Morgunblaðið - 08.04.1982, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. APRÍL 1982 _1_1
Mattheusarpassían
Fyrsti heildarflutningur á íslandi
Mattheusarpassía Bachs verður flutt í Háskólabíói á morgun
og laugardag og hefst flutningurinn kl. 14. Flytjendur éru Pólý-
fónkórinn, Hamrahlíðarkórinn, Kór Öldutúnsskóla, kammer-
hljómsveitir og einsöngvarar. Stjórnandi verksins er Ingólfur
Guðbrandsson.
Uppselt er á tónleikana á lostudaginn langa en ósóttar pantan-
ir er mögulegt að fá við innganginn. Einnig verða seldir við
innganginn miðar á tónleikana á laugardag. Hér fer á eftir
umsögn Ingólfs Guðbrandssonar um Mattheusarpassíuna og
kaflar um flutning verksins fyrr og nú, en efnið verður birt í
hljómleikaskránni.
Ingólfnr GuAbrandsson stjórnar fhitningnum
Yfir 300 manns Uka þitt í flutningi Mattheusarpassíunnar
í fyrsta sinn á íslandi gefst nú
kostur á að heyra Mattheusar-
passíu Bachs í heild sinni. Ef
grannt er skoðað, sést að marg-
slungið form verksins er svo
rökrænt, heilsteypt og táknrænt,
að jafnvægi raskast.
Texti Mattheusarpassíunnar
er ofinn úr þremur þáttum.
Uppistaða hans er 26. og 27. kap-
ítuli Mattheusarguðspjalls, en
inn á milli er fléttað trúarlegum
hugleiðingum um píslarsöguna
eftir póstmeistarann og skáldið
Christian F. Henrici, sem betur
er þekktur undir skáldheitinu
Picander. Til viðbótar þessu
tvennu koma svo trúarljóð hins
kristna safnaðar um píslarsög-
una, eins og þau birtust í lúth-
erskum safnaðarsöng á dögum
Bachs. Þessi þríþætta samröðun
textans liggur til grundvallar
skilningi á verkinu og byggingu
þess.
Á sama hátt og texti verksins
á sér þrjár ólikar uppsprettur
má innan þess finna þrjár að-
greindar heildir, sem hver um
sig spannar afmarkað svið, en af
einstæðri snilld sinni mótar
Bach úr þeim heildarmynd,
dregna skýrum dráttum.
í fyrsta lagi er hið jarðneska
sögusvið atburðanna, sem lýst er
í píslarsögu Krists, eins og hún
birtist í 26. og 27. kapítula
Mattheusarguðspjalls. Hér eru
raktir atburðir þeir, sem áttu sér
stað í höll æðsta prestsins, húsi
Símons líkþráa, á Olíufjaliinu, í
Getsemane, á Golgatahæð og við
gröf Jesú. Þar eru túlkuð orð og
athafnir persónanna, sem guð-
spjallið segir frá: Jesú, Péturs,
Júdasar, æðsta prestsins, Pílat-
usar, vitnanna, þjónustustúlkn-
anna, hermanna, lærisveinanna,
prestanna og hinna skriftlærðu
og viðbrögð lýðsins. Söguþráður-
inn er tengdur saman af frásögn
guðspjallamannsins. Þessi þátt-
ur verksins er þrunginn drama-
tískri spennu, sem sífellt vex eft-
ir því sem lengra líður rás at-
burðanna og nær hámarki í
hrollvekjandi hrópi lýðsins, sem
vill fá Barrabas látinn lausan en
Jesú krossfestan: Barrabam —
Lass ihn kreuzigen.
