Morgunblaðið - 20.01.1984, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. JANÚAR 1984
39
ast; þarna er um aö ræöa hæfn-
isskort mannsins til aö geyma í |
einu í höföinu nema eins og sjö til
átta stakar, óskyldar tölur eða
talnaraöir. Hafi þess vegna hinar
nýju upplýsingar, sem manni ber-
ast, ekki einhverja sérstaka þýö-
ingu og merkingu, þá er hætt viö,
aö þær gufi aftur upp eftir 30 til 60
sekúndur.
Upplýsingar lagðar á
langtímaminni
Sálfræöingar, sem starfa aö
vitsmunagreiningu, halda því fram,
aö til þess aö menn geti haldiö
lengur í upplýsingar, sem manni
berast, og flutt þær frá skamm-
tíma-minninu til langtimaminnis-
ins, þar sem unnt er aö halda nýj-
um upplýsingum föstum um aldur
og ævi, veröi maöur aö beita ýms-
um markvissum aðferöum viö
hversdagslega upplýsingasöfnun.
Þessar aöferöir fela ekki eingöngu
í sér, aö maöur beinlínis „æfi“ —
þ.e. endurtaki fyrir sjálfum sér —
þær upplýsingar, sem maöur
gjarnan vill halda föstum í minninu,
heldur einnig, aö þessar upplýs-
ingar séu endurunnar, gaumgæfö-
ar og komiö skipuiega fyrir.
Sú hugmynd, sem liggur aö baki
þessum námsaöferöum er sú, aö
langtímaminniö sé starfrækt meö
allt aö því óendanlega flóknu kerfi
samtengdra upplýsingaklasa og
tengsla. Þaö víðfema samsafn af
sérstakri sérsviðsþekkingu, sem
sérfræöingar hafa til aö bera, og
William Chase kallar starfsminni,
gerir þaö aö verkum, aö nýjar upp-
lýsingar festast fljótt í minninu,
sem hefur aö geyma fyrir mikiö af
þræltengdum upplýsingum. Þeir,
sem ekki búa yfir slíkri sérþekk-
ingu en eru aö reyna aö halda nýj-
um upplýsingum föstum í minninu,
ættu aö umbreyta þeim í auöskilj-
anlegri þekkingar-stafla eins og
sérfræöingarnir gera sjálfir og
skapa því næst festiþræði meö því
aö tengja þessa nýfengnu þekk-
ingar-stafla á eins marga vegu og
hægt er viö upplýsingar, sem þeg-
ar liggja fyrir í forðabúri minnisins.
„Meö því aö koma á tengslum viö
þekkingu, sem þegar er fyrir hendi,
opnar maöur sér leið til aö veita
nýjum upplýsingum viötöku.“
Hlaupatímar þeir, sem Dario Don-
atelli styöst viö, og þaö hljóöfræöi-
kerfi, sem Arthur Benjamin hefur
tileinkað sér, eru einkar lýsandi
dæmi: Samhengislausum tölum er
umbreytt í auöæföa þekkingar-
stafla og svo umstaflað aftur í upp-
lýsingar, sem fyrir hendi eru í
minninu.
Sálfræöingarnir hafa fylgst
grannt meö veitingaþjóni einum í
bænum Boulder í Coloradofylki í
Bandaríkjunum, John Conrad aö
nafni, en hann er fær um aö muna
allt aö nítján mismunandi samsett-
ar matarpantanir, sem hann tekur
viö í einni umferö — og er þá um
aö ræöa mismunandi samsettar
salatsósur og mismunandi fyrir-
mæli um matreiösluaöferöir kjöt-
réttanna. Conrad leggur þetta allt
á minniö meö því aö beita flóknu
stöflunar-kerfi og samtengingum
og tilbúnum hugarmyndum.
Conrad kom sér upp þessu minn-
isatriðakerfi á nokkurra mánaöa
tímabili; hann haföi fljótt gert sér
Ijóst, aö hæfni í aö muna mikinn
fjölda pantana í einu, gaf meira af
sér í þjórfé. „Ég haföi alltaf þennan
aukaskilding í huga,“ segir hann til
skýringar.
Algeng aðferö (sem ræðusnill- i
ingar Rómverja hagnýttu sér) til
þess aö muna betur heila lista af
mismunandi efnum, er kölluö loci.
Maöur byrjar þá á því aö velja sér
einhvern ákveöinn staö, til dæmis
eigiö heimili, sem maöur gjörþekk-
ir. Meö þvi að ganga hægt fam
meö veggjum hússins eöa ganga
um húsiö, merkir maður í huga sér
eitthvaö um tuttugu staöi: útidyr,
sjónvarpshorniö, ísskápinn, kjall-
arastigann og svo framvegis. Til
þess aö muna vissan lista af efn-
um, tengir maöur hvert og eitt efni
viö ákveöinn staö og þá helzt meö
einhverjum átakamiklum, leikræn-
um ímyndunum.
