Morgunblaðið - 24.11.1982, Blaðsíða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. NÓVEMBER 1982
Fulltrúar íslands
Eftir fíalldór Jóns-
son verkfrœðing
Líklega hefur ekkert eitt atriði í
stjórnarfari okkar meiri áhrif til
ófarnaðar á efnahagssviðinu en
misvægi atkvæða eftir landshlut-
um.
Stöðugt eru fluttir til fjármunir
í skjóli þess, frá léttu atkvæðun-
um til þeirra þyngri. En lýðræðið
á íslandi er þannig um þessar
mundir, að um 40% kjósenda kýs
65% þingmanna. Þingmenn verða
því sífellt meiri héraðsfulltrúar en
minni fulltrúar Islands.
í raun geta þessi 40%, sem eru
dreifð um landið, ekki litið á þetta
misvægi sem hagnað fyrir sig. Því
innbyrðis skipting gæðanna milli
þessa minnihuta er jafn ójöfn og
fyrri ójöfnuðurinn.
Hjörleifur og
atkvæöamisvægið
Maður heitir Hjörleifur Gutt-
ormsson. Hann situr á Alþingi
með 1.077 atkvæði á bak við sig. 5.
þingmaður okkar 8.308 kjósenda í
Kópavogi, er Keflvíkingur og þarf
4.430 atkvæði til þess að komast
inn. Skilizt hefur okkur að 1. þing-
maður Hafnfirðinga og 3. þing-
maður Garðabæjar séu sæmilega
ánægðir með þetta eða svipað
hlutfall áfram. 2. þingmaður
Hafnfirðinga virðist vera lýðræð-
issinni í orði. Hjörleifur er ráð-
herra iðnaðar- og stóriðjumála
eins og menn hafa kannski tekið
eftir.
Hann er vígdjarfur maður og
fylginn sér, þó mannasættir sé
hann e.t.v. ekki að áliti álmanna.
Hann vill efla sína heimabyggð
eins og vonlegt er og tryggja sitt
þingsæti til frambúðar. Því hefur
hann beitt ráðuneyti sínu purkun-
arlaust til þess að komast að
þeirri niðurstöðu, að bezta björg
Islendinga í stóriðjumálum sé að
byggja sjálfir kísilmálmverksmið-
ju á Reyðarfirði fyrir 80 milljónir
dollara. Þar eiga 130 atkvæði hans
að framleiða um 30.000 tonn af
kísilmálmi. Skv. útreikningum
verkefnisstjórnar þarf verksmiðja
þessi 1.420 dollara á tonn til þess
að bala.
Þegar er búið að ráða verk-
smiðjustjóra og kaupa undir hann
sjérvólett af beztu sort, auk þess
sem hann og fjöldi manna er á
kaupi við ferðalög um víða veröld
til þess að læra til kísilmálms.
Skeður þetta jafnsnemma og verð
á kvikindinu kísilmálmi er fallið i
um 900 dollara á tonn. Megum við
því búast við að borga um 16 millj-
ónir dollara með fabrikkunni á ári
í rekstrartap ef svo fer fram,
þannig að kostnaður þjóðarbúsins
af störfum þessara 130 atkvæða
verður um 120.000 dollarar á ári á
starf áður en „eldsneytisverk-
smiðjan" tekur til starfa. En hún
er enn frekari ráðgerð iðnvæðing
Hjörleifs á Austfirðingunum sín-
um, með óþekktri arðsemi. Eg
held að það væri athugandi að
„Þegar er búið að ráða
verksmiðjustjóra og kaupa
undir hann sjérvólett af
beztu sort, auk þess sem
hann og fjöldi manna er á
kaupi við ferðalög um viða
veröld til þess að læra til
kísilmálms. Skeður þetta
jafnsnemma og verð á
kvikindinu kísilmálmi er
fallið í um 900 dollara á
tonn.“
„skoða það mál“, hvort þeir vilji
eki heldur semja um það svona til
bráðabirgða, að allir kjósendur
Hjörleifs verði settir á svo sem
5.000 dollara kaup á ári, og geyma
allt bröltið með verksmiðjuna til
betri tíma.
Kannski yrði þetta drýgra fyrir
Austfirðinga heldur en þegar
Eysteinn var að senda þeim út-
sæðið í gamla daga, sem dugði rétt
í pottana það vorið.
En þetta er ekkert grín, Alþingi
samþykkti nefnilega fabrikkuna,
líklega blindandi, og það er siglt
fullum seglum. Hér ættu t.d. Vest-
urlandsmenn og Vestfirðingar að
staðnæmast við og hugsa sitt mál:
Fái Austfirðingar þessa gullnámu
í sinn hlut, hvað fá þá Vestfirð-
ingar og Vesturlandsmenn út á
sína þingmenn? Þeir geta nefni-
lega spurt, hvort nokkuð verði eft-
ir handa þeim þegar Hjörleifur og
Austfirðingar eru búnir að ná
þessu fyrir sig.
Við hér í R-kjördæmunum
(Reykjavík og Reykjanesi), þessi
60% landsmanna, erum alls ekki
viss um hvað við getum borgað
margar 10 milljónir dollara á ári, í
byggðaverkefni af þessu tagi.
Jafnvægi í atkvæðum er því hags-
munamál V-kjördæmanna (Vest-
firðinga og Vestlendinga), jafnt og
R-fólksins þegar kemur að kjarna
málsins. Jafnvægi í atkvæðum er í
raun og veru nauðsynlegt fyrir
alla, vegna þess að of mikið vald á
einum stað spillir og leiðir til
tjóns fyrir fjöldann, þó einhverjir
aðrir græði um stundarsakir.
Þess vegna dreifum við valdinu í
lýðræðisríkjum. Aðeins lýðræð-
isskipulag hefur sýnt sig að færa
þegnunum hámörkun hagsældar.
Einræði færir mönnum þveröfuga
niðurstöðu. Er nokkur ástæða til
annars en að álykta, að millistig
frá lýðræði til einræðis færi
mönnum annað er hlutfallslega
hagsældartakmörkun?
Atkvæðamisvægið á Islandi er
slíkt millistig og er því grundvall-
armein íslensks efnahagslífs.
Vilmundur og
efnahagslífið
Ég las grein eftir Vilmund
Gylfason á dögunum. Þar stendur
þetta: „Með því að láta ríkisvaldið
í raun ákvarða fiskverð, hafa
kapitalistarnir gefist upp, látið
strengja undir sig öryggisnet, sem
spýtir þeim aftur upp í loftið, þeg-
Halldór Jónsson
ar þeir með réttu ættu að fara á
hausinn. í skjóli þessa ríkisrekna
kapitalisma þróast síðan marg-
háttuð spilling og margháttað
óréttlæti."
Ég læt aðrar ámóta gáfulegar
spekúleringar Vilmundar um dá-
semdir kratisma, grunnhyggni
Jónasar Haralz og sálarlíf Sjálf-
stæðisflokksins liggja á milli
hluta. Þeir, sem nenna, geta lesið
greinina í Dagblaðinu þ. 5. október
sl.
En þessi klausa lýsir grundvall-
armisskilningi á eðli verðmæta-
sköpunar í þessu landi.
Þessi misskilningur er reyndar
alls ekki bundinn við Vilmund ein-
an, heldur er hér um eina út-
breiddustu villukenningu ís-
lenskra stjórnmála að ræða. Þetta
mýrarljós er auk þess líklega ein
hörmulegasta afleiðing atkvæða-
misvægisins í landi okkar og
mesta þjóðlygin.
Skyldi Vilmundur og fleiri vir-
Mörtu og okkar hinna
Börn
Eftir Þórunni Elfu
í grein, sem ég nefni Sagan af
Mörtu rek ég stuttan æviþátt
konu, sem farin er að eldast, þegar
hún verður ekkja eftir að hafa
verið bundin fjölskyldu sinni og
síðustu árin sjúkum eiginmanni.
Henni hefur nánast ekki gefizt
neinn tími til að hugsa um sjálfa
sig, hún er nú orðin alein í alltof
stórri íbúð, sem hún nefnir
„minjasafn", er hún segir syni sín-
um að hún vilji breyta til, ekki
vera alein með öllum minningun-
um, heldur koma sér fyrir eins og
nú sé við hennar hæfi.
Þessu er ekki vel tekið, allt á að
vera óhaggað enn um sinn.
„Bernskuheimili okkar," segir
sonurinn.
„Sem þið systkinin sjáið sára
sjaldan."
Samband barnanna tveggja við
móður sína er það að fá hana til að
sitja yfir börnum þeirra á kvöld-
um og fram á nætur, svo að þau
geti skemmt sér. Um það er ekki
hugsað að móðirin þarfnist félags-
skapar og tilbreytingar.
Marta kynnist manni á svipuðu
reki og hún er, upp úr góðum
kunningsskap sprettur traust og
innileg vinátta. Börnin vilja fyrir
hvern mun rifta þessu sambandi,
helztu rök þeirra, sem þau að
sjálfsögðu láta ekki uppi, eru þau,
að þau geti ekki haft móður sína
sér til hagræðis eins og áður. Ef
til vill hvarflar að þeim, að vinirn-
ir góðu, Marta og Þorsteinn, taki
upp á því að rugla saman reytun-
um, og það yrði þeim í óhag.
Þorsteinn er enginn auðmaður. Að
þetta valmenni gæti komið til með
að verða barnabörnum Mörtu góð-
ur afi hugsast þeim ekki, hvötin til
að skilja vinina að er eina hugs-
unin, sem að kemst.
Sagan af Mörtu er finnsk sjón-
varpsmynd, sem ég sá í Osló.
Myndin olli miklum blaðaskrifum,
sem beindust að þeirri taumlausu
eigingirni, sem uppkomin börn,
jafnvel fremur en ung, sýndu for-
eldrum sínum, væru skeytingar-
laus um líðan þeirra, heilsu þeirra
og daglegt amstur, sem einatt
væri orðið þeim ofviða, auk þjak-
andi einveru, en tilætlunarsöm, ef
foreldrarnir hefðu einhverju að
miðla, starfi, fjármunum, hlutum,
og þar fram eftir götunum. og
vildu jafnvel, eins og sýndi sig
með Mörtu, ráska með foreldra
sína án tillits til þess hverjar til-
finningar þeirra og óskir væru.
Þetta var nokkurnveginn kjarni
blaðaskrifanna.
Ég held að íslendingar geti
varla sagt um þetta að svona
nokkuð gerist bara í þinu stóra
útlandi en ekki hér á „Islandinu
góða“. Því miður er ég hrædd um
að fámennið dugi okkur ekki til að
halda við þeirri dyggð, sem ætt-
rækni er kölluð og hefur löngum
þótt þjóðarprýði, að vísu er enn
hægt að finna sterkan og góðan
ættargarð, og víst skiptir sköpum
hverja fólk á að, en á síðustu ára-
tugum hafa ættmennatengsl orðið
æ veikari, að ekki sé talað um
ættmennahópa í víðari merkingu,
börn vita naumast skil á nöfnum
þremenninga sinna, og einstæð-
ingum ættarinnar, sem búa við
umkomuleysi og lifa í dimmum
skugga einveru fjölgar óðum.
Börn venjast því ekki nú að vera
send í vitjun og þá jafnframt með
glaðning til þeirra, sem sakir
sjúkleika eða elli, eða hvort-
tveggja, einangruðust í íbúðarhol-
um, sem voru ekki mannsæmandi
vistarverur. Slíkum bústöðum hef-
ur að líkindum fækkað tiltölulega
frá því, sem áður var, en þó býr
fólk enn í aumum kytrum, með
salerni í skáp í eldhúsi eða kamesi,
eða þá í skoti undir stiga, þar sem
ekki er hægt að standa uppréttur.
í kjallaraholum í gömlum húsum
eru oft pöddur, sem fara í mat-
væli, sem reynt er að geyma í
gluggakistum eða á öðrum köldum
stöðum. Sagt hefur verið frá því
að íbúar aumustu kjallara verði að
sækja allt sitt vatn til neyzlu og
þrifa í þvottahús, og þykja þá
stundum fyrir þeim, sem þar eru
að vinna.
Ég held að við, sem á barns- og
unglingsaldri vorum send til
„Ég gæti sagt margar
raunasögur um ellihag
fólks, bæði eftir því sjálfu
og kunnugum. Eitt, sem
ég veit að særir, er að vera
aldrei tekinn með í bílferð
á góðviðrisdegi. Maður
sagði mér að í tólf ár hefði
hann ekki komið til Þing-
valla — aukin heldur ann-
að — og ættu þó börn
hans bíla. Fleiri hafa svip-
aða sögu að segja.“
þeirra, sem bágast voru staddir,
höfum dregið af því lærdóm, sem
aldrei hefur gleymzt og orsakað
tvennt, fara vel með matvæli,
fatnað og hvað eina sem til verð-
mæta getur talizt, og finna til með
þeim, sem hafa svo naum fjárráð
að jaðrar við skort, og ekki síður
hvað lífið er mörgum gleðisnautt,
og vonlaust að úr rætist.
Því hefur verið hamrað inn í
hlustir bæði yngri og eldri, að við
búum í velferðarríki, Island sé
bezta land í heiminum. Geta allir
verið sammála því?
Besta lund í heiminum! Með
þeim betri, ef miðað er við skoð-
anafrelsi, og við höfum víst enga
samvizkufanga, en sú var tíðin að
menn voru teknir fastir fyrir
skoðanir. Ég átti heima í næsta
húsi við tukthúsið og man eftir
mótmælagöngu þangað, þá voru
verkföll með öðrum brag en nú.
Ungur lærði maður að lifa með „í
stormum sinna tíða“.
Við, sem vorum að vitkast á
kreppuárunum, fengum vitneskju
um atvinnuleysi og skort, sem
leiddi til hörgulsjúkdóma, margs-
konar eymdar, hugarstríðs. Sagt
er að rithöfundar hafi gott af
hverskonar reynslu — ef þeir geti
lifað hana af. Hæpið! Við sem
kynntumst, jafnvel bara sem
áhorfendur, því sem fólk varð að
líða þékkjum samanburð við betri
tíma. En varð fólkið betra, börnin
okkar, sem áttu að verða meiri
menn fyrir möguleikana, sem
þeim veittust fram yfir okkur,
fyrsta kynslóð á Islandi, sem fékk
nóg að borða, hefur verið sagt.