Annað svið verksins er and-
legs og huglægs eðlis. í resitatív-
um og aríum við texta Picanders
eru orð og tilfinningar trúaðra
sálna látin í ljós í dýpstu sam-
hygð með þjáningum og fórnar-
dauða frelsarans. Þar eru at-
burðir hins jarðneska sögusviðs
hugleiddir og skýrðir á æðra
plani — eins konar upphafinn
trúaróður kristinnar, guð-
hræddrar sálar. Til þessa þáttar
verksins telst einnig hin volduga
kóralfantasía, sem lýkur upp
verkinu: Kommt ihr Töchter,
helft mir klagen. Þar er hinum
trúuðu og dætrum Zions —
táknmynd kristninnar — stefnt
til Golgata til að taka þátt í
þjáningum og krossdauða
Krists. Sama gildir um lokakór
fyrri þáttar, aðra kóralfantasíu:
O, Mensch, bewein den Súnde
gross, hugleiðingu um jarðvist
Krists frá fæðingu til dauða,
sem myndar ásamt inngangs-
kórnum ramma um atburðina í
fyrri þætti verksins, allt til Júd-
asarkossins og handtöku Jesú.
Resitatív og aríur seinni þátt-
ar mynda með ljóðrænum blæ
sinum og hljóðlátum innileik
mótvægi gegn sívaxandi spennu
atburðanna á sjálfu sögusviðinu.
í niðurlagi verksins flytja ein-
söngsraddirnar hver af annarri
frelsaranum kveðjur og þakkir
hinna guðhræddu, en kórinn tek-
ur undir: Mein Jesu, gute Nacht,
og verkinu lýkur með alþýðleg-
um saknaðarsöng beggja kór-
anna: Wir setzen uns mit Tránen
nieder.
Þriðja svið verksins, kóralarn-
ir, er ekki bundið hinum tveimur
fyrrnefndu, hinu sögulega,
dramatíska né hinu huglæga,
ijóðræna í tíma né rúmi, heldur
ótímabundin hugleiðing hins
kristna safnaðar um lif og dauða
frelsarans. Bach fiéttar þá inn á
milli atriða passíunnar með
þátttöku safnaðarins í huga.
Þannig mynda þeir einnig
sjálfstæða heild innan ramma
verksins. Óvíða er fagnaðarer-
indið fagurlegar boðað en í
hendingum þessara einföldu en
máttugu laglína, sem Bach hefur
klætt í listrænan búning af ein-
stæðri hugkvæmni og snilld, svo
að því er líkast sem þær spanni
alla kristna kenningu og krist-
inn dóm.
Sérstakt dálæti hafði Bach á
laginu Herzlich tut mich ver-
langen, sem hann notar 5 sinn-
um í Mattheusarpassíunni í sí-
breyttri tónhæð og raddfærslu, í
E, Es, D, F og C-dúr við 4 erindi
sálmsins 0, Haupt voll Blut und
Wunden — Ó, höfuð, dreyra
drifið og við eitt erindi sálmsins
Befiel du deine Wege — Á hend-
ur fel þú honum. Texti beggja
sálmanna er eftir Paul Ger-
hardt. Síðasta endurtekning kór-
alsins, Wenn ich einmal soU
scheiden, eftir að Jesú hefur gef-
ið upp andann, er eins konar
miðpunktur verksins. Hvar hafa
orð og tónar tjáð trúna á Jesú
dýpra né innilegar en hér er
gert?
Með tilliti til þess hverju hlut-
verki kóralarnir gegna í verkinu
og hins, að ágæt þýðing á flest-
um þeirra er íslenzkum almenn-
ingi kunn, tók ég þá ákvörðun að
láta syngja þá á íslenzku, þótt
verkið sé annars flutt á frum-
máiinu — þýzku — eins og nú er
víðast gert, jafnvel þótt allgóðar
þýðingar séu fyrir hendi, til þess
að komast hjá að hrófla við tón-
list Bachs við texta guðspjalls-
ins, þar eð hefðbundin þýðing
guðspjallsins fellur ekki að tón-
list Bachs án þess að gera á
henni breytingar, sem ganga
helgispjöllum næst. Með því að
áheyrendur geta fylgzt með
frumtextanum og íslenzkri þýð-
ingu hans, ætti að vera tryggt,
að þeir geri sér grein fyrir efn-
issamhengi verksins.