„í reynd gefur loci-aöferðin
manni yfirlit um upplýsingar, sem
maöur býr yfir og geymdar eru í
minnisforöanum. Þaö kemur á
óvart hve auövelt reynist aö muna
gönguferöina um húsiö sitt og
uppgötva hin mismunandi efni um
leiö,“ segir John Hayes.
Víðtækari
kennsluaðferðir
Mikill hiuti þeirrar kennslu í
raungreinum, sem fram fer í skól-
um, ber, aö áliti sálfræöinganna,
sáralítinn keim af þeim hugsunar-
hætti, sem vísindamenn tíöka í i
hinum raunverulega heimi og
hvernig þeir notfæra sér staö-
reyndir. Algengast er, aö dæmi í
kennslubókum séu höfö allt of ein- !
föld í sniöum og geri naumast aör-
ar kröfur til nemandans en aö
hann bæti inn fáeinum jöfnum,
sem hann er nýbúinn aö læra
utanbókar. Sálfræöingar í vits-
munasálfræöi mæla í staöinn
fremur meö flóknari dæmum í lik-
ingu viö þau, sem vísindamenn
veröa aö kljást viö í reynd, oft illa
skilgreind dæmi meö ónothæfum
upplýsingum í bland. Einnig leggja
þeir til, aö viö lausn slíkra dæma
veröi fariö aö beita mun við-
feömari, hagnýtari og starfrænni
aðferðum en hingaö til hefur tíök-
ast.
Herbert Simon og eiginkona
hans, Dorothea, sem einnig starfar
viö sálfræöideild Carnegie Mell-
on-háskóla, hafa gert nákvæmar
og víðtækar athuganir á þeim mis-
munandi aðferöum, sem fólk beitir
viö aö leysa flókin dæmi. Eitt slíkt
dæmi, sem kallað var „Vandræöa-
ástand" lýsir eftirfarandi kringum-
stæöum: Tom Swift og áhöfn hans
brotlenda á tunglinu. Til allrar
hamingju tókst þeim aö bjarga
nauösynlegustu súrefnisbirgöum,
nokkur þúsund metrum af álpíp-
um, vatnsdælu, sem gengur fyrir
sólarorku og poka af maísútsæöi. í
fimm km fjarlægð frá lendingar-
staö þeirra fundu þeir stóra og
góöa uppsprettulind. Þá fundu þeir
einnig tvo staöi, sem litu út fyrir aö
hafa frjósaman jaröveg: annar
staöurinn var rúmlega einn hektari
í tveggja mílna fjarlægö frá lindinni
en hinn staöurinn um þrír og hálfur
hektari og ieit út fyrir aö geta gefið
betri uppskeru, en var hins vegar í
fimm mílna fjarlægö frá uppsprett-
unni, í andstæöri átt viö fyrri staö-
inn. Álrörin myndu ná til hvors
staöarins fyrir sig en ekki til þeirra
beggja. Afköst vatnsdælunnar
reyndust einkar takmörkuö, en
þaö ylli aftur því, aö maísuppsker-
an hlyti aö veröa mun minni en
jarövegurinn gæti annars gefiö
meö nægilegri áveitu. Dæmiö, sem
stúdentarnir áttu svo aö leita úr-
lausnar á, var þá sem sagt: Hvorn
ræktunarstaöinn ættu tunglfararn-
ir aö taka til áveitu til þess að
rækta eins mikiö af maís og frek-
ast væri unnt? Næstum því allir
stúdentar og deildarkennarar, sem
tóku saman þátt í þessari tilraun
sálfræöinganna, beittu viötekinni
kennslubókaraöferö til aö leysa
vanda Swifts og manna hans. Éöl-
isfræöingur einn, sem Simonhjónin
kölluöu PH3, var dæmigeröur fyrir
þá aöferö. Meö því aö taka ýmsar
jöfnur fyrir þrýstiaflbúnaö og vél-
búnaö meö í reikninginn, komst
hann aö þeirri niöurstööu, aö þar
sem stærö jaröskikanna skipti
ekki máli í þessu dæmi, myndi sá
jarðskiki, sem fjær væri uppsprett-
unni gefa mesta maísuppskeru.
