Morgunblaðið - 27.06.1984, Qupperneq 35

MORGUNBLAÐID, MIÐVIKUDAGUR 27. JÚNÍ 1984
35
j
Sovézkur kafbátur af „Whisky“-gerö aem strandaði í sjenska skerjagarðinum.
inn sýndi það svart á hvítu hvern-
ig ætti að fást við þessa óboðnu
gesti. Slíkt hefði styrkt trúna á
mátt Svía til þess að standa vörð
um hlutleysi sitt og þar með —
samkvæmt hernaðarlegri hug-
myndafræði þeirra — aukið ör-
yggið. Yfir þessum seinasta áf-
anga eltingaleiksins hefur leyndin
aftur á móti verið miklu meiri.
Herinn hefur gefið þá skýringu,
sem líklega er að hluta til rétt, að
opnari fréttamiðlun gæti gert
óvinunum hægara um vik að kom-
ast undan. En ekki er vafi á því að
stjórnvöld eru ekki eins hrifin af
því að auglýsa vangetu sína gagn-
vart þessari ógnun fyrir alheimi.
Nú má oft heyra að aðgerðir
þeirra séu að mestu leysi eðlilegt
eftirlit og fyrirbyggjandi ráðstaf-
anir. Það er ekki lengur kötturinn
sem eltir músina — heldur músin
köttinn.
Átök í innanríkis-
stjórnmálunum
Um eitt eru menn sáttir og það
er að sjóherinn þurfi aukið fjár-
magn. Nýlega komu stjórnin og
stjórnarandstaðan sér saman um
aukin útgjöld til varnarmála. Það
er þekkt staðreynd að hægri öflin
hér hafa jafnan talið herinn van-
nærðan en jafnaðarmenn sem nú
eru í stjórn hafa leitast við að
skera niður þann póst sem gengur
til varnarmála. En lengra nær
eindrægnin ekki. í vetur og vor
hefur innanríkispólitfkin ein-
kennst af hörðum átökum um
utanríkismálin. Greinilegt er að
það áfall sem trúin á öryggi hlut-
leysisins hefur orðið fyrir liggur
hér að baki, þótt á yfirborðinu
virðist ekki vera tekist á um það
grundvallaratriði.
Sænska stjórnin, bæði sú núver-
andi og fyrrverandi stjórn Borg-
araflokkanna, hefur í þessum
átökum ætíð tengt saman hlut-
leysisstefnuna og mikilvægi þess
að verja landhelgina. Varnar-
málaráðherrann, Anders Thun-
borg, sagði á blaðamannafundi, er
yfirhershöfðinginn hafði lagt
fram lokaskýrslu sfna, að þótt
ekki hefði tekist að hafa hendur f
hári þrjótanna hefði Svíþjóð sýnt
það að eindreginn vilji væri fyrir
hendi að verja landhelgina og eng-
inn gæti verið f vafa um að allt
hefði verið gert til þess að svo
mætti verða. Vonaðist hann til
þess að þetta yrði til þess að tiltrú
erlendra ríkja til hlutleysis Svía
biði ekki hnekki þótt árangurinn
væri ekki sá sami og erfiðið. í
þessu sambandi er það skiljanlegt
hve mikla áherslu Olof Palme, for-
sætisráðherra, lagði á það í við-
ræðunum við Andrej Gromyko,
utanríkisráðherra Svoétríkjanna,
að fá fram yfirlýsingu frá honum
um það að Sovétrikin viðurkenndu
hlutleysisstefnu Svía og virtu
landhelgi þeirra. Hann fékk þá yf-
irlýsingu og lagði þá mikið upp úr
henni. Ekki er að efa það að sál-
fræðileg áhrif slikra yfirlýsinga
geta haft sitt að segja, en hversu
mikið á þeim er byggjandi er aftur
annað mál. Það er almannarómur
hér í Svfþjóð að Sovétríkin liggi
enn á bak við seinustu neðansjáv-
arinnrásirnar og það gera ráða-
menn í Kreml sér Ijóst. Að þeir
hafa ekki ásakað NATO-ríkin
beint fyrir það að það séu þau sem
hér séu að verki, styrkir lfkurnar á
þvf að það séu einmitt Sovétrfkin
sem vita upp á sig sökina.