Þessi fyrsti heildarflutningur
Mattheusarpassíunnar á íslandi
er ekki stílaður upp á þá sögu-
legu hefð, sem tíðkaðist á dögum
Bachs, með örfáym söngröddum,
enda enginn drengjakór til á Is-
landi. Það eitt að miða fjölda
flytjenda við þá tölu söngvara og
hljóðfæraleikara, sem Bach
hafði yfir að ráða, væri vafasöm
og smámunaleg ráðstöfum. Bach
hafði ekki á að skipa flytjendum,
sem gátu gert Mattheusarpassí-
unni æskileg skil, eins og ljóst er
af bréfi hans, Memorandum, til
borgaryfirvalda í Leipzig, rúmu
ári eftir frumflutninginn. Fjölda
flytjenda þarf jafnframt að miða
við hljómburðarskilyrði, sem
voru ágæt í Thomasarkirkjunni,
en eru slæm í Háskólabíói.
Hér þótti meira virði, að gefa
sem flestum kost á að iðka tón-
iistina, en þó keppt að því að
halda stíl Bachs eins skýrum og
unnt var, bæði í söng og hljóð-
færaleik, t.d. með notkun gam-
alla hljóðfæra, þ.e. óbó d’amore,,
gömbu og barokkorgels.
Pólýfónkórinn færir liðs-
mönnum sínum — Hamrahlíðar-
kórnum og Öldutúnskórnum
ásamt stjórnendum þeirra —
beztu þakkir fyrir liðsinnið.
Söngmennt á íslandi er ekki alls
varnað, meðan svo margt ungt
fólk stillir saman raddir sínar
eftir forskrift Bachs.
Segja má, að sígild tónlist hafi
fyrst fest rætur á ísiandi með
kynningu orgelsnillingsins Páls
Isólfssonar á verkum Jóhanns
Sebastian Bachs upp úr 1920.
Stóru kórverkin, hápunktur
hinnar raddfleygu tónlistar,
hafa aðeins átt einn málsvara og
túlkara hér á landi, Pólýfónkór-
inn, þetta óskilgetna afsprengi
íslenzks tónlistarlífs, sem helzt
enginn hefur viijað við kannast,
á nú fjórðung aldar að baki. Á
því stutta skeiði hefur margt
breytzt í tónmennt fámennrar,
afskekktrar þjóðar norður við
íshaf. Ýmsir hafa kvatt sér
hljóðs, sumir með nokkrum
fyrirgangi, enda alltaf framboð
á fólki sem vill frelsa heiminn.
Söfnuðurnir voru hættir „að
öskra sálmana", eins og Nób-
elsskáldið lýsti íslenzkum
kirkjusöng fyrr á árum, enda
fólk hætt að sækja kirkju nema
á fermingardögum og jólum, og
þá vanda kirkjukórarnir sig.
Kannski tekst ráðamönnum
tónlistarinnar á Islandi með að-
stoð nýrra spámanna að koma í
veg fyrir að svo margir nái að
stilla saman raddir sínar í rétt-
um hljómi?
Pólýfónkórinn sendir beztu af-
mæliskveðjur.
Flutningur fyrr og nú
Þá verða birtir kaflar úr saman-
tekt um flutning á Mattheusar-
passíunni fyrr og nú:
Samtímaheimiidir bera með
sér, að Mattheusarpassían var
frumflutt við erfiðar aðstæður
1729, og vafalaust má telja, að
flutningurinn hafi hljómað all-
ólíkt því, sem nú tíðkast. Þar ber
til i fyrsta lagi, að gerð hijóð-
færa var önnur en nú — bar-
okk-hljóðfæri — gígjur og gömb-
ur í stað strokhljóðfæra nútím-
ans, og flautur og óbó önnur með
öðrum tónblæ, allt hljómminni
hljóðfæri en tíðkast í dag. Skort-
ur á hæfum flytjendum hlýtur
einnig að hafa háð Bach við upp-
færslu þessa volduga verks, sem
krafðist tveggja blandaðra kóra^
auk sópranraddar in ripieno í
fyrra þætti og tveggja hljóm-
sveita. Kórana skipuðu nemend-
ur Thomasarskólans, þar sem
Bach var Director Mucicies,
styrktir röddum áhugafólks.
