Morgunblaðið - 24.08.1980, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 1980
Bandaríkjastjórn hefur
ákveðið að breyta
stefnu sinni varðandi
beitingu langdrægra
kjarnorkuvopna. í
stað þess, að þeim er miðað á
stórborgir og iðnaðarhéruð í Sov-
étríkjunum verður þeim beint gegn
herstöðvum og pólitískum stjórn-
stöðvum þar. Þessi breyting á
stefnu Bandaríkjastjórnar kemur
ekki á óvart, því að umræður um
þetta mál hafa farið fram í langan
tíma. í þessari breytingu felst ekki
fráhvarf frá þeirri kenningu, sem
gerir ráð fyrir því, að tilvist öflugs
kjarnorkuherafla sé besta trygg-
ingin fyrir því, að ekki komi til
hernaðarátaka milli kjarnorku-
veldanna (deterrence-kenningin).
Hins vegar hefur hún í för með sér,
að Bandaríkjamenn munu búa sig
undir að heyja „takmarkað" kjarn-
orkustríð í stað hins ógnarlega
gjöreyðingarstríðs, sem að
óbreyttri stefnu leiðir af beitingu
kjarnorkuherafla þeirra. Málsvar-
ar Sovétstjórnarinnar hafa brugð-
ist við þessari ákvörðun Banda-
ríkjaforseta af hinni mestu hörku
og í Prövdu sagði, að hún bæri
„hinu ofsalega stríðsæði í Wash-
ington vitni" og væri merki um
„skort á heilbrigðri dómgreind".
Frá því í forsetatíð Dwight
Eisenhowers hafa Bandaríkja-
menn fylgt þeirri stefnu í beitingu
langdrægra kjarnorkuvopna, sem
á ensku er nefnd „Mutual Assured
Destruction" — skammstöfuð
MAD, á íslensku mætti kalla hana
tryKKÍngu um gagnkvæma eyði-
leggingu. Eins og nafnið gefur til
kynna felst það í þessari stefnu, að
komi til þess að kjarnorkuvopnum
verði beitt geti bæði risaveldin
verið viss um, að hvorugt þeirra
verði í raun sigurvegari. Með þvi
að varpa kjarnorkusprengjunum á
andstæðinginn séu þau í raun að
stíga skref til sjálfstortímingar. Á
meðan Bandaríkin höfðu ótvíræða
yfirburði í kjarnorkuvopnabúnaði
var byggt á þeirri einföldu hug-
mynd, að Vestur-Evrópu mætti
verja fyrir árás með venjulegum
vopnum með því einu að ráða yfir
getu og hafa vilja til að valda
hernaðarstefna Sovétmanna bygg-
ist á því að geta háð kjarnorku-
styrjöld og unnið hana. í herfræði-
legum umræðum sínum nota Sov-
étmenn alls ekki hugtök, sem lýsa
fyrirbyggjandi áhrifamætti kjarn-
orkuvopnanna. Hernaðarstefna
þeirra byggist á því, að þeir geti
staðist árás og snúið vörn í sókn og
unnið hvaða stríð sem er. í þessum
orðum felst, að Sovétmenn séu
reiðubúnir að heyja kjarnorkustríð
í trausti þess, að það leiði til sigurs
þeirra. Langdrægar eldflaugar
þeirra hafa orðið sífellt nákvæm-
ari og marksæknari. í Evrópu hafa
þeir komið SS-20 eldflauginni
fyrir, en með henni er unnt að
miða einungis á hernaðarleg
mannvirki og stjórnstöðvar í allri
Vestur-Evrópu. Hefur verið á það
bent, að með þessum vígbúnaði
kunni Sovétmenn að geta gert
skyndiárás og eyðilagt í henni
langdrægar kjarnorkueldflaugar
Bandaríkjamanna á jörðu niðri,
það er áður en þær eru sendar á
loft til gagnárásar, og auk þess
lamað herstjórnir Atlantshafs-
bandalagsins í Evrópu.
Miðað við þessa þróun telja
bandarískir herfræðingar, að hót-
un um gagnárás Bandarikjamanna
á þéttbýl svæði í Sovétríkjunum
hafi ekki lengur nægilega fyrir-
byggjandi áhrif. Myndi Banda-
ríkjaforseti senda kjarnorku-
sprengjur á sovéskar borgir, ef
Sovétmenn eyðileggðu tvo banda-
ríska eldflaugaskotpalla? Margir
herfræðingar eru þeirrar skoðun-
ar, að forsetinn myndi ekki þora að
grípa til svo róttækra gagnráðstaf-
ana. I huga hans myndi vega
þyngst hættan á því, að með slíkri
gagnsókn væri hann að kalla
tortímingu yfir þegna sína í sov-
éskri gjöreyðingarárás. Niðurstaða
slíkra vangaveltna verður sú, að
ekki sé unnt að telja hótunina um
gagnárás Bandaríkjamanna á sov-
éskar borgir trúverðuga, ef um
takmarkaða kjarnorkuárás Sovét-
manna er að ræða.
