Morgunblaðið - 01.02.1984, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. FEBRÚAR 1984
Það bjó fólk á bökkum
Laxár og Mývatns
eftir Þorgrím Starra
Björgvinsson
Nú á bak jólum barst mér í
hendur bók ein þykk og mikil, sem
ég hef verið að glugga ögn í. Bókin
heitir Sól ég sá, sjálfsævisaga
Steindórs Steindórssonar frá
Hlöðum, síðara bindi.
Mér fannst þessi bók um margt
furðanlegur samsetningur. Stein-
dór er, sem kunnugt er, afkasta-
mikill grasafræðingur og hefir ef-
laust unnið merkilegt brautryðj-
andastarf í rannsóknum á flóru
íslands jafnt í byggðum og
óbyggðum, enda munu þau fræði-
störf halda nafni hans lengst á
lofti. Þá er maðurinn víðförull
innanlands sem utan, og hefir ým-
islegt frá sínum ferðalögum að
segja. svo sem títt er og eðlilegt
um náttúrufræðinga hefir hann
næmt auga fyrir fegurð náttúr-
unnar, og ekki hefir hún sízt
snortið hann í óbyggðum íslands.
Einnig kemur það fram í bókinni,
að í þeim rannsóknarferðum hefir
hann átt marga ágæta ferðafé-
laga, sem hann prísar engu síður
en fegurð náttúrunnar.
Oft hefir því Steindór séð sólina
í sínum rannsóknarferðum um
landið og vítt um heim. Nafn bók-
arinnar, Sól ég sá, passar því dá-
vel við þá kafla bókarinnar sem
fjalla um áðurnefnd ferðalög.
Einn var þó sá staður í ríki ís-
lenzkrar náttúru sem Steindóri
fannst skítur til koma, og það svo,
að til bóta væri að gróðurríki og
öðrum náttúrueinkennum þess
staðar væri sökkt í vatn og afmáð
að eilífu. Sá staður er hlaut þenn-
an dóm náttúrufræðingsins var
Laxárdalur í Suður-Þingeyjar-
sýslu. Skýringin á þessari afstöðu
Steindórs grasafræðings fæst í
þeim köflum bókarinnar, sem að
réttu lagi hefðu átt að gefast út í
sérstöku bindi ævisögunnar og
bera þá heitið: Sól tér sortna. Þetta
eru þeir kaflar í upphafi bókar,
sem fja.lla um afskipti höfundar af
stjórnmálum, bæjarmálum á Ak-
ureyri og Laxárvirkjun.
Þó það sé oft skýrt tekið fram,
að höfundur hafi ætíð öðrum
mönnum fremur haft rétt fyrir sér
í hverju máli, þá vanmátu
flokksbræður hans, kratarnir,
ætíð hans liðsinni. Þeir höfðu
hann löngum sem varaskeifu, eins
og t.d. til að vinna þingkosningar
á ísafirði. Síðan tók allur for-
ingjaskari krata til við að rægja
hann og grafa undan frama hans,
bæði hvað varðaði trúnaðarstöður
og bitlinga. Allir nema aumingja
Emil. Hann var sá eini, sem aldrei
brást. Svo voru það nú helvítis
kommarnir, sem allsstaðar þvæld-
ust fyrir honum og byrgðu honum
þráfaldlega sólarsýn ævina út.
Ekki einasta þeirra illræmda inn-
SAMBANDIÐ BYGGINGAVÖRUR
SUÐURLANDSBRAUT 32 - SIMI 82033
ræti, klækir og óheiðarleg vinnu-
brögð í hverju máli, heldur einnig
útgangurinn, skítugir og rifnir svo
þeir voru hvergi hafandi innan um
fínt fólk. Og svo er það nú Laxár-
deila.
Steindór átti lengi sæti í stjórn
Laxárvirkjunar og allt fram á síð-
ari hluta Laxárdeilu. Samstarfs-
mönnum sínum í þeirri stjórn ber
hann að vísu óvenjuvel söguna. En
svo hefst Laxárdeila. Og þá kemur
Hermóður í Árnesi til sögunnar,
sá skelmir, sein var öllum krata-
foringjum og kommum verri, enda
sparar nú Steindór hvergi stóru
orðin og skammirnar. Það var nú
einmitt þessi kafli bókarinnar um
Laxárdeilu, sem kom mér til að
stinga niður penna, eftir lestur
þessarar skruddu nú á bak jólum.
— Ég er Laxárdeilu dálítið kunn-
ugur, sat í stjórn Landeigendafé-
lags Laxár og Mývatns frá upphafi
og því náinn samstarfsmaður
Hermóðs Guðmundssonar allt til
hans dánardægurs. Umfjöllun
Steindórs um Laxárdeilu er með
þeim einstæða hætti, að mér kem-
ur helzt í hug frásögn Njálu, er
Gunnar Lambason brennumaður
sagði söguna af Njálsbrennu í
veizlu Sigtryggs konungs og jarl-
anna í Hrossey forðum daga. Um
frásögn Gunnars Lambasonar
segir Njála svo: „Um allar sagnir
hallaði hann mjök til, en ló frá
víða.“
Nú er því betur löngu aflagður
siður að láta höfuð slíkra sögu-
manna fjúka yfir á borð konunga
og jarla. En ástæðulaust er að af-
leggja þann sið, að menn fái hirt-
ingu nokkra fyrir frásagnir af
þessu tagi. Ekki svo að skilja: bók
Steindórs er þannig skrifuð, að
seint mun hún verða notuð sem
trúverðugt heimildarit um menn
og málefni, og skiptir það nokkru
máli. Skal nú bent á örfá atriði úr
Laxárdeilukafla Steindórs, er
sanna hversu líkt honum fer og
Gunnari Lambasyni forðum. Af
nógu er að taka. Varðandi bréf
Hermóðs til Laxárvirkjunar, þar
sem fram kemur að krafizt muni
verða skaðabóta fyrir þau spjöll er
Gljúfurversvirkjun hlaut að valda,
segir Steindór: „Það er sannfær-
ing mín, að verstu mistökin og ef
til vill þau einu sem Laxárvirkjun
gerði voru þau, að sletta ekki einni
eða tveimur milljónum í Hermóð,
mundi hann þá að líkindum hafa
látið sér vel líka, enda kom oft
fram að öll voru Laxármálin
sprottin af fégræðgi." Hér eru
uppi hafðar ærumeiðandi aðdrótt-
anir um mætan mann, sem nú er
kominn undir græna torfu, og er
slíkt athæfi út af fyrir sig fágætt
siðleysi. En svo vel þekkti ég
Hermóð í Árnesi, að mútur hefði
hann aldrei þegið. Það er því í alla
staði rangt mat hjá Steindóri, að
það hafi verið einu mistök Laxár-
virkjunar að bjóða Hermóði ekki
áðurnefndar mútur. Mistök þeirra
voru önnur og meiri, og vík ég að
því síðar. Þá ber Steindór það á
Hermóð í Árnesi, að hann hafi
gefið Jóhanni Hafstein munnlegt
samþykki fyrir fyrsta áfanga
Gljúfurversvirkjunar, 20 m. stíflu,
jarðgöngum og vélum, sem miðuðu
við Gljúfurversvirkjun fullbúna.
Út á þetta munnlega samþykki
hafi svo Jóhann ráðherra gefið
leyfi til að framkvæmdir hæfust.
Þetta munnlega samþykki hafi svo
Hermóður svikið nærri samdæg-
urs.
Þetta veit ég til sanns að er
haugalygi, enda gengur það þvert
á þá föstu venju Hermóðs, að sam-
þykkja ekki eitt eða neitt er máli
skipti án vitundar og samþykkis
samstarfsmanna sinna heima í
héraði.
Enginn þeirra kannast við að
þetta hafi gerzt. Nú verða þeir
ekki lengur spurðir Hermóður og
Jóhann um hvað þeim fór á milli,
báðir dánir fyrir nokkrum árum. I
því skjóli skákar Steindór, svo
þokkalegt sem það nú er. Þá held-
ur Steindór því fram, að raunveru-
lega hafi Hermóður rekið Laxár-
deilu persónulega fyrir sig' af
tómri fégirni, og beitt okkur
bændum og búaliði á Mývatns- og
Laxársvæði fyrir sinn vagn eins
og hverjum öðrum dráttarjálkum,
sem húsbóndanum þóknast að
sækja í haga og leggja á aktygi.
