku málið í
sínar hendur. Þeir drógu fólk í þúsundatali
út úr húsum í Búdapest og stráfelldu þaö,
og seint mun fyrnast yfir þau ósköþ er
freðin lík flutu í röðum niður eftir Dóná í
blóði drifnu íshrönglinu.
Þegar komið var fram í janúar 1945
hafði Wallenberg orðið svo vel ágengt í
björgunarstarfi sínu, að hann hafði útveg-
að a.m.k. 20 þúsund Gyðingu í Búdapest
sænsk vegabréf, og öörum .13 þúsundum
hafði honum tekizt aö koma fyrir í
„öruggum" húsum sem hann tók á leigu og
merkti meö sænska fánanum.
í þessum umsvifum gat Wallenberg sér
mikið orð fyrir hugrekki sem sumir töldu
fífldirfzku. Hann tók sér stööu í járnbraut-
arvögnum, dreifði þar vegabréfum og
kraföist þess síðan að handhafar þeirra
fengju heimild til að yfirgefa lestina. I eigin
persónu kippti hann fólki út úr „dauða-
göngunum" og færði því vistir þegar
vegabréfin voru á þrotum.
Wallenberg var ekki hetjulegur ásýnd-
um. Hann var hæglátur maður og formleg-
ur í framkomu. Sviþmótið viðkvæmnislegt
og röddin þýð. í útliti var hann ólíkur
löndum sínum í sendiráðinu. Þeir voru
yfirleitt hávaxnir og Ijósir yfirlitum, en
Wallenberg var meöalmaður á hæö, dökk-
ur á brún og brá, byrjaður að fá skalla.
Þjóöverjar létu undir höfuð leggjast að
taka fram fyrir hendurnar á Wallenberg, en
Rússar höföu hinn versta bifur á honum frá
fyrstu tíð. Þeir vissu að hann var af
„kaþítatistum" kominn. Þeir grunuðu hann
um græsku vegna þess að Þjóðverjar
höfðu látiö hann eiga sig, og síðast en ekki
sízt höfðu þeir hann grunaðan um njósnir í
þágu Bandaríkjanna.
17. janúar, þremur vikum eftir að Rússar
héldu innreið sína í Búdaþest á aðfanga-
dagskvöld jóla, lögðu Wallenberg og
aðstoðarmaður hans, Vilmos Langfelder,
af stað til Debrechen í fylgd með tveimur
rússneskum herforingjum, en Debrechen
er miöja vegu milli Búdapest og sovézku
landamæranna. Wallenberg átti frum-
kvæðið aö þessari ferð, en hann hafði
leitað aðstoðar Rússa í viðureign sinni viö
ungversku nazistana.
Wallenberg er enn ókominn úr þeirri
ferð.
ál Wallenbergs hefur löngum verið
ráðgáta, en fjölskylda hans og
sænsk stjórnvöld hafa aldrei sætt
sig við þá skýringu aö hann væri „horfinn",
„látinn í fangelsi", „fallinn í bardögum" eða
„óþekktur". Ailt frá því að hans var saknaö
í stríðslok hefur fyrirsþurnum verið haldið
uþþi um afdrif hans. Daginn áður en
Rússar tóku hann í sína vörzlu tilkynnti
sovézka utanríkisráðuneytiö sænska
sendiráðinu í Moskvu að Rússar hefðu
ákveðið að halda yfir honum sérstakrl
verndarhendi, og um það bil mánuði eftir
hvarfiö tilkynnti sendiherra Sovétríkjanna í
Svíþjóð, Alexandra Koilontaj, móöur Wall-
enbergs, Maj von Dardel, að sonur hennar
væri heill á húfi í Rússlandi.
