Morgunblaðið - 25.11.1983, Blaðsíða 12

12 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1983
góðar dætur átti hann sem hann
minntist oft á, enda mun hann
hafa verið þeim góður faðir.
Um leið og ég kveð með söknuði
skáldið Kristmann Guðmundsson
sendi ég dætrum hans mínar ein-
lægu samúðarkveðjur.
Eiríkur Hreinn Finnbogason
„Við erum ekki hér til að verða
hamingjusamir eða til að vinna
glæsisigra í augum samtíðar-
manna okkar, heldur til að læra af
hinu stríðandi lífi okkar sjálfra og
annarra. Við erum hér til að öðl-
ast fyllri vitund." Svo mæiir
skáldið Kristmann Guðmundsson
í bók sinni „Dægrin blá“. Sú
bjartsýna lífstrú sem kemur fram
í þessari málsgrein einkennir öll
viðhorf hans: Tilgangur mannsins
er að leita andlegra verðmæta,
leita fegurðar, leita að varanlegu,
sammanniegu gildi. Og nú er hanrr
horfinn. í þessari stuttu kveðju
ætla ég ekki að rekja ævi skálds-
ins. Hún er hverjum manni kunn.
Ég ætla ekki heldur að greina frá
verkum hans, því þau eru almanna
eign. Ég skrifa þessar línur til að
þakka fyrir vináttu á liðnum árum
og minnast góðs drengs.
Kristmann Guðmundsson hlýt-
ur að dómi allra sanngjarnra
manna að teljast í hópi víðfræg-
ustu íslendinga, og þess vegna
einn þeirra manna sem þjóðin
stendur í mcstri þakkarskuld við.
Hann vann það sjaldgæfa afrek að
fá bækur sína þýddar á þrjátíu og
sex tungumál og hlaut fyrir þær
ágæta dóma frá þekktum bók-
menntamönnum víða um heim.
Sjálfur hef ég oft rekist á menn
erlendis sem kunna skil á verkum
Kristmanns. Þetta kann að vera í
litlu samræmi við þær hugmyndir
sem sumir gera sér um skáldskap
Kristmanns Guðmundssonar. Ég
vil þess vegna því til sönnunar,
sem ég sagði um undirtektir
bókmenntamanna í ýmsum lönd-
um við bækur skáldsins, leyfa mér
að tilfæra hér örfá dæmi.
Anders Österling, ritari sænsku
Akademiunnar, segir í ritdómi í
Stockholmstidningen um Gyðjuna
og uxann:
„óvenjulegt afrek í norrænum
bókmenntum, sem fáir geta leikið
eftir.“
New Statesman and Nation:
„Morgunn lífsins er læsilegri en
flestar sögur frá Norðurlöndum."
New York Times um Morgun
lífsins: „Kristmann Guðmundsson
er sambærilegur við Sigrid Unset í
þeirri gáfu að geta látið allan
straum skáldsögunnar renna að
einum ósi. — Þetta er ágætlega
byggð saga. Það er ómögulegt að
lýsa þeim öflugu áhrifum er höf-
undinum tekst að skapa með
kunnáttu sinni, honum tekst að
láta sérhvert atvik og hverja ein-
ustu persónu vinna sitt hlutverk í
heildarþróun verksins. Þetta er
áhrifamikil saga ... Guðmunds-
son ritar af hugnæmri samúð og
sálfræðilegri skarpskyggni er
skipar honum háan sess í bók-
menntum nútímans."
The Times, London, segir um
sömu bók: „Bókin sýnir eftirtekt-
arverðan styrkleika. Hún hrífur
lesandann og heldur honum föst-
um frá byrjun til enda.“
Þannig dæmdu heimsblöðin
verk Kristmanns og fjöldi þekktra
gagnrýnenda tók í sama streng.^
A Norðurlöndum hefur Krist-
mann einnig hlotið mikla viður-
kenningu þekktra bókmennta-
manna.
í Politiken er skrifað um K.G.:
„Boðskapur fslands til Norður-
landa hefur ávallt verið merkur.
Mér var það ljóst fyrir alvöru,
þegar ég las hina nýju bók
Kristmanns Guðmundssonar Det
hellige fjell, en með henni hefur
þetta unga skáld rutt sér til rúms
í fremstu röð meðal stórskálda
Norðurlanda.
— Þó sagan sé 500 blaðsíður, hef
ég aldrei lesið jafn samanþjapp-
aða bók hvert smáatriði er ómiss-
andi. Og þar við bætist, að efnið er
eitthvert hið umfangsmesta, er
fundið verður. Bókin eykur þekk-
ingu vora á mannlífinu og veitir
innsæi í vandamál tímans. — Það
sem gerir þessa bók að mikilli list
og sönnum skáldskap er, að hún
dregur upp lifandi safnmynd frá
landnámstíð fslands, en gegnum
hana talar til vor hin leyndar-
dómsfulla rödd mannshjartans,
sem er eins á öllum tímum, vér
skynjum gleði þess og angist,
tryggð þess og kvíða, hamingju og
þrá.“
Folket í bild, (Svíþjóð) segir:
„Kristmann Guðmundsson, hinn
ungi íslendingur er skáld af náð
guðanna, engum er fært sem hon-
um að ljá frásögn sinni ljóma
stálsins, dúnmýkt og hina tæru
lýrik kvöldhiminsins."
Carl T. Hambro (höf. „Innrásin
í Noreg“) segir í Morgenbladet um
„Gyðjuna og uxann“: „Það liggur
mikið starf og rannsóknir til
grundvallar hinni nýju bók
Kristmanns Guðmundssonar. —
Saga þessi, sem rituð er af stór-
Rithöfundurinn að störfum.
merkri listrænni hugkvæmni og
sköpunargáfu, er táknræn lýsing á
þjóðfélagsháttum nútímans og
þeirri hættu, sem menningunni
stafar af henni. — Guðmundsson
hefur verið athugull sjáandi og
ekki einungis hvað viðvíkur skiln-
ingi á arfi liðinna alda. Hann hef-
ur raunverulega skapað voldugt
verk“. Og um „Den förste vaar“
segir þessi sami bókmenntamað-
ur: „Mjög sjaldan hefur hinu eilífa
og ójarðneska í ástum æskunnar
verið lýst með svo skáldlegum
næmleik og djúpum skilningi eins
og hér er gert.“
í Þýskalandi ruddu bækur
Kristmanns sér snemma til rúms
og voru gerðar um þær tvær kvik-
myndir. Lengi voru þeir Gunnar
Gunnarsson, Jón Sveinsson
(Nonni) og Kristmann einir ís-
lenzkra skálda, sem Þjóðverjar
kunnu einhver veruleg skil á. Sem
sýnishorn úr dómum þýskra blaða
um bækur Kristmanns skulu hér
aðeins tilfærð ummæli Dr. Ernst
Harms í Berliner Tagblatt:
„Furðulegt, að orð skuli geta skap-
að svo voldugan og jafnframt
mildan samhljóm. Engu orði er
ofaukið. Hver þáttur er ofinn
spennu hins óvænta og þeir eru
samtengdir af meðvitaðri list-
tækni. Yfirsýn, skyggni og eðlileg
heilbrigði, sem beinir huganum til
verka Goethe. Sjálfráð og altæk
listvitund. Heill maður, sem lýsir
lífinu á mikilfenglegan og heil-
brigðan hátt, sem yrkir lífið sjálft
— þann vitnisburð á þessi íslend-
ingur.
Og í Frakklandi skrifar Leon
Pineau í hið þekkta tímarit
„Journal des Debats" um Morgun
lífsins: „Mér kæmi það mjög á
óvart, ef þessi „Matin de la vie“
reynist ekki upphaf glæsilegt rit-
höfundarferils."
Menn segja á hátíðlegum stund-
um að líf þjóðarinnar byggist á
tungu hennar og menningu. —
Mættum við ekki vera þakklát
fyrir þessa ómetanlegu landkynn-
ingu? Ber okkur raunar ekki
skylda til að styrkja slíka menn og
styðja — og gera veg þeirra sem
mestan? Ég hygg að á síðustu ár-
um hafi íslendingar yfirleitt verið
orðnir sáttir við Kristmann og
hann við þá. Og ég er ekki frá því
að ný kynslóð á íslandi sé farin að
umgangast skáld sín og listamenn
að hætti menningarþjóða, — af
velvild og án annarlegra sjónar-
miða.