Þó að mörgum yrðu kreppuárin
þung í skauti má ekki gleyma
þeirri samhjálp, sem þá var mikil,
vináttunni, sem þjappaði fólki
saman, eins og yfirleitt á sér stað
á þrengingartímum. Norskir vinir
mínir, sem voru í neðanjarðar-
hreyfingunni og til viðbótar
áhættunni bjuggu við svo þröngan
kost, að því ætla ég ekki að lýsa,
hafa sagt mér að aldrei hafi sam-
heldnin verið meiri, paufast var
um myrkvaðar götur, með svört
tjöld fyrir öllum gluggum til að
komast á vinafund, þar sem hver
og einn lagði fram sinn skerf til
þess að hægt væri að gera sér
dagamun.
Með engu móti má gleymast það
tjón og harmar, sem stríðið
(1939—1945) olli okkur, en oft
finnst mér þetta blikna fyrir því
mikla og skyndilega peningaflóði,
sem flæddi yfir þjóðina og breytti
fátækt í auð, sem okkur hélzt illa
á. Ég ætla ekki að skrifa máltæk-
ið, sem mér kom í hug. Fólk kunni
sér ekki læti og lét sér fátt um það
finnast, sem kallaðar hafa verið
fornar dyggðir.
Nú gátu foreldrar veitt börnum
sínum þá menntun, sem þeir höfðu
sjálfir þráð, en farið á mis við. Vel
var að þeir, sem höfðu góðar
námsgáfur, gátu ræktað þær sjálf-
um sér og öðrum til heilla. En
mörgum var komið í gegnum próf
með aukakennslu í því nær öllum
fögum og tungumálanámskeiðum
erlendis á sumrum. Margir ungl-
ingar, sem hefðu hæft betur þau
störf, sem reyndu á líkamskrafta,
voru keyrðir í gegnum stúdents-
próf, hvíta húfan kostaði oft ærið
fé, en mér liggur við að segja að
hún hafi kostað suma svita og tár.
Það fer sjaldan saman að sitja
öll sín bernsku- og unglingsár á
skólabekk og leysa heimaverkefni
og kynnast lífinu í hinum mörgu
tilbrigðum þess. Það þarf ekki
samkennd með stríðandi fólki
heldur lestur bóka til að verða
stofukommi, heldur ekki mikinn
bóklestur til að verða góð og skiln-
ingsrík manneskja. Nemendum
hefur nánast um of verið haldið
frá því að kynnast því, sem erfitt
er, allt hefur verið fyrir þetta
unga fólk gert, og það tekið því
sem sjálfsögðum hlut, yfirvinnu
föður, aukavinnu móður með
heimilishaldi, sjálfsafneitun
þeirra. Fórnir foreldra til að búa
börnum sínum betri lífsskilyrði en
þeim hlotnaðist sjálfum hafa yfir-
leitt verið lítils metnar. Það hafa
ekki verið hafðar yfir fyrir börn
hendingar sem þessar:
„Þegar stór ég orðinn er,
allt það launa skal ég þér.“
Þannig hefur það verið með
börn Mörtu, sem í áminnstum
blaðadómum voru svo hart dæmd
fyrir eigingirni og ræktarleysi,
þau hafa frá barnsaldri fengið of
mikið, án þess að vera kennt að
endurgjalda. Svo mun víða hafa
verið og líti nú hver í sinn eigin
barm og íhugi hvort uppeldi hefur
ekki hrakað frá því sem áður var,
þegar þörf þótti á því, að bera vit
fyrir börnunum og veita þeim
visst aðhald. Nú er það tíðarand-
inn, sem elur börnin að miklu leyti
upp, ætli foreldrar séu að spyrna
við kröfum, sem þeim finnst óhóf-
legar, fái þeir framan í sig, að fé-
lagarnir fái þetta og hitt og megi
þetta og hitt, er undanhaldsleiðin
oftast farin.
Til að fyrirbyggja getgátur vil
ég taka fram, að ég hef ekki
slæma reynslu af börnum á mínu
heimili, engin leiðindi vegna
heimtufrekju. Systkinin fengu
það, sem þau þörfnuðust vegna
skóla: almenns náms, stjálfvalins
framhaldsnáms og listnáms. Þeim
var séð fyrir bókum sér til fróð-
leiks og skemmtunar, leikföngum,
en einkum þó verkefnum, sem
listhneigðir unglingar kjósa flestu
fremur. Ég hafði áhuga fyrir upp-
eldi, en var sagt að uppeldi væri til
lítils, upplag væri allt. Ég ætla
ekki að fara nánar út í skoðanir