Framan af fengust engin svör í Sov-
étríkjunum við Sþurningum um afdrif
Wallenbergs, en 18. ágúst 1947 barst
orösending frá Arndrey Vyshinsky, utan-
ríkisráðherra Sovétríkjanna, þar sem
sagöi, að sovézk stjórnvöld könnuust ekki
við nokkurn mann, sem héti Raoul Wallen-
berg, og áreiðanlega væri hann ekki
niðurkominn í Sovétríkjunum. Wyshinsky
taldi helzt líkur á að hann hefði látið lífið í
bardögum í Búdapest.
Árin eftir stríð streymdu stríðsfangar frá
Rússlandi og margir höfðu þá sögu að
segja, að þeir hefðu rekizt á Wallenberg í
Moskvu. Samkvæmt framburöi þessa fólks
var hann í hinum og þessum fangelsum í
borginni allt frá því í febrúar 1945. Skýrslur
um uþþlýsingar þessar voru sendar sov-
ézkum stjórnvöldum og krafa sænsku
stjórnarinnar bar þann árangur aö lokum,
að Andrei Gromyko, þáverandi aöstoðar-
utanríkisráðherra Sovétríkjanna, lagöi
fram nýjar upplýsingar í málinu í bréfi sem
dagsett er 6. febrúar 1945. Að sögn
Gromykos hafði tekizt að finna handskrif-
að bréf í skjalasafni Ljúbjanka-fangels-
isins. Það var dagsett 17. júlí 1947. Þar
skýrir yfirlæknir fangelsisins, A. L. Smolt-
sov, öryggismálaráðherra Sovétstjórnar-
innar, Abakumov, svo frá: „Hér með
upþlýsi ég að fanginn Wallenberg, sem
yður er kunnugt um, lézt skyndilega í klefa
sínum í gærkvöldi. Banamein hans er talið
hafa verið hjartaslag".
Að fengnum þessum upplýsingum
kvaðst Gromyko telja auðsætt að Wallen-
berg væri látinn. Fangelsun hans hefði
verið liöur í glæþastarfsemi Abakumovs.
Sá maður hefði í fyllingu tímans veriö
dæmdur til dauða og síðan skotinn, en
önnur skjöl varðandi Wallenberg en þessi
handskrifaði seðill fyrirfyndust ekki í Sov-
étkerfinu.
Yfirlýsing Gromykos stangaðist á við
vitnisburði fólks, sem kom úr rússneskum
fangelsum eftir stríö. Staöhæfingar hans
voru þó að því leyti merkilegar, að þarna
hafði Sovétstjórnin þó loks viðurkennt að
Wallenberg hefði verið í fangelsi í Moskvu.
Aldrei hefur fengizt skýring á ástæðunni
fyrir því að Wallenberg var handtekinn, en
samfangar hans hafa margir hverjir sagt
að almælt hafi verið að Rússar hefðu
sakað hann um njósnir gegn Sovétríkjun-
um. Orðsending Gromykos sýndi á hinn
Jjóginn aö Sovétstjórnin kærði sig ekki um
að fara út í þá sálma, heldur var reynt aö
varpa ábyrgðinni á sovézkan ráðherra,
sem hafði verið handgenginn Stalín þar til
hann hlaut makleg málagjöld.
Á sjötta áratugnum veitti fjöldi manna
upþlýsingar um fangelsisvist Wallenbergs
eftir 1947. Vitnin voru ýmist frá Austurríki,
Þýzkalandi, Sviss, Frakklandi og Finnlandi,
ellegar þá að þau voru ríkisfangslaus.
Sumir höfðu séð Wallenberg í eigin
persónu, aðrir höfðu skipzt á skilaboðum
við hann í fangelsinu, og enn aðrir höfðu af
honum áreiðanlegar fregnir frá öðrum
föngum í Vladimir-fangelsinu. Á grundvelli
þessara upplýsinga gerði sænska stjórnin
enn tilraun til að hreyfa málinu við
Sovétstjórnina.