Móderataflokkurinn, sem er
lengst til hægri í sænskum stjórn-
málum, og stærsti stjórnarand-
stöðuflokkurinn, hefur gagnrýnt
stjórn jafnaðarmanna fyrir það að
fordæma ekki nægilega hörðum
orðum þessar innrásir og hika þeir
ekki við að nefna Sovétríkin í
þessu sambandi. Þeir telja það al-
gjöra óhæfu að stjórnin taki nú
aftur upp eðlilega sambúð og
viðskipti við Sovétríkin, sem hafa
verið í lágmarki undanfarið vegna
undangenginna atburða. Or þeirra
röðum hafa einnig komið harðorð-
ar gagnrýnisraddir í garð forsæt-
isráðherra fyrir einstakar ákvarð-
anatektir og framkvæmdir. Þeir
telja að hann hafi ekki gefið þjóð-
inni nægar upplýsingar um sam-
skipti sín við sovésk yfirvöld og
embættismenn. Forsætisráðherr-
ann hefur brugðist hart við þess-
um ásökunum og sakað talsmenn
Móderataflokksins um það að
grafa undan áliti annarra rfkja á
aðgerðum og stefnu stjórnarinnar.
Hann hefur krafist þess að þeir
gerðu grein fyrir afstöðu sinni til
hlutleysisstefnunnar og gefið f
skyn að einstaka fulltrúar flokks-
ins væru hættulegir sjálfstæði og
öryggi landsins. Einkum hefur
spjótunum verið beint að Karl Bilt
þingmanni, aðaltalsmanni flokks-
ins í varnarmálum og fulltrúa f
öryggisnefnd þingsins. Hann hef-
ur aðgang að upplýsingum sem
flokkuð eru sem trúnaðarmál með
tilliti til öryggis ríkisins. Stjórnin
hefur fordæmt hann fyrir viðræð-
ur sem hann átti við háttsetta
menn innan bandariska hersins og
CIA í fyrra, eftir að fyrri skýrslan
um kafliátaleitina kom út. Önnur
mál svipaðs eðlis hafa komið upp
sem benda til þess að skortur sé á
samstöðu um aðferðir stjórnar-
innar. Einhverjir aðilar í utanrík-
isþjónustunni hafa látið fjölmiðl-
um i té upplýsingar sem flokkaðar
voru sem trúnaðarmál og hafa
komið stjórninni illa — sérstak-
lega forsætisráðherranum, sem
sjálfur heldur í flesta þræði varð-
andi þetta mál sem og utanríkis-
málin almennt. Þessi mál hafa
komið til umfjöllunar f stjórn-
arskrárnefnd þingsins sem sýnir
það hversu alvarlegs eðlis þau eru
fyrir öryggi og varnir landsins.
Árangur og áhætta
Það er ekkert grín að brjóta
landhelgi ríkja með þvf að senda
inn vopnum búinn farartæki og
það jafnvel alveg upp að mikil-
vægum hernaðarbækistöðvum.
Eins og nýlega sást greinilega í
vrki, hafa Sovétríkin þá reglu að
skjóta niður umsvifalaut alla far-
kosti sem þannig brjóta af sér
gagnvart þeim sjálfum. Ef við ger-
um ráð fyrir að hér sé um að ræða
Sovésk farartæki þá er það aug-
ljóst, að aðgerðir þeirra eru ekki
hættulausar. Stjórnmálalega virð-
ast Sovétrfkin taka mikla áhættu,
jafnvel þótt haft sé f huga að þau
séu tæknilega miklu betur búin til
þessara átaka en Svíþjóð. Það er
ekki undarlegt þó spurt sé hvað
þvf valdi að þessi áhætta sé tekin.
Hver er hernaðarleg þýðing
sænska skerjagarðsins og Eystra-
saltssvæðisins fyrir Sovétríkin og
Varsjárbandalagið?