Slíkum áburði mótmæli ég harð-
lega fyrir okkar hönd. Atferli Lax-
árvirkjunarstjórnar knúði okkur
íbúa þessa svæðis til að rísa upp
sem einn maður, ef við vildum
menn heita. Við kusum okkur til
forystu Hermóð í Árnesi, sem í
málefnum okkar bænda hafði um
áraraðir reynzt trausts verður. I
Laxárdeilu brást hann ekki trún-
aði okkar. Ég endurtek: ósannindi
og dylgjur Steindórs um Hermóð
Guðmundsson látinn eru fágætt
siðleysi.
Þá er það ekki sannleikanum
samkvæmt að bændur í Laxárdal
hafi tekið því bara vel, þegar þeir
Knútur og Arnþór heimsóttu þá
til að ræða þá ákvörðun sína að
sökkva Laxárdal í vatn. Fullyrð-
ingar Steindórs um að engin nátt-
úruspjöll hefðu hlotizt af Gljúf-
urversvirkjun utan það að sökkva
Laxárdal, sem hann taldi enga eft-
irsjón að, eru nánast ekki svara-
verðar, og er yfirgengilegt og
sennilega einsdæmi að heyra slíkt
af vörum manns, sem telur sig í
hópi náttúrufræðinga. Ég nenni
ekki að endurtaka í þessari blaða-
grein þau mörgu og óhrekjanlegu
rök, sem margoft hafa komið
fram, að með Gljúfurversvirkjun
voru áformuð einhver þau gróf-
ustu náttúruspjöll sem um getur á
tslandi og þó víðar væri leitað.
Löggjafarsamkunda þjóðarinn-
ar sá líka ástæðu til þess í lok
Laxárdeilu, að setja Laxár- og Mý-
vatnssvæðið undir sérstaka nátt-
úruvernd. Segir það sína sögu. En
þá eru að lokum mistök Laxár-
virkjunarstjórnar, sem leiddu til
endanlegs ósigurs hennar. í fyrsta
lagi skorti þá lagaheimild til að
ráðast í byggingu 1. áfanga Gljúf-
urversvirkjunar, en ruku samt í þá
framkvæmd. í öðru lagi gleymdist
þeim að það bjó fólk á bökkum
Laxár og Mývatns. Eða gleymdu
þeir því?
Er þetta ekki fyrst og fremst
skólabókardæmi um þann fádæma
hroka, sem valdamiklir aðilar
temja sér gagnvart „sauðsvörtum"
almúga? Mannfyrirlitning. Um
áraraðir stunduðu verkfræðingar
á snærum Laxárvirkjunar mæl-
ingar og útreikninga vítt og breitt
á þessu landsvæði, og út frá þeim
„spekúleringum" hönnuðu þeir
Gljúfurversvirkjun, sem fól í sér
að flytja Suðurá út í Laxá, byggja
57 m. háa stíflu í Laxárgljúfrum,
sökkva einni sveit í miðju héraði,
og voru á góðri leið að fá sam-
þykki stjórnvalda fyrir öllu sam-
an. Þá fyrst, þegar svona var kom-
ið, fá þeir sem bjuggu á Laxár- og
Mývatnssvæðinu og áttu afkomu
sína og heimili undir gögnum og
gæðum þessa landsvæðis, að vita
hvað til stóð, og Laxárvirkjun
taldi raunar fullráðið mál. Verður
komizt öllu lengra í valdahroka og
mannfyrirlitningu?
Það er ömurlegt til að vita þeg-
ar menn taka til í elli sinni að
reisa sér bautastein með þeim
hætti sem Steindór gerir í bók
sinni, og þó sérstaklega í kaflan-
um um Laxárdeilu. Laxárvirkjun-
arstjórn hefði betur farnast, ef
hún strax í upphafi hefði verið
minnug þess, að á bökkum Laxár
og Mývatns bjó fólk sem bar full
mannréttindi og hafði fullan
manndóm til að verja þau er á
þurfti að halda.
Garði við Mývatn, 22. jan. 1984.
Þorgrímur Starri Björgvinsson.