Áriö 1960 geröu tveir sænskir hæsta-
réttardómarar, Ragnar Gyllensvárd og Per
Svantesson, úttekt á málinu, og varð
niðurstaða þeirra þessi:
„Þær upplýsingar, sem unnt hefur verið
að ganga úr skugga um að séu réttar, hafa
verulegt gildi, og styðja hverjar aðra. Við
teljum, að skýrsla sú sem fyrir liggur, bendi
eindregið til þess — þótt fullnægjandi
sannanir séu ekki þar um — að Wallen-
berg hafi a.m.k. verið á lífi í upphafi sjötta
áratugarins, og að hann hafi á þeim tíma
verið í fangelsi í Vladimir."
Ijanúar 1961 var Nanna Svartz prófess-
or á ferð í Moskvu þar sem hún færði
mál Wallenbergs í tal viö starfsbróöur
sinn sovézkan, prófessorinn A.L. Myasni-
kov, sem hún hafði þekkt um nokkurra ára
skeið. Myasnikov tjáði Svartz að hann
þekkti til Wallenbergs. Svíinn væri sjúkur
og væri á geðveikrahæli.
Á grundvelli þessara óvæntu upplýsinga
skrifaði Tage Erlander þáverandi forsætis-
ráðherra Svía bréf til Nikita Krúsjeffs, sem
á þessum tíma fór með æðstu völd í
Sovétríkjunum. Erlander óskaði eftir heim-
iid Krúsjeffs til að senda sænska lækna til
Sovétríkjanna til að undirbúa heimferö
Wallenbergs. Krúsjeff tók þessi tilmæli illa
upþ og skömmu síðar tók Myasnikov aftur
þaö, sem hann haföi sagt í samtalinu viö
Nönnu Svartz. Hún hitti þennan rússneska
starfsbróöur sinn þrívegir eftir þetta,
síðast skömmu fyrir andlát hans árið 1965.
í öll skiþtin minnti hún hann á ummælin
1961, en ævinlega fór á sömu lund.
Myasnikov kvaðst ekki skilja hvað hún
væri að fara — hún hlyti að hafa misskiliö
hann, — hann þekkti engan Wallenberg.
Nönnu Svartz hefur aldrei blandazt hugur
um að hún hafi skilið Myasnikov rétt.
Enn berast uþþlýsingar um Raoul Wall-
enberg til fjölskyldu hans og sænska
utanríkisráðuneytisins. Undanfarin misseri
hefur það gerzt að pólskur Gyðingur,
Abraham Kalinski, nú búsettur í Israel,
hefur gert nákvæma grein fyrir fangavist
Wallenbergs á þremur stöðum í Sovétríkj-
unum á sjötta áratugnum, og sjálfur sá
hann Wallenberg í fangelsisgarðinum er
þeir voru samtímis í Vladimir. Þá tjáði
rússneskur Gyöingur, Kalinski, að hann
hetði árið 1975 hitt Svía í Butyrka-fangels-
inu, og hafi sá verið í fangelsi í Sovétríkjun-
um um þriggja áratuga skeið er þeir
hittust. Jan Kaplna, hinn rússneski, kvað
Svíann hafa virzt fullkomlega heilbrigðan.
Að fengnum þessum upplýsingum
krafðist sænska stjórnin enn nýrrar rann-
sóknar á málinu í Moskvu. Svar kom við
þeirri málaleitan. Þaö var á sömu lund og
áður: Wallenberg lézt árið 1947.
Sænska utanríkisráðuneytinu hetur bor-
izt vitneskja um að Jan Kaplan tókst að
koma upplýsingum um Svíann í Butyrka til
nokkurra aðila á Vesturlöndum. Nýlega
geröist nokkuð í málinu, sem vekur
sérstaka athygli, og rennir nýjum stoðum
undir kenninguna um að Wallenberg sé
enn á lífi, eða hafi a.m.k. verð til skamms
tíma: Dóttir Kaplans, sem býr í ísrael, fékk
nýlega bréf frá móöur sinni. Þar staðfestir
frú Kaplan sögu manns síns, en rétt eftir
að bréfiö var sent var Jan Kaplan varpað
aftur í fangeisi í Sovétrikjunum, _ Á.R.