Annar þátttakandi í þessari til-
raun, efnaverkfræöingur nokkur,
sem kallaöur var CE8, beitti gjör-
ólíkri aöferö við aö finna lausn á
þessu úrlausnarefni. Hann byrjaöi
á því aö endurskilgreina allt dæm-
iö: Þarna væri ekki einungis um aö
ræöa, hvora jaröspilduna ætti
fremur aö taka til ræktunar, heldur
hvernig „útvega ætti nægilega
næringu handa Swift og mönnum
hans“. Sú lausn, sem hann lagöi
fram var langtum nákvæmar unnin
í öllum smáatriöum, byggöist aö
nokkru á þekkingu hans á land-
búnaöi og grasafræöi og fól í sér
hugmyndatengsl og verkfæri, sem
ekki voru nefnd í lýsingu dæmis-
ins. Einnig tók lausn hans tillit til
sólarljóssins, áburöargjafa, hita-
stigs og jafnvel möguleikanna á aö
nota skurði, vökvaþrýstidælur og
loftþrýsting sem virkari aöferöir en
rörin til aö flytja vatniö, og þannig
kynni jafnvel aö vera unnt aö veita
vatni á báöar landspildurnar. Um
þennan þátttakanda i tilrauninni
komust Simonhjónin svo aö oröi,
aö CE8 „hafi brugðist viö fremur
eins og raunverulegur Tom Swift
myndi hafa gert, ef hann stæöi
andspænis þeim aöstæöum aö
þurfa aö leita ráöa til aö lifa á
tunglinu viö þau skilyrði, sem lýs-
ingin haföi aö geyma."
Þaö þykir Ijóst, aö í hefðbund-
inni kennslu fái námsmenn á borö
viö CE8 ekki tilhlýöilega tilsögn í
því, hvernig takast eigi á réttan
hátt á viö úrlausnarefni úr heimi
raunveruleikans, og bendir þetta
eindregið til „alvarlegra missmíöa,
sem kunna aö vera á menntun
manna í raunvísindum meö tilliti til
raunverulegra starfshátta."
Fræðirök og reynd
Sérfræöingar á sviöi vitsmuna-
sálfræöi eru jafnan gagnrýnir and-
spænis formal afleiöslu sem aö-
ferö viö röksemdafærslu, þar sem
eingöngu er stuöst viö óhrekjan-
legar grundvallarreglur og þær
haföar sem útgangspunktur; sama
gildir um föst lögmál, sem svo mik-
il áhersla er lögö á i kennslubókum
almennt. Ein af þeim þýöingar-
mestu niöurstööum, sem vits-
munasálfræöin hefur komizt aö, er
orðuö af Andreu diSessa, sál-
fræöingi viö MIT í Bandaríkjunum:
„Afleiösla er heldur vesælt hugs-
anamynstur." Sá framgangsmáti,
sem sérfróöir vísindamenn helzt
beita — og raunar viö öll sömul, ef
út í þaö er fariö — þegar þeir leita
nýrra aöferöa viö lausn á einhverju
verkefni, byggist í reynd miklu
fremur á beinum, eöiislægum
hughrifum, á ályktunum út frá
stöku atriðum, tilgátum og jafnvel
á hæpnum röksemdum. „Sér-
fræðingum finnst rökrétt hugsun
heldur hvimleiö og allt of mikill
seinagangur á henni,“ segir Paul
Johnson, sálfræöiprófessor viö há-
skólann í Minnesota í bókinni „Al-
heimurinn hið innra" sem Morton
Hunt tók saman og ritstýröi.
„Þannig fer sérfræöingurinn í
læknisfræöi til dæmis ekki út í
neina tilgátukennda afleiöslu né
þreifar sig þannig áfram skref fyrir
skref viö sjúkdómsgreiningu eins
og honum var kennt í skóla, heldur
kemur auga á einhver sjúkdóms-'
einkenni, sem hann þekkir af víö-
feömri reynslu sinni. Þá fær hann
fljótlega hugmynd um, hvaö aö sé,
og fer þá fyrst aö bera sig saman
viö upplýsingar, sem kunna annaö
hvort aö staöfesta grun hans eöa
afsanna.
Áhrifarík tilsögn ætti því aö
sýna, hvernig sérfróöir menn taka
á margræðum úrlausnarefnum, á
hvern hátt þeir greina á milli
beinna og óbeinna upplýsinga,
hvernig þeir beita eölislægum
hugboöum, álykta víöara sam-
hengi út frá einstökum atriöum, og
hvernig þeim veröur Ijóst, hvort
þeir eru á réttri. braut eöa hefur
boriö af leiö. „Mörgum kennurum
finnst, aö þeir eigi einungis aö tala
um réttu aöferðina viö aö gera
eitthvað og megi fyrir enga muni
nefna rangar aöferöir til þess aö
rugla ekki nemendur í ríminu,"
segir Jack Lochhead viö Massa-
chusetts-háskóla. En hann segist
stundum fara þannig aö í kennslu-
stundum sínum; „viö reynum
stundum aö rugla þá viljandi, af því
aö þaö getur komiö fyrir, aö menn
skilji eingöngu þaö sem veriö er aö
gera, ef þeir hafa fyrst veriö rugl-
aöir í ríminu og þurfa svo sjálfir aö
finna leiðina út úr ógöngunum.