„Haf friðarins“
Valdahlutfoll í Eystrasalti
Hernaðarlegt mikilvægi Eystra-
salts virðist hafa aukist fyrr Sov-
étríkin. Hér má nefna ýmislegt
þessu til stuðnings svo sem hina
auknu hernaðarlegu þýðingu
Norðurlanda og Norður-Evrópu
almennt, aukna hervæðingu á
þessum slóðum o.s.frv. Ég vil hér
nefna eitt atriði sérstaklega sem
gæti varpað ljósi yfir þessar dul-
arfullu kafbátaferðir f sænska
skerjagarðinum sem Svfar virðast
ekki eiga nein ráð við. Kristian
Gerner sagnfræðingur hér í Lundi
er sérfræðingur í málefnum varð-
andi Sovétríkin og stefnu þeirra í
Mið-Evrópu. Hann hefur nýlega
varið doktorsritgerð sína: The
Soviet Union and Central Europe
in the Post War Era — A Study in
Precarious Security. Hann bendir
á það að grundvallarstefna Sovét-
rfkjanna sé að tryggja öryggi sitt
með því að leggja undir sig eða
gera hagstæða varnarsáttmála við
þau lönd sem liggja að landamær-
um þeirra eða nálægt þeim. Frá
upphafi þessa áratugs hafa Sovét-
ríkin orðið að horfast í augu við
það að Pólland getur orðið veikur
hlekkur í þessari varnarkeðju,
sem bæta verður upp á einhvern
hátt með því að tryggja stöðuna í
Eystrasalti. Landakortið sýnir
það svart á hvítu að austurströnd
Svíþjóðar, og þá ekki síst Karls-
krona, er mikilvæg fyrir þá sem
vilja styrkja stöðu sína í norð-
austurhluta Evrópu og Skandina-
víu. Og þá vaknar spurningin,
hvers virði er sænsk hlutleysis-
stefna f augum Sovétríkjanna sem
trygging fyrir hagsmunum þeirra
á svæðinu. Þessu er auðvelt að
svara. Málgögn Sovétstjórnarinn-
ar hafa við ýmis tækifæri látið
það í ljós að Svíar geti ekki varið
land sitt ef til átaka kæmi — þeir
eru t.d. varnarlausir gagnvart
kjarnorkueldflaugum. Leiðangrar
kafbátanna (jafnvel kjarnorku-
vopnabúinna) langt inn í land-
helgina hafa líklega því hlutverki
að gegna að sýna Svíum og öðrum
að þeir eru ekki þess umkomnir að
verja landamæri sín, og væri nær
að gera varnarsamning um
Eystrasalt við Sovétríkin. Hag-
stæður varnarsamningur við Sví-
þjóð mundi styrkja stöðu Sovét-
ríkjanna á þessu svæði og ýta her-
afla NATO út úr Eystrasalti að
miklu eða öllu leyti.
Eystrasalt yrði þá „Friðarins
haf“ undir eftirliti Sovétríkjanna,
en hlutleysisstefna Svíþjóðar
fengi þá nýtt innihald a.m.k. Það
er vafasamt að það hlutleysi sem
Svíar eru að reyna að verja sé f
raun og veru virt eða viðurkennt
sem staðreynd í herfræði sovéskra
yfirvalda. Tal þeirra síðarnefndu
um „virkt hlutleysi" bendir í þá
átt. Það þýðir að þegar til átaka
kemur sé í raun og veru ekkert
hlutleysi tekið gilt, þvf það hljóti
að vera takmark hvers ríki að með
ráðstöfunum meira eða minna
hernaðarlegs eðlis, að tryggja ör-
yggi sitt. Ekki þarf að fara í
grafgötur með það að „virkt hlut-
leysi“ Svíþjóðar í þessu sambandi
þýðir að hagsmunir Sovétríkjanna
yrðu ríflega teknir til greina.
Finnlandsering
framundan?
Með „samningum" sínum við
Finnland hafa Sovétríkin tryggt
öryggis hagsmuni sfna, og spurn-
ingin er hvort þau stefni að ein-
hverju svipuðu varðandi Svíþjóð.
Fullyrða má að sterk öfl hér í Sví-
þjóð muni beita sér af alefli gegn
hverju skrefi sem stigið yrði f þá
átt.
Hlutleysið er nefnilega þáttur í
sænskri sjálfsvitund og þjóðarsál.
Helstu beimikHr: DtgbUtin Dngena Nybeter
og Sydsrenska DagbladeL TímariL Cooperat-
ioa aad Coaflict, Finsk Tidskrífí og Statret-
ensskaplig tidskrift 1982—84.
sentutölum er það gjald, sem fjár-
mögnunarfirmað (bankinn) tekur
fyrir sinn snúð. Hjá sumum krít-
arkortafyrirtækjum er þetta gjald
allt að 2 prósent af lánsfjárhæð-
inni, en hjá öðrum er það um
5_gr 9.kr. pr/mánuð. Lánstíminn
er þannig að 10 prósent af skuld-
inni greiðist mánaðarlega. Einnig
má nota kortið sem greiðslukort,
sbr. t.d. bensínkort, og eru þá eng-
ir vextir reiknaðir, þ.e. skuldin er
öll greidd í einu lagi er reikning-
urinