Morgunblaðið - 25.11.1983, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1983
15
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Kristmann Guðmundsson var
á tímabili mjög umdeildur rit-
höfundur. Ekki var um aðrar
bækur meira rætt en skáldsögur
hans, að ógleymdri sjálfsævisög-
unni sem var á allra vörum ár-
um saman. Kristmann kleif í
öndverðu brattan stíg til frægð-
ar. Hann naut ekki stuðnings
annarra. Tómhentur hvarf hann
af landi brott rösklega tvítugur í
þeim vændum að gerast rithöf-
undur á norska tungu. Skóla-
göngu hafði hann naumrar notið
og hafði að engu vísu að hverfa í
framandi landi. Hugmyndin
sýndist óneitanlega nokkuð
djörf.
En Kristmann kom og sá og
sigraði. Bækur þær, sem hann
sendi frá sér á norsku, hlutu lof
gagnrýnenda og sýndu betri við-
tökur meðal lesenda. Þær voru
strax þýddar á mörg tungumál.
Lengi vel hafði enginn annar ís-
lenskur rithöfundur verið meira
né víðar þýddur og má vera að
svo sé enn. Skiljanlegur var sá
hagstæði byrr sem bækur Krist-
manns fengu út um allar jarðir.
Þó sögur Kristmanns gerðust á
íslandi var efni þeirra á þann
veg að það hlaut að skírskota til
allra, hvar sem var. Ástin, þráin
og söknuðurinn er alls staðar
eins. Lífsbaráttan er háð með
mismunandi aðferðum. En inn-
tak hennar er hvarvetna hið
sama. Kristmann velti fyrir sér
flóknustu þáttunum í mannlegu
eðli. En framsetning hans var
alltaf ljós og skýr. Lesandinn
skildi strax hvað hann var að
fara. Frásagnargleði Krist-
manns og hugmyndaflug var líka
með ólíkindum. Söguefni varð til
eins og atburðarásin í veruleik-
anum. Þar var ekki farið eftir
fyrirfram markaðri stefnu. Allt-
af var eitthvað óvænt að gerast
— eins og í lífinu.
Vant er að dæma um hvert sé
mest þeirra verka sem Krist-
mann Guðmundsson skrifaði á
norsku. Morgunn lífsins er mikils
háttar skáldverk; minnir um
sumt á íslendinga sögur, t.d. að
því leyti að á söguhetjunni sann-
ast að eitt er gæfa en annað
gervileiki; atgervið verður hetj-
unni til engrar gæfu.
Brúðarkyrtilinn telja ýmsir
skemmtilegustu skáldsögu
Kristmanns en hún var frum-
raun hans í skáldsagnagerðinni.
í Ármanni og Vildísi tók Krist-
mann fyrir efni sem var honum
löngum hugstætt: ástina and-
spænis dauðanum. Dróst nokkuð
lengi að sú bók kæmi út á ís-
lensku. Að lokum þýddi höfund-
ur hana sjálfur og las hana í út-
varp og var sá lestur minnis-
stæður.
Ströndin blá er í senn skáld-
verk einfaldleika og átaka. Saga
barnanna, sem reisa sér kofa á
sjávarströnd og una þar ótrufluð
hvort með öðru, er ævintýri lík-
ust. Hvergi hefur draumi ungl-
ingsins um ástina verið betur
lýst. Kristmann studdist þar við
eigin endurminningar. Þannig
hafði þetta gerst í veruleikanum,
eða næstum því! En skjótur endi
er bundinn á gleði unglinganna.
Húsbóndanefnan kemur að þeim
og brýtur niður kofann þeirra en
er þá raunar að hefna þess á
þeim sem hallaðist í einkalífi
hans sjálfs. Hann tekur að
lumbra á stúlkunni. En þá er
piltinum nóg boðið, hann þrífur
til þess gamla og skellir honum.
Dæmigert atvik hjá Kristmanni:
Ástin jók mönnum drengskap og
áræði, hún kveikti þann eld í sál-
inni sem gerði menn meiri og
réttsýnni. Tíminn líður og töku-
börnin þrjú, sem segir frá í sög-
unni, fullorðnast. Og sjá — þá
rætist úr þeim nákvæmlega í
samræmi við það sem upplag
þeirra vísaði til. — Þó Ströndin
blá muni ef til vill ekki teljast til
inn í deilurnar hér, ef ekki vilj-
ugur, þá nauðugur. Aðkomunni
lýsir Kristmann á táknrænan
hátt í skáldsögunni Nátttröllið
glottir sem var fyrsta saga hans
rituð á íslensku eftir að hann
kom heim. Margar skáldsögur
átti hann þá eftir að rita á móð-
urmálinu, meðal annarra Þok-
una rauðu sem hann lagði alltaf
mikið upp úr sjálfur. Síðustu ár-
in hafði Kristmann mikinn
áhuga á dulrænum efnum og
eðli sínu alvörumaður, ábyrgð-
arleysi var honum fjarri skapi.
Ástin var honum heilög — al-
gerlega gagnstætt því sem les-
endur sagna hans gerðu sér í
hugarlund fyrr á árum. Hann
var maður sem vildi hafa allt á
hreinu, bæði í lífi og skáldskap.
Þrjóskan, sem fleytti honum yfir
erfiðleikana á yngri árum, varð
honum fjötur um fót á efri árum:
hann gerði ekki alltént það sem
»hyggilegast« var heldur hitt
í garðinum við hús Kristmanns í Hveragerði.
rismestu skáldsagna Krist-
manns er hún þeirra aðgengi-
legust. óvíða birtist skýrar í
hnotskurn það sem fyrir höfund-
inum vakti.
Þá vil ég nefna Góugróður sem
er líka byggð á minningum frá
æskuárum. Sagan er í styttra
lagi og býr yfir þokka hinnar
knöppu skáldsögu.
Gyðjan og nautið (en svo lét
Kristmann verkið heita í endur-
útgáfu) er ávallt nefnd þegar
talin eru bestu verk Kristmanns.
Það var ekki fyrsta sögulega
skáldverk Kristmanns og ekki
heldur hið síðasta. En líkast til
var það erfiðasta verkefni sem
hann tók sér fyrir hendur. Þá
var svo sköpum skipt í lífi
skáldsins að Kristmann var að
flytjast til íslands. Það var við-
urhlutamikil ákvörðun. Krist-
mann var þá löngu orðinn viður-
kenndur rithöfundur á norsku og
hafði komið sér svo vel fyrir þar
í landi að framtíðin hlaut að
sýnast björt. Var ekki hægt að
flytja áunninn árangur heim
eins og hvern annan gjaldeyri?
Svo reyndist ekki vera. Þann
hálfa annan áratug, sem
Kristmann hafði dvalist erlend-
is, hafði flest breyst hér heima.
Átök fóru hér harðnandi á
bókmenntasviðinu og var óvægi-
lega barist. Hafi Kristmann gert
sér vonir um að hér leyndist af-
skekktur sælureitur hlutu þær
vonir að bregðast. Rithöfundur
hlaut óhjákvæmilega að dragast
bera sögur hans frá seinni árum
glögg merki þess.
Mestu hætti Kristmann til
þegar hann hóf að rita sjálfs-
ævisögu sína sem kom út í fjór-
um bindum á árunum 1959—
1962. Þá var hafin sannkölluð
stórorusta um nafn hans og
skáldheiður. Hygg ég mörgum'
hafi sýnst svo, um það er lauk,
að þar hafi hann farið halloka,
enda mun Kristmanni síst hafa
verið lagið að standa í illdeilum
við menn. Þeir, sem að Krist-
manni vógu, héldu því fram að
með ævisögunni væri hann að
gefa ranga mynd af sjálfum sér,
þess konar mynd sem hann vildi
að aðrir sæju, ekki hina réttu. Þó
svo að bókmenntasjónarmiðið
væri haft að yfirvarpi var atlag-
an í eðli sínu fullkomlega póli-
tísk. Held ég að enginn íslenskur
rithöfundur hafi staðið eins ein-
angraður og Kristmann þessi ár-
in. Þeir, sem helst hefðu viljað
taka málstað hans, hættu sér
^ ekki nálægt eldinum.
En sjálfsmyndin — var hún þá
rétt eða röng?
Að minnsta kosti ekki svo
röng sem andstæðingar skálds-
ins létu í veðri vaka. Ég tel að
Kristmann hafi komið til dyr-
anna eins og hann var klæddur.
Hinsvegar efast ég um að
þjóðin hafi nokkru sinni gert sér
fullkomlega rétta hugmynd um
rithöfundinn og manninn
Kristmann Guðmundsson, ekki
einu sinni þeir sem mætur höfðu
á verkum hans. Kristmann var í
sem hann vissi sannast og rétt-
ast. Mat hans á eigin verkum
breyttist líka nokkuð er á ævina
leið. Rök lífs og dauða urðu hon-
um hugstæðari og hann tók að
íhuga hvað leyndist handan við
landmörk rúms og tíma. Hann
vissi að skáldsögur hans frá
fyrri árum nutu mikillar hylli,
bæði fyrr og síðar. En honum
mun ekki hafa getist að því að
fólk læsi þær vegna skemmtun-
arinnar einnar saman en léti sér
fátt um finnast þau lífssannindi
sem þeim var ætlað að tjá. Kem-
ur sú skoðun meðal annars fram
í ævisögunni.
Svo er sagt að þeir lifi lengst
sem með orðum eru vegnir. Deil-
ur um skáldverk Kristmanns
breyta engu um það að hann var,
er og verður einn hinna stóru.
Allt eins og skáldsögur hans
bárust til margra landa á ólík-
ustu tungumálum og vöktu alls
staðar svipaðar kenndir í brjóst-
um lesenda — þannig munu verk
hans standast breytta tíma og
breytileg lífsviðhorf nýrra
kynslóða. Því mannlegt eðli
breytist ekki. Og saga sem segir
frá því og lýsir því heiðarlega er
alltaf jafnný.
Kristmann Guðmundsson var
lengi bókmenntagagnrýnandi
við Morgunblaðið og er mér
óhætt að segja að hann verslaði
ekki með sjálfsvirðingu sína í
því starfi. Svo vildi til að undir-
ritaður varð eftirmaður hans.
Skáldfrægð Kristmanns og um-
deild ritverk gerðu það verkefni
ekki vandaminna. Þá hafði fund-
um okkar aldrei borið saman.
Seinna tókust með okkur dá-
lítil kynni. Þau verða mér ávallt
minnisstæð. Kristmann var þá
orðinn maður aldurhniginn og
hafði háð margan barninginn á
lífsins ólgusjó. En hann bar höf-
uðið hátt og lét ellina ekki
beygja sig. Hann hafði eins og
flestir ef ekki allir rithöfundar
áhuga á að verk sín næðu til les-
enda. Hann minntist ára sinna í
Noregi. Og það yljaði honum i
endurminningunni hversu góðar
viðtökur verk hans fengu og hve
frami hans þar hafði verið bæði
skjótur og glæsilegur. Þau ár
voru þá komin í allnokkra fjar-
lægð.
Fyrir nokkrum árum gaf Al-
menna bókafélagið út helstu úr-
valsverk Kristmanns, alls átta
bindi. Var í alla staði vel til
þeirrar útgáfu vandað. Þar eru
meðal annars bestu skáldverk
hans frá Noregsárunum, einnig
margar smásögur, en smásögu-
formið lét Kristmanni einkar
vel. Ritsafnið hlaut verðugar
viðtökur. Loks var tekið að meta
verk Kristmanns hlutlægt og
bókmenntalega. Að öðrum ís-
lenskum rithöfundum ólöstuðum
tel ég að ekki hafi aðrir skemmt
lesendum betur en Kristmann
Guðmundsson og felst þá hreint
ekki í þeirri staðhæfingu neins
konar vísbending í þá áttina að
skáldskapur hans búi ekki yfir
dýpri merkingu — öðru nær.
Northrop Frye segir að gott
skáldverk eigi óhjákvæmilega að
vekja gleði hjá lesandanum,
annars sé því í einhverju áfátt.
Þau orð vil ég gera að mínum og
skírskota þá meðal annars til
skáldsagna Kristmanns.
Ég minnist þess frá löngu
liðnum árum — og það er meðal
minna fyrstu minninga — að
þeir, sem lesið höfðu nýjustu
bækur Kristmanns, endursögðu
þær öðrum og það svo nákvæm-
lega að furðu gegndi. Þannig
lifði fólk sig inn í góðan skáld-
skap og festi hann í minni. Og
sjálfur var þá Kristmann —
ungur höfundur — orðinn að
hálfgerðri þjóðsagnapersónu.
Eins og hann hafði skapað sínar
sögupersónur, þannig skálduðu
lesendur í huga sér hvernig
skapari slíkra manngerða hlyti
að vera.
Nú er þessari skáldsævi lokið.
Lífið er stutt en listin er löng. Ég
sé ekki fyrir mér hvernig fram-
tíðin muni meta skáldverk
Kristmanns Guðmundssonar.
En ég er viss um að hún muni
meta þau mikils.
Oft er sagt um þanri sem geng-
inn er að hann hafi verið gæfu-
maður. Kristmann Guðmunds-
son var gæfumaður í þeim skiln-
ingi að hann komst snemma
þangað sem hann ætlaði sér. En
sá, sem leitar hinnar hreinu feg-
urðar og þráir náið og ósvikið
samband við aðra, hlýtur
óhjákvæmilega að verða fyrir
vonbrigðum. Það hið blíða er
alltaf blandað stríðu. Og mann-
legur trúnaður er breyskleika
undirorpinn.
Kristmann Guðmundsson var
svo bjartsýnn og hafði svo mikla
tiltrú á hinu góða og fagra —
ástinni í tilverunni — að honum
þótti sem það hlyti að lokum að
ríkja, ef ekki hérna megin graf-
ar, þá í því ódáins bjarmalandi
þar sem sólin gengur aldrei til
viðar.
Erlendur Jónsson