Morgunblaðið - 24.02.1982, Page 4

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. FEBRÚAR 1982
Hvað segja fræði-
meirn imi stjómmál?
Hannes H. Gissurarson skrifar frá Oxford
Eitt eru allir hér í Oxford-
háskóla sammála um, hvort sem
þeir eru nemendur eða kennarar,
íhaldssamir eða róttækir. Það er,
að skóli þeirra sé hinn besti í
heimi. Þeir játa að vísu með sem-
inni, að CambridKe-háskóli sé
jafngóður honum „í sumu“, en
ræða af tíóðlátlef<ri vorkunnsemi
yfir sérrí-«lösunum sínum um
„múrsteinsskólana" annars staðar
í Bretlandi, og þeir minnast varla
á skólana á meRÍnlandinu eða í
Bandaríkjunum. Þeir hafa sitt
hvað til síns máls, þótt þeir mættu
sumir vera hótjværari. I hugvís-
indum ber Oxford-háskóli af flest-
um öðrum skólum, menningarlíf
•er hér fjöruKt, fundir eru um öll
veraldarinnar fræði á hverju
kvöldi, og Bodleian-bókasafnið er
ótrúlega yfirKripsmikið. Ég er að
vísu ekki að nema hér, heldur
skrifa bækur, íslenskum róttækl-
ingum til hrellingar, en ég útveg-
aði mér þó skrá um fyrirlestra í
mannvísindadeildinni hér og valdi
úr nokkra, sem ég sæki síðan mér
til skemmtunar. Og hvað er að
gerast í hugmyndaheiminum?
Hvað segja fræðimenn hér um
stjórnmál? Þeirri spurningu ætla
ég að reyna að svara í þessari
grein með því að segja frá því, sem
ég heyri í þessum fyrirlestrum.
Uriausnarefni stjórnmálanna
Á mánudögum halda þeir dr.
John Gray, W.L. Weinstein og
Alan Ryan malstofu (seminar) um
úrlausnarefni stjórnmálanna
(„problems of political therory")
Þeir haga henni svo, að einhver
gestur flytur fyrirlestur en síðan
ræða þeir (og áheyrendur, sem til
þess treysta sér) um fyrirlestur-
inn, reyna að finna veilur í rök-
færslu fyrirlesarans eða bæta ein-
hverju við hana. Gestirnir hafa
verið Anthony Quinton, sem talaði
um valdshugtakið, Ted Honderich,
sem deildi á „sögulega efnishygju"
Karls Marx, Albert Weale, sem
talaði um fjölbreytni og umburð-
arlyndi, og John R. Lucas, sem fór
orðum um frelsishugtakið. (Fyrir-
lestra á málstofunni eiga eftir að
flytja þeir Hans Oberdiek, sem
talar um „flekkaðar hendur" í
stjórnmálum, John Gray, sem
ræðir um kenningu Marx, mann-
eðli og framfarir, Peter Jones, sem
spyr, hvort meirihlutaræði sé
réttlætanlegt, og Alan Ryan, sem
talar um séreignarréttinn og
frelsið.) Fyrirlesararnir hafa allir
svipaðan hátt á. Þeir reyna að
greina hugtök til að komast að því,
hvað menn eigi nákvæmlega við
með orðunum, sem þeir nota.
Stundum verður þetta heldur
þurrlegt, en getur að sjálfsögðu
auðveldað mönnum að hugsa
skýrlega, og sá er tilgangurinn.
Sú bók, sem einkum er vitnað í
og rætt um hér, t.d. í fyrirlestrun-
um á málstofuni, er Stjórn-
leysi, ríki og staðleysur (Anarchy,
State, and Utopia) eftir banda-
ríska heimspekinginn Robert Noz-
ick. Frá henni sagði ég í 3. hefti
tímaritsins Frelsisins 1980, ef ein-
hverjir hafa áhuga á að kanna rök
Nozicks gegn ríkisafskiptum. Noz-
ick er eindreginn frjálshyggju-
maður og stuðningsmaður lág-
marksríkisins. Menn eru hér síður
en svo allir sammála honum.