Til þess að draga úr þessari
hættu hafa Bandaríkjamenn einn-
ig haft uppi ráðagerðir um það að
setja langdrægar eldflaugar sínar
K jarnorku v opnaken ningar,
Island og afvopnunarmál
Sovétríkjunum „óbætanlegu tjóni"
með kjarnorkuvopnum. Þessi ein-
falda stefna varð smátt og smátt
flóknari bæði í framsetningu og
framkvæmd, eftir því sem Sovét-
menn juku vígbúnað sinn og nú er
svo komið, að þeir eru taldir
standa jafnfætis Bandaríkja-
mönnum í kjarnorkuvopnavígbún-
aði.
Robert McNamara varnarmála-
ráðherra John F. Kennedys
hreyfði því 1962, að ef til vill væri
unnt að beina kjarnorkueldflaug-
unum aðeins á hernaðarleg mann-
virki andstæðingsins og heyja þar
með takmarkað kjarnorkustríð.
Hann hvarf hins vegar frá áform-
um um breytingar á stefnunni
vegna kostnaðar og tæknilegra
ástæðna. Ellefu árum síðar lagði
James Schlesinger varnarmálaráð-
herra Richard Nixons mikla
áherslu á, að tekin yrði upp stefna
takmarkaðrar kjbrnorkuárásar.
Nú segir Schlesinger, að 80% af
stefnunni hafi verið í framkvæmd
síðan um sumarið 1973. Harold
Brown núverandi varnarmálaráð-
herra hefur sagt afdráttarlaust, að
í stefnubreytingu Bandaríkja-
stjórnar felist ekki ákvörðun um,
að hún ætli að vera fyrri til að
senda kjarnorkueldflaugar á loft.
★
Sérfróðir aðilar hafa með vax-
andi þunga dregið í efa, að Sovét-
menn viðurkenni gildi tryggingar-
innar um gagnkvæma eyðilegg-
ingu. Hefur verið bent á það með
vísan til sovésks herbúnaðar, að
heima fyrir á hreyfanlega skot-
palla, svonefnt MX-kerfi. Kerfið
byggist á því, að lagðar verði
brautir neðanjarðar og eldflaugum
síðan ekið eftir þeim með leynd,
þannig að hugsanlegur árásaraðili
hafi aldrei hugmynd um hvar þær
eru og geti þess vegna ekki miðað á
þær. Á nýafstöðnu flokksþingi
demókrata í New York var sam-
þykkt tillaga til stuðnings MX-
áætluninni en framkvæmd hennar
mun kosta marga tugi milljarða
dollara og á að vinna að henni á
nokkrum árum. Ákveður Banda-
ríkjaforseti væntanlega fyrir árs-
lok, hvar fyrstu skotpallarnir í
hinu nýja kerfi verði. Þetta kerfi
er talið vera óhjákvæmilegt til að
unnt sé að framfylgja fyrirmælun-
um um takmarkaða kjarnorkuár-
ás, sem Jimmy Garter gaf nýlega,
svonefndum „forsetafyrirmælum
59“.
•k
Athygli vekur, að í þann sama
mund og þessi tíðindi eru að
gerast, birtir blaðið The New York
Times frétt þess efnis, að uppi séu
vangaveltur um það meðal þeirra,
er fjalla um bandarísk varnarmál,
að endurvekja hugmyndina um
gagneldflaugakerfi gegn lang-
drægum eldflaugum, svonefnt
ABM-kerfi (Anti Ballistic Missil-
es). í SALT-1 samkomulaginu, sem
undirritað var 1972, þótti það
einna merkilegast, að Bandaríkja-
menn og Sovétmenn sömdu um
takmörkun á ABM-kerfinu. Þar
segir, að aðeins á tveimur stöðum í
hvoru iandi megi koma slíkum
eldflaugum fyrir, við höfuðborgir
landanna og eina skotstöð lang-
drægra kjarnorkueldflauga. 1969
samþykkti Bandaríkjaþing með
eins atkvæðis meirihluta að ráðist
skyldi í það að koma slíku kerfi
upp í Bandaríkjunum. Frá því var
horfið eftir undirritun SALT-1
samkomulagsins. Sovétmenn hafa
ABM-kerfi við Moskvu. Rökin fyrir
því, að samið var um að takmarka
þetta kerfi voru margvísleg, og
ekki síst þau, að kerfið þótti ekki
nægjanlega öruggt og of dýrt.