í mínum augum var Kristmann
í eðli sínu göfugmenni. Lífsviðhorf
hans voru kristin og hann var
skjótur til sátta. Ég held að hann
hafi metið „Smiðinn mikla", mest
bóka sinna, en hún fjallar um ævi
Krists. Sjálfur treysti hann á
handleiðslu hans, þessa heims og
annars. Ég efast ekki um að hon-
um verður að trú sinni.
Kristmann Guðmundsson var
heiðursfélagi í Félagi íslenskra
rithöfunda. Ég vil fyrir hönd þess
þakka honum samfylgdina og
framlag hans til íslenskrar menn-
ingar. Aðstandendum og ástvinum
hans öllum votta ég mína dýpstu
samúð.
Gunnar Dal
„Og hvað er það að hætta að draga andann
annað en að frelsa hann frá friðlausum
öldum lífsins, svo að hann geti risið upp í
mætti sínum og ófjötraður leitað á fund
guðs síns.“
(Kahlil Gibran. Spámaðurinn.)
Þegar vinir og kunningjar
hverfa á vit hins óþekkta hvarflar
hugurinn gjarnan til þeirra speki-
orða, sem andans menn hafa látið
falla um þann atburð, sem nefnd-
ur er dauði. Hvaða skoðun sem
menn kunna að hafa um framlíf,
þá geta þeir sameinast um að af-
leiðingar brotthvarfs úr þessu
jarðlífi verða fyrr eða síðar til
frelsunar „frá friðlausum öldum
lífsins" á þessari jörð.
Kristmann skáld Guðmundsson
átti tryggan samastað til hvíldar
síðustu æviár sín, en engum getum
skal að því leitt hvort skaphöfn
hans eða lundarfar hefur á hverri
stundu unað athafnaleysi því og
andlegri kyrrð sem er fylgifiskur
þriðja æviskeiðsins.
Líkur eru þó nokkrar til þess að
andleg viðleitni hans hafi verið
hollt veganesti, þegar hugurinn
þurfti hvíld og þráði þá lífsfyll-
ingu sem skapandi kraftur rithöf-
undarins hafði áður gefið.
Æviferill Kristmanns verður
trúlega rakinn af öðrum og um
skáidverk hans munu lifa dómar
bókmenntafræðinga og þeirra les-
enda, sem hafa gefið sér tóm til að
gaumgæfa sjálfir þá undiröldu og
þjóðlega íslenska arfleifð, sem
geymd er í ritverkum hans.
Reynsla hans af störfum og til-
finningahita æskunnar kemur lítt
skólagengnum og fátækum ungl-
ingum samtíðar hans kunnuglega
fyrir sjónir. En hver hefir sinn
lífsmáta. Einstaklingurinn bangar
sína lífsgæfu með sínurn sérstaka
hætti, en það fer ekki framhjá
samtímanum þegar um frávik er
að ræða eða einstæð afrek.
Vill þá oft skiptast í tvö horn
þegar andleg framleiðsla er á borð
borin þ.e. ýmist er hafið til skýj-
anna eða fordæmt, og fylgir
hvorutveggja mikil hætta fyrir
þann, sem hafður er „milli tann-
anna“, með hvorum öfgunum sem
það er gert. Kristmann hafði í
frammi það sem hann nefndi „við-
leitni“ til þess að styrkja anda
sinn, kynnti hann sér ýmsar kenn-
ingar vitringa og höfunda and-
legra hreyfinga og leitaði sér
kyrrlátra stunda, þegar hljómar
þögnuðu og himinn rökkvaðist,
hélt hann þá „á vit þeirra duldu
ragna, er bíða handan við báru-
tröf.“ Bak við heimþrána, er sótti
að á öðrum norðlægum slóðum,
handan við hugann sem heimti
kynni af menningu Krítar, hinum
megin við hugmyndina um hið
heilaga fjall, bjó hin síkvika þrá;
að finna sannleika lífsins.
En sannleiksleit okkar allra er
samofin hamingjuþránni, mis-
munandi dulinni von um Paradís.
Kristmann orkti margt um ástir
og aldrei með grófum dráttum.
Hvað er sá draumur annað en
einn þáttur eilífðardramans, sem
ef betur er hugað að reynist mörg-
um það sjónarhorn sannleikans,
sem felur í sér: „Allt hið göfuga,
góða og blíða, sem gerir mönnun-
um létt að líða.“
Við áttum um stund samfylgd í
þeim samtökum, sem telja engin
trúarbrögð sannleikanum æðri.
Kristmanni var vel ljóst að það
þarf meira til en að játast hug-
sjónum, til að framkvæma þær
þarf andlegt þrek, sem aðeins
fáum er gefið, en „viðleitnin" er til
alls fyrst. En þar kemur fyrir
flestum að „Aldir tímans bylgjan
brýtur,/ bráðum líður þetta ár,/
og á ný skal áfram haldið/ út í
lífsins bros og tár./ Nýjar skulu
fórnir færðar,/ fegri sigrum reynt
að ná./ Ljúfar vonir lifna og
deyja,/ líkt og sumarblómin
smá.“/ Það er ekkert eins sjálfsagt
og náttúrlegt og að deyja", Hús
skáldsins, H.K.L.
Og þá er eðlilegt að þakka fyrir
góðar minningar frá samveru-
stundunum. Það viljum við hjónin
gera með línum þessum.
Guðjón B. Baldvinsson
Maðurinn með ljáinn lætur nú
skammt stórra högga á milli,
hvert stórskáldið af öðru safnast
nú til feðra sinna.
Ævi Kristmanns Guðmunds-
sonar er eitt af ævintýrum alda-
mótamannanna. Fátækur piltur
brýst til mennta og áhrifa meðal
framandi þjóðar, gerist þekktur
rithöfundur á tungu hennar og
verk hans eru þýdd á fjölda tungu-
mála. Síðan kemur hann heim,
deilir örlögum með löndum sínum.
Langa hríð er hann bókmennta-
gagnrýnandi á stærsta blaði
landsins. Þetta er ein hlið á sann-
leikanum, önnur var að Krist-
mann var umdeildur maður enda
gat hann verið harður og óvæginn
í ræðu og riti og í einkalífi átti
hann að baki mörg hjónabönd.
Ég hitti Kristmann fyrst þegar
hann bjó í Hveragerði, síðar kom
ég oft til hans eftir að hann flutt-
ist til Reykjavíkur. Hann var ljúf-
ur maður í viðkynningu, fróður og
mikill lestrarhestur alveg til síð-
ustu stundar. Sem dæmi um það
var að hann fékk iánaðan úr safni
mínu hinn mikla doðrant Thorkil
Hansens um réttarhöldin yfir
Hamsun nú í haust. Sem rithöf-
undur mun Kristmann eiga langt
líf í verkum sínum. Hann var frá-
sagnamaður af fyrstu gráðu eins
og Bretar sögðu um Joseph
Conrad. Ég votta börnum hans og
öðrum aðstandendum samúð.
Hilmar Jónsson
Það eru senn orðin sextíu ár síð-
an ungmennið Kristmann Guð-
mundsson hleypti heimdraganum
og sigldi í önnur lönd. Hann hafði
frá litlu að hverfa, heimilis- og
eignalaus í útfjarandi heims-
kreppu og hann með berkla í
brjósti.
Kristmann hélt til Noregs með
tóma vasa en dálítið af vonum í
farteski sínu. Þessi þjóð var hon-
um að öllu ókunn og ekki líkleg til
að taka honum með neinu bugti
eða beygingum, þótt ef til vill
skytu þeir yfir hann skjólshúsi
gestanæturnar og máske rúmlega
það.
Kristmann hafði verið að fikta
við skriftir og gefið út ljóðakver.
Menn höfðu fyrir satt að hann
ætlaði að verða skáld, stórskáld í
landi Björnsons og Ibsens. Það var
meira að segja haft eftir honum
sjálfum. Fæstir áttu von þess að
heyra frá piltungi þessum langa
sögu þaðan úr Noregi, þótt sumir
myndu haukfrán augu og sval-
glettinn svip. — Annálar eru um