Sennilega hafa háskólakennarar
tilhneigingu til þess að vera lýð-
ræðis-samh.vggjumenn (sósíal-
demókratar), því að þannig telja
þeir sig frá tvennt, sem þeim er
ómissandi: málfresli, sem sam-
eignarsinnar (kommúnistar) neita
þeim um, og framfærslu á kostnað
skattborgaranna sem frjáls-
hyggjumenn neita þeim um. Einn
fyrirlesarinn, Quinton, var höf-
undur hinna frægu orða um bók-
ina Stjórnarskrá frelsisins (The
Constitution of Liberty) eftir
Hayek, að hún væri eins og risa-
eðla úr forneskju, sem úrval
sjálfrar náttúrunar hefði ekki náð
til! Þeir Gray og Lucas eru þó
frjálshyggjumenn, og reyndar
hafði ég hitt Gray á þingi Mont
Pélérin-samtakanna — alþjóða-
samtaka frjálslyndra fræðimanna
— í Kaliforníu 1980. Hann hefur
skrifað fróðlegar ritgerðir um
Hayek og Popper og er að gefa út
bók um frjálshyggju John Stuart
Mills. En það er önnur saga. Hér í
Oxford taka menn öllum skoðun-
um vel, þótt „miðju-moð“ sé al-
gengt.
Réttarspeki Dworkins
Á miðvikudögum sæki ég fyrir-
lestra Ronalds Dworkins, prófess-
ors í réttarspeki (jurisprudence).
Dworkin er Bandaríkjamaður og
einn kunnasti réttarspekingur
nútímans og gaf fyrir nokkrum
árum út bókina Að taka mark á
mannréttindum (Taking Rights
Seriously). Hann er rólegur,
sjálfsöruggur og sólbrúnn, situr
og reykir þegjandi vindil í byrjun
hvers fyrirlestrar, á meðan hann
bíður eftir, að áheyrendur komi
sér fyrir. I fyrirlestrunum hefur
hann einkum rætt um nytja-
hyggju (utilitarianism), stjórn-
málakenningu Johns Rawls í bók-
inni Kenningu um réttlætið (A
Theory of Justice), kenningu Noz-
icks, sem fyrr var getið, og síðan
kenningu sjálfs sín. Dworkin seg-
ir, að í stjórnmálum sé nytjahygga
viðtekin. Hvað er það? Nytja-
hyggja í stjórnmálum er sú skoð-
un, að miða eigi allar ákvarðanir í
stjórnmálum við hamingju ein-
staklinganna eða almannaheill,
með öðrum orðum að stefna eigi
að sem mestri hamingju sem
flestra. Þetta virðist vera mjög
skynsamlegt, en á því eru þó
margir gallar, sem ég ætla ekki að
rekja hér, þótt benda megi á einn.
Hann er sá, að leyfilegt virðist
vera samkvæmt nytjahyggju að
fórna einum einstaklingi eða
nokkrum, ef það verður til þess að
auka hamingjuna.
Dworkin hafnar nytjahyggju,
en hann er síður en svo stuðnings-
maður lágmarksríkis Nozicks, sem
takmarkar ríkisafskipti við að
vernda réttinn til að velja. Han er
ekki frjálshyggjumaður, heldur
„liberal" í bandarískri merkingu
orðsins, hann er lýðræðissinni,
sem aðhyllist þó tekjujöfnun.
Hann og Rawls róa á sama báti,
þótt áralagið kunni að vera ólíkt.
Rawls leiddi í bók sinni, sem vakti
mikla athygli á sínum tíma, rök að
tveimur kenningum. Hin fyrri var,
að menn ætuu að njota fyllsta
frelsis, sem farið gæti saman við
sama frelsi annarra. Hin seinni
var, að sá einn tekjumunur væri
leyfilegur, að hópurinn með
lægstu tekjurnar hefði við hann
hærri tekjur en ella. Með öðrum
í Oxford er mjög rætt um kenningu
Roberts Nozicks, sem er einn snjall-
asti frjálshyggjuhugsuður nútímans,
en bók hans, Stjórnleysi, ríki og
staðleysur (Anarchy, State, and Ut-
opia), er heimspekilegur stuðningur
við lágmarksríkið.
orðum getur tekjumunur sam-
kvæmt kenningu Rawls helgast af
því einu, að hópurinn með lægstu
tekjurnar njóti góðs af honum.