Hljómsveitirnar tvær skipuðu
fáeinir fastráðnir hljóðfæraleik-
arar borgarinnar — Stadtpfeif-
er, Stadtgeiger, — sem höfðu
þann starfa að leika við ýmis há-
tíðleg tækifæri í borgarlífinu,
auk nemenda Thomasarskólans
og háskólans að viðbættum með-
limum Collegium Musicum, sem
Bach hafði tekið að sér að
stjórna sama ár. Alls hafa flytj-
endur aðeins verið um 60 talsins.
Fáir viðstaddra munu hafa
skynjað snilld verksins og anda-
gift og enn færri gert sér ljóst,
að þeir voru vitni að einum
merkasta viðburði í tónlistar-
sögu Evrópu.
samtíðarmaður skrifaði þrem
árum síðar: „Nokkrir háttsettir
embættismenn og tiginbornar
frúr sátu í hliðarstúku kirkjunn-
ar og hófu að syngja með í fyrsta
kóralnum. En eftir því sem
lengra leið á flutninginn undruð-
ust menn meir og tóku að segja
hver við annan: „Hvað á allt
þetta að þýða?“ En öldruð hefð-
arfrú hrópaði upp yfir viðstadda:
„Guð hjálpi oss! Þetta hlýtur að
vera gamanópera!" Eðlilegt var
að fólkið undraðist. Flutningur
píslarsögunnar í formi passiu
var algengur þáttur helgihalds
kirkjunnar á þessum tímum, en
Bach er hér í senn byltingar- og
umbótamaður, sem beinir þessu
tónlistarformi inn á nýjar braut-
ir.
Mattheusarpassían hefur
mátt þola alls konar meðhöndl-
un frá því hún var endurvakin á
fyrri hluta síðustu aldar. Mend-
elssohn og arftakar hans fóru
rómantískum höndum um verkið
og bættu jafnvel við hljóðfærum,
sem ekki voru til á dögum Bachs.
Allt fram að síðari heimsstyrj-
öld tíðkaðist margföldun
hljómsveitarradda og söngstíli
var of þykkur og fjálglegur til að
falla að tónlist Bachs.
Lundúnabúar stofnuðu Bach-
félag árið 1849, og fimm árum
síðar var Mattheusarpassían
fyrst flutt í London undir stjórn
forseta Bach-félagsins, Stern-
dale Benneth. Umsagnir gagn-
rýnenda voru misjafnar eins og
gengur, en vinsældir verksins
jukust ár frá ári. Geysihrifningu
vakti flutningur Sir Joseph
Barnby í London árið 1870 með
500 radda oratóríukór sínum og
voru mörg atriði klöppuð upp.
Svipuð þróun varð í Bandaríkj-
unum þar sem Mattheusarpassí-
an var frumflutt í heild árið 1892
undir stjórn Dr. J. Fred Wolle.
Albert Schweitzer var einn
þeirra tónlistarmanna og rithöf-
unda, sem glæddu skilning á
verkum Bachs, uppruna þeirra
og stíl og beittu sér fyrir endur-
flutningi þeirra í upprunalegri
mynd og varðveizlu hljóðfæra
barokktímans.
Mattheusarpassían er á verk-
efnaskrá allra heistu blandaðra
kóra í Evrópu og Ameríku og er
fjöldi söngvara oftast á bilinu
100—200. Til skamms tíma hafa
allar hljóðritanir verksins verið
með kórum af þeirri stærð.
Þróunin er í þá átt að minnka
kórana í verkum Bachs, sem
leiðir til þess, að færri fá tæki-
færi til að verða þátttakendur í
ómetanlegri lífsreynslu — að
syngja meistaraverkin með eigin
röddu.