Morgunblaðið - 24.11.1982, Page 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. NÓVEMBER 1982
Nóbelsverdlaunum Halldórs Laxness fagnaó í Stokkhólmi 1956. Frá vinstri: Sven B.
Jansson fornleifafræóingur, Þórunn Björnsdóttir, Peter Hallberg, Ragnar Jónsson,
Sigurdur Nordal, Ólöf Nordal, Kristín Hallberg, Jón Helgason, Auóur Laxness og
Halldór Laxness.
ar vorum líkir á þann hátt að við
lögðum ekki mikið til málanna á
umræðukvöldum hjá vinum sem
voru okkur rosknari og kannski
hyggnari; en hlustuðum vel. Ragn-
ar hlustaði manna best og ég geri
ráð fyrir því að hann hafi tekið
heim með sér það besta sem var á
rökstólum það og það kvöldið.
Hvorugur höfðum við tilhneigingu
til að fara í hart við menn út af
mismunandi skoðunum ef um var
að ræða óáþreifanleg andleg verð-
gildi.
Þó Ragnar sé enginn þrætumað-
ur var hann ákaflega fljótur að
finna hvar feitt var á stykkinu,
einkum ef göfgandi hluti bar á
góma og hugsanlega gátu orðið
frækorn að jákvæðri niðurstöðu í
starfi manns. Ég hygg að guðspek-
in, sem Ragnar hlýddi á hjá frú
Guðrúnu Erlings, hafi orðið hon-
um grundvöllur áður en hann
bættist í Unuhússhópinn nokkrum
árum síðar. Ragnar hefur einatt
verið manna fljótastur og skarp-
astur að grípa hluti á lofti og hafði
innborna mannþekkingarhæfi-
leika áþekka Erlendi. Þeir hænd-
ust því að hugsjónamönnum sem
ekki útheimtu þröngsýni af öðr-
um, heldur héldu mörgum hug-
myndum á loft í senn. I Unuhúsi
var alltaf kapprætt undir hlýju yf-
irbragði og gestir urðu aldrei
ósáttir vegna ágreinings um kenn-
ingar. Eins og ég hef þegar sagt
hafa kynni hans af Erlendi orðið
honum töluvert veganesti eins og
fleirum.
— í afmælisgrein, er þú nefnir
„Forleggjararollu" og tileinkuð
var Ragnari í Smára á sjötugs-
afmæli hans, segir þú meðal ann-
ars frá því er Ragnar gaf út bók
eftir þig í fyrsta skipti í samráði
við Kristin E. Andrésson. Þeir
gáfu út fjögur bindi Heimsljóss á
árunum 1937—1940. Hver voru til-
drögin að þessu fyrsta útgáfu-
samstarfi ykkar Ragnars Jónsson-
ar?
— Ég hafði skrifað einar fjór-
tán bækur er ég bar handritið að
fyrsta parti Heimsljóss um bæinn
og hótaði að það skyldi verða í
fjórum bindum. Allir útgefendur
fúlsuðu við slíkri hugmynd og
flestum bar þar að auki saman um
að um afturför væri að ræða hjá
mér frá ýmsum fyrri bókum. Samt
hafði mér jafnvel fyrir Vefarann
mikla verið stefnt um klám og
guðlast og er þó bókin einskonar
helgirit. Fyrri bækur höfðu samt
allar komið út jafnóðum þrátt
fyrir mikla fátækt útgefenda sem
sumir hverjir höfðu þó verið allir
af vilja gerðir eins og til að mynda
Ársæll Ámason. Hann vildi allt
til vinna að gefa mig út, hafði
mikla trú á mér og var ávallt góð-
ur vinur minn. Ritlaunin fyrir
Undir Helgahnúk voru þau að
hann bauð mér að borða heima
hjá sér hvenær sem ég vildi. Ég
snæddi einu sinni hjá honum
ágæta kjötsúpu og eignaðist vin-
fengi hans ævilangt í ofanálag.
Eg hafði sjálfur gefið út Vefar-
ann sem var yfir 500 blaðsíður og
mikið fjárglæfrafyrirtæki. Stund-
um gaf ég handrit mín einstakl-
ingum eða samtökum, í von um
þau mættu sjá dagsins ljós. En
enginn forleggjari vildi einu sinni
prenta Vefarann þó hann væri fal-
ur gefins. Ég var þá orðinn full-
orðinn maður uppfullur af skoðun-
um og nú fjölgaði mjög ljónum á
veginum. Síðar kom Alþýóubókin
sem ég sendi Alþýðuflokknum að
gjöf frá Ameríku og var það ein-
vörðungu fyrir málstað Hallbjarn-
ar Halldórssonar, sem þá var rit-
stjóri Alþýðublaðsins, að þessari
hermdargjöf var veitt viðtaka af
Alþýðuflokknum og bókin prent-
uð.
Ég hafði orðið fyrir miklum
áhrifum af sósialisma á árum
minum í Ameríku, ekki síst vegna
þess að þá voru uppi miklir félags-
hyggjuhöfundar og postular í
Bandaríkjunum og urðu heims-
frægir vegna slíkrar stefnu. Það
var aðeins einn höfundur banda-
rískur sem slikar þeoríur tolldu
ekki við og sá var Hemingway.
Hann var svo hörkugáfaður að það
hrundu af honum allar kenningar.
Hann sigldi gegnum þessi stór-
viðri og komst sigursæll í höfn —
með brotið skip.
Þegar fréttist af handriti mínu
að Heimsljósi sagði hundurinn:
ekki ég, og kötturinn: ekki ég. Ég
sá ekki fram á annað en ég yrði að
skrifa fyrir skotöldin það sem eft-
ir væri ævinnar.
Við Kristinn Andrésson höfðum
verið vinir um áraskeið og þegar
ég hafði verið útrekinn hjá Menn-
ingarsjóði eftir hina vondu bók
SjóJfstœtt fólk, sem Eggert P.
Briem hafði lagt nafn sitt við sem
forleggjari, fór Kristinn til Ragn-
ars og þeir stofnuðu kringum mig
forlag sem þeir kölluðu Heims-
kringlu og reyndar var ekki annað
en nafnið tómt, og lögðu fyrir mig
tilboð að gefa út Heimsljós mitt.
Síðar hefur Ragnar sagt mér að
þeir hafi orðið að taka átján víxla
fyrir prentkostnaði Heimsljóss.
— Eftir að öll fjögur bindin
komu út gerðist Ragnar fastur út-
gefandi þinn.
— Já, Kristinn hafði mörg járn
í eldinum um þær mundir og það
talaðist svo til milli þeirra Ragn-
ars að hann tæki við mér. Síðan
Erlendur Guómundsson í
Unuhúsi.
hefur hann verið frumútgefandi
minn sem önnur forlög í heimin-
um verða að snúa sér til vilji þau
gefa mig út. Ég held að íslenskar
útgáfur hans undir nafni Helga-
fells fari bráðum að losa hundrað-
ið ef þær eru ekki komnar framúr
því.
— Voru það ekki mikil við-
brigði fyrir þig sem rithöfund að
komast í útgáfuhendur Ragnars í
Smára.?
— Það var eins og að vera kom-
inn í annað land því þarna kemur
maður til skjalanna, kapítalisti og
verksmiðjueigandi, og hefur ekki
aðeins fjárhagslegt bolmagn til að
styrkja listir og bókmenntir, held-
ur og fullan hug á að gera það. Oft
fór þó hans síðasti peningur í að
kaupa listaverk af manni sem sjá-
anlega var meistari þótt almenn-
ingur æpti: klessuverk.
Ragnar fann leiðir sem enginn
íslendingur þekkti fram til þess
tíma til að umbuna höfundum
fyrir verk þeirra. Hann sagði að
rithöfundar ættu skilið að lifa eins
og menn. Þetta þótti óréttlætanleg
afstaða forleggjara á þessum
tíma. Annað atriði er ekki síður
mikilsvert: ég hef aldrei orðið var
við að Ragnar gæfi út bækur til að
hagnast á því, enda hefði hann þá
varla rekið forlag með þeim að-
ferðum að láta hag höfunda sitja í
fyrirrúmi; ég leyfi mér líka að ef-
ast um að hann hafi nokkurn tíma
hagnast á bók, nema ef vera skyldi
Heimilisritinu.
Hugsjón hans var umfram allt
sú að brjóta raunverulegum
bókmenntum braut heim í stofu
allra manna sem eitthvert
mannsmót var að. Honum er í blóð
borin virðing fyrir menningar-
hlutverki lista og hann ber ósjálf-
rátt vinarhug til þeirra manna
sem finna sig kallaða til slíkra
hluta og hefur sýnt það í verki
meir en flestir menn. Smjörlíkis-
verksmiðja hans mjólkaði pening-
um í kassann um leið og viðbiti
handa landanum sem þá var illa
kominn af feitmetisleysi. Hagnað-
urinn af þessari magarínstasjón
fór í að gefa út bækur, kaupa mál-
verk og styrkja tónlistarlíf lands-
ins. Hér var um að ræða tilraun til
að rífa svo úr hryggjunum að unnt
væri að halda lífi í menningu á
krepputímum þegar mörlandinn
hafði ekki efni á að éta mör.
Hann gaf út bækur sem höfðuðu
til allrar þjóðarinnar, til að
mynda bækur Þórbergs og Tómas-
ar og þýðingar Magnúsar Ás-
geirssonar, en Ragnar gaf einnig
út bækur sem aðrir forleggjarar
töldu vonlaust að myndu seljast.
Hann var óhræddur að koma þeim
bókum á prent sem hann hafði
sjálfur smekk fyrir. Líka hafði
hann þann sið að bera handritin
undir góða vini sem hann átti.
Sumir þeirra voru stórgáfaðir
menn og óhætt að treysta þeirra
ráðgjöf; í þeim hópi var Erlendur
Guðmundsson í Unuhúsi.
Þeir Ragnar og félagar hans í
smjörlíkinu voru líka stofnendur
Tónlistarfélagsins auk þess sem
þeir stefndu hingað mestu tónlist-
armönnum heimsins til hljóm-
leikahalds. í ljósi eftirtíma og
endurminninga sé ég að ég hef átt
dálítinn þátt í samvinnu við Ragn-
ar í sambandi við tónlist og var í
því fólgin að taka á móti þessum
gistivinum hans hér uppi í sveit-
inni. Undantekningarlaust héldu
þeir tónleika í Gljúfrasteini fyrir
eins marga og komust í húsið,
endurgjaldslaust, og að því þeir
sögðu sjálfum sér til mestrar
ánægju, þó margir yrðu að sitja
þröngt í stigunum. Meðal fyrstu
gesta hérna voru Adolf Busch og
Rudolf Serkin. Busch varð svo
hrifinn af Ragnari að hann skírði
son sinn í höfuðið á honum. En
þeir Serkin urðu aldavinir og fjöl-
skyldur þeirra heimagangar hvor
hjá annarri.
Serkin skrifaði Ragnari einu
sinni sem oftar og sagðist eiga leið
Ragnar hlýdir á tónlist á heimili sfnu. Myndin er tekin Halldór Laxness um þaó leyti er hann fékk Nóbelsverólaunin.
árió 1962.