Margir lýðræðis-samhyggju-
menn gripu þessa réttlætiskenn-
ingu Rawls fegins hendi og töldu
hana feia í sér heimspekilegan
stuðning við „blandað“ hagkerfi,
sem á fáa vini þessi árin. En sumir
frjálshyggjumenn, t.d. Hayek,
telja hana miklu fremur fela í sér
stuðning við markaðskerfi, því að
reynslan hafi sýnt, að kjör hópsins
með lægstu tekjurnar batni örar í
því en í miðstjórnarkerfi eða
„blönduðu" hagkerfi. (Kjör fátæks
fólks í Hong Kong hafa t.d. batnað
örar en fátæks fólks í Kínaveldi.)
Um þetta má að sjálfsögðu deila.
Þess má geta, að í ritdeilu við mig
heima á Fróni vitnaði einn sam-
hyggjumaðurinn, Þorsteinn
Gylfason BA, til Rawls (með vel-
þóknun) og hafnaði kenningu Noz-
icks, svo að Dworkin á skoðana-
bræður þar, þótt þeir kunni að
vera frumstæðari frá fræðilegu
sjónarmiði séð en hann. Dworkin
er ágætur fyrirlesari, óhræddur
við athugasemdir (ég gerði nokkr-
ar við ádeilu hans á kenningu Noz-
icks, og stundum rignir þeim yfir
hann frá áhugasömum áheyrend-
um) og auðheyrilega gáfaður mað-
ur, en ekki er ég sammála honum
um margt.
Hagfræðikenningar Smiths,
Ricardos og Marx
Á miðvikudögum sæki ég annan
fyrirlestur um sögu hagfræði-
kenninga, sem tveir menn eru
saman um, Eltis heitir annar og
Glyn hinn. Þeir flytja saman þann
skrýtnasta tvísöng fræðanna, sem
ég hef hlustað á. Eltis eé íhalds-
maður, hávaxinn, en lotinn í herð-
um, talar mjög tilgerðarlega
Oxford-ensku og dregur seiminn,
um varir hans leikur í sífellu bros,
og hann gengur í snyrtilegum föt-
um með bindi og í ljósri skyrtu.
Glyn er marx-sinni, fremur lítill
og mjósleginn, svarthærður og
síðhærður, samanbitinn og ekki
glaðlegur, stamar, og hann gengur
í gallabuxum, peysu og leður-
jakka. Þessir ágætu menn líkjast
varla raunverulegum mönnum,
heldur eru þeir eins og þeir séu
skapaðir til að leika í gamanmynd
um Oxford-háskóla. Þeir eru öfg-
arnir í Oxford komnir saman í
einum sal. En fyrirlestrarnir eru
fróðlegir, og þeir skipta svo með
sér verkum, að Eltis talar um
kenningar Adams Smiths og Dav-
íðs Ricardos, en Glyn um kenning-
ar Marx, vinar síns.
Eltis benti á það í einum fyrir-
lestri sínum, að margt væri líkt
með sumum kenningum Smiths og
Ricardos og ýmsum nútímahug-
myndum um stjórnmál. Þeir
Smith og Ricardo sögðu, að eina
fátækrahjálpin, sem gagn væri að
í hallæri, væri lækkun ríkisút-
gjalda, þ.e. minnkun þess fjár,
sem notað væri á óarðbæran hátt,
en minnkun þess fæli í sér aukn-
ingu þess fjár, sem notað væri á
arðbæran hátt. Skattalækkun
væri því mannúðleg, en bein hjálp
við fátæklinga ekki, því að með
henni væri fé notað á óarðbæran
hátt og hungruðu fólki fjölgað,
þegar til lengdar léti, þótt sú hefði
aldrei verið ætlunin, Keynes láv-
arður hafnaði þessum kenningum
síðan og sagði, að það gæti verið
skynsamlegt að fá einn hóp
manna til þess að moka upp úr
skurðum og annan til að moka
niður í þá aftur, því að þannig
gæti atvinnulífið komist á hreyf-
ingu. En nútímahagfræðingar
hafa snúið sér frá honum og aftur
til Smiths og Ricardos. Þeir segja,
að eina ráðið í kreppu sé að
minnka eyðslu ríkisins og auka
þannig tiltækt fé atvinnulífsins,
svo að það geti vaxið, ekki lengur
að vísu til að seðja hungrað fólk,
því að það er horfið á Vesturlönd-
um, heldur til að fullnægja nýjum
þörfum þess.
Hagfræðikenning Sens
Á föstudögum sæki ég fyrir-
lestra Amartya Sens, prófessors í
hagfræði. Hann er rytjulegur
Indverji, sem talar harða og skýra
ensku og hefur góða kímnigáfu, en
hún kemur að góðum notum í
fyrirlestrum hans um verð og
dreifingu. Sen er einn kunnasti
stærðfræðilegi hagfræðingur nú-
tímans og skrifaði m.a. bókina
Hópaval og almannaheill (Collec-
tive Choice and Social Welfare),
sem er um þau lögmál, sem
ákvarðanir hópa lúta. Hann rekur
í fyrirlestrum sínum dæmi um
það, er ákvarðanir hópa lúta öðr-
um lögmálum en ákvarðanir ein-
staklinga. Eitt dæmið er frægt og
hefur hlotið nafnið „fangaþver-
sögnin". Tveir fangar eru að fara í
yfirheyrslu, og þeir verða yfir-
heyrðir hvor í sínu lagi. Þeir vita
þetta þrennt: 1) ef hvorugur þeirra
játar, fá þeir báðir vægan dóm, 1
árs fangelsi, 2) ef annar hvor
þeirra játar, verður honum sleppt,
en hinn fær harðan dóm, 10 ára
fangelsi, 3) ef báðir játa, fá þeir
báðir fremur harðan dóm, 5 ára
fangelsi. Hvað eiga þeir að gera?
Játa eða ekki? Að sjálfsögðu er
hagkvæmasta lausnin fyrir hóp-
inn, að hvorugur játi, en hag-
kvæmasta lausnin fyrir hvorn um
sig er, aðhann játi, en hinn ekki.
(Reyndin verður síðan sú, að báðir
játa.) Hagkvæmasta lausnin fyrir
hópinn er þannig ekki hagkvæm-
asta lausnin fyrir einstaklingana.
Atferði, sem er skynsamlegt frá
sjónarmiði einstaklinganna séð, er
óskynsamlegt frá sjónarmiði
heildarinnar séð.
Sen starfar í anda Cambridge-
hagfræðinganna svonefndu, sem
lögðu mikið kapp á að finna galla
á markaðnum, sem bæta mætti úr
með ríkisafskiptum. (Slíkir gallar
hafa verið nefndir „market fail-
ures“, en þá mætti kalla á íslensku
„markaðsbresti".) Hann dregur þá
ályktun af þessu dæmi og öðrum,
sem hann rekur, að ríkið sé stund-
um betra tæki til skynsamlegra
ákvarðana en markaðurinn (en að-
eins stundum). Ég efast þó um
það. Hvort tveggja er, að þessi
dæmi Sens hafa lítið veruleika-
gildi og að það réttlætir ekki
nauðung, að hún sé notuð í skyn-
samlegum tilgangi. Virginíu-
hagfræðingarnir svonefndu, Gor-
don Tullock, James Buchanan og
fleiri, hafa einnig sýnt, að ekki má
síður finna galla á ríkinu en mark-
aðnum sem tæki til skynsamlegra
ákvarðana, og þeir hafa dregið þá
ályktun, að bera verði alltaf sam-
an markaðsbrestina og stjórn-
arbrestina (Government failures).
Ég efast ekki um hitt, að gagnrýni
Sens er eins og annarra fyrirles-
ara hér í Oxford vel til þess fallin
að fá menn til að hugsa. „Sá einn
veit, er víða ratar.“
Oxford, 9. nóvember 1981.
Frá Oxford.