Tækninni hefur fleygt fram síðan
og formlega er SALT-1 samkomu-
lagið ekki lengur í gildi. Umræður
um ABM-kerfið í Bandaríkjunum
nú sýna, hve miklar áhyggjur
menn hafa þar af framförum í
vígbúnaði Sovétmanna og þykja
einnig benda til þess, að menn velti
því fyrir sér, hvort með
slíku kerfi yrði ef til vill unnt að
spara eitthvert fé við MX-áætlun-
ina.
★
Áform þau, sem samþykkt voru
á utanríkisráðherrafundi Atlants-
hafsbandalagsins 12. desember
síðastliðinn um að koma fyrir í
Vestur-Evrópu meðaldrægum
eldflaugum, sem bera kjarnorku-
vopn, verður að skoða sem hluta af
þessari heildarmynd. Helmut
Schmidt kanslari Vestur-Þýska-
lands var fyrstur stjórnarleiðtoga
til þess að vekja athygli á nauðsyn
slíkra vopna í Vestur-Evrópu í
ræðu, sem hann flutti hjá Alþjóða-
hermálastofnuninni í London
haustið 1977. Ákvörðunina um að
koma stýriflaugum og Pershing II
eldflaugum fyrir í Vestur-Evrópu
má rekja til ótta, sem einkum
Þjóðverjar höfðu um það, að
Bandaríkjamenn væru ef til vill
ekki reiðubúnir til að beita lang-
drægum eldflaugum sínum til
varnar Vestur-Evrópu. Samhliða
því sem slíkar pólitískar efasemdir
komu fram, héldu herfræðingar á
loft því sjónarmiði, að fyrirbyggj-
andi áhrif kjarnorkuvopnanna
nytu sín ekki nema á hverju stigi
vopnabúnaðarins væri svarað í
sömu mynt og bentu í því sam-
bandi á SS-20 eldflaug Sovét-
manna og sögðu, að Atlantshafs-
bandalagið ætti ekkert sambæri-
legt vopn.
Kafbátar búnir kjarnorkueld-
flaugum koma auðvitað til álita,
þegar rætt er um fyrirbyggjandi
áhrif kjarnotkuvopnanna. Segja
má, að miðað við eldflaugar á landi
og sprengjur um borð í flugvélum,
séu kafbátarnir þeir skotpallar,
sem auðveldast sé að leyna. Þeir
sveima þögulir í hafdjúpinu með
banvænan farm sinn. Eldflaugum
þeirra yrði beitt á lokastigi kjarn-
orkuátaka. Við það ér miðað, að
kafbátarnir sendi eldflaugar sínar
á stórborgir. Gagnkafbátaaðgerðir
eins og þær, sem stundaðar eru frá
Keflavíkurflugvelli, felast fyrst og
fremst í leit að kafbátum og
skrásetningu á ferðum þeirra. Slík
upplýsingaöflun er óhjákvæmileg
til að traust manna á kenningunni
um tryggingu gagnkvæmrar eyði-
leggingar dvíni ekki.
★
Hér hefur í stuttu máli verið
leitast við að draga upp mynd af
mjög flóknu viðfangsefni. Skoðan-
ir eru skiptar um það, hvort
nauðsynlegt sé frá herfræðilegu
sjónarmiði að útfæra kjarnorku-
vopnavígbúnaðinn með þeim
hætti, sem nú á að gera. Og ekki
eru allir stjórnmálamenn á einu
máli um það heldur. Þó er unnt að
fullyrða, að engin ríkisstjórn á
Vesturlöndum mótmælir kjarna
þeirrar stefnu, sem fylgt er. Gagn-
rýnar umræður fara þó einungis
fram á Vesturlöndum, því að fyrir
austan járntjaldið eru þessi mál
ekki á dagskrá nema í þeim eina
tilgangi að ráðast á Vesturlönd
fyrir viðbúnað þeirra gegn aukn-
um sovéskum hernaðarumsvifum.
Svo leynt er farið með herbúnað
Sovétmanna, að þegar sest var til
fyrstu SALT-fundanna sögðu vest-
rænir sérfræðingar ýmsum sov-
éskum viðmælendum sínum frá
þáttum sovésks vopnabúnaðar,
sem þeir virtust ekki hafa hug-
mynd um. í öllum vestrænu kjarn-
orkuveldunum, Bandaríkjunum,
Bretlandi og Frakklandi fara nú
fram miklar umræður um þessi
mál og stjórnmálamenn skýra frá
áformum sínum. Fyrir stuttu var
greint frá því hér í blaðinu, hvaða
viðhorf eru uppi í Frakklandi. í
Bretlandi hefur ákvörðun verið
tekin, um að þar verði bæði komið
fyrir stýriflaugum og Pershing II