Eöa eins og Lois Greenfield, sál-
fræöingur viö Wisconsin-háskóla
kemst aö oröi: „Þaö ætti endilega
aö láta stúdentana líka sjá öll riss-
blöðin, sem bögglaö var saman og
fleygt í ruslakörfuna, þaö á ekki
bara aö sýna þeim óaöfinnanlega
glæsilega lausn á því úrlausnar-
efni, sem veriö var aö glíma viö.
Þar sem þeir vísindamenn, sem
leggja stund á vitsmunasálfræði,
eru engan veginn ánægöir meö aö
bæta eingöngu gæöi kennslunnar í
eðlisfræði og stæröfræöiúrlausn-
um, hafa þeir á síðustu árum snúiö
sér aö þvi aö skrifa þó nokkrar
bækur um aöferöir viö aö finna
lausnir á ýmsum almennum vanda-
málum manna. Þessar bækur hafa
svo aftur leitt til þess, aö stofnaö
hefur veriö til námskeiöa viö fjölda
háskóla í Bandaríkjunum til þess
aö kenna fólki aö leita lausna á
slíkum vandamálum. Bækurnar
byrja á því aö taka fyrir ofur ein-
föld oröadæmi. Einkennandi er sú
aöferö, sem rétt þykir aö beita viö
úrlausnarefni eins þaö aö velja á
milli allmargra leiöa þá einu leiö,
sem maöur getur fariö frá X til Y,
en þá þykir bezt aö byrja aftan frá
á úrlausninni. Þótt þaö kunni
nefnilega aö vera margar leiöir,
sem liggja frá X í áttina til Y, þá
kann aö koma í Ijós, aö þaö er
aðeins ein einasta fær leiö frá Y til
X. En brátt er stúdentinn svo látinn
fást við miklu flóknari, verr skil-
greind úrlausnarefni, þar sem kraf-
izt er raunsærri ákvöröunartöku,
og hann veröur aö beita fjölþættu
kerfi til þess aö geta vegið og met-
iö sennilega möguleika, áhættur á
móti ábata og útgjöld á móti hagn-
aöi til þess aö finna réttu lausnina.
Potturinn og pannan
Matreiöalumaður Siguröur
Sumarliöason
Fiskréttur aö austurlenskum hntti
100 g hörpuskelfiskur
100 g rækjur
100 g heilagflski (skorið i bita)
100 g baunaspírur
1 stk. rauö eöa græn paprika
2 stk. hvítlauksrif (smátt skorin)
'ft dl jurtaolía
V4 tsk. salt
'/«tsk. karrý
% tsk. pipar
1 msk. estragonedik
2 msk. kínversk soyasósa
Olían er hituö i djúpri pönnu, laukur,
hvítlaukur og paprika sett út i og látiö
krauma. Því næst er baunaspírunum
bætt út í og látiö krauma áfram. Hörpu-
skelfiskinum og heilagfiskinum bætt út i
ásamt öllu kryddinu og látiö krauma
áfram. Aö lokum er rækjunum, estra-
gonedikinu og soyasósunni bætt saman
viö og látiö gufusjóöa augnablik. Fram-
reitt meö hrísgrjónum og soyasósu.
Veitingahúsiö Torfan
Matreiöslumaður Óli Haröaraon
Baunaspirusúpa
2—300 g nauta- eöa kjúklingakjöt,
skorið í þunnar ræmur
2 hvítlauksgeirar, maröir
2 tsk. steikt sesamfræ
'/4 b. púrrulaukur, smátt skorlnn
salt og pipar
6 msk. soyasósa
1V4 msk. sesamolía
200 g ferskar baunaspírur
Vh I vatn eöa kjúklingasoð
1 tsk. þriöja kryddiö (MSG.)
Blandiö saman kjötinu, sesamfræjun-
um, helmingnum af púrrulauknum, salti
og pipar, ásamt helmingnum af soya-
sósunni. Hitiö olíuna. Þegar olían er
oröin vel heit er blöndunni hellt í pottinn
og hreyfisteikt þar til allt er oröiö jafn
brúnaö. Bætiö baunaspírunum í pottinn
og hreyfisteiklö. Helliö síöan vatninu,
því sem eftir er af soyasósunni yfir og
látiö suöuna koma upp. Látiö sjóöa viö
vægan hita í 3 mín. Bætiö afganginum
af púrrulauknum í og sjóöiö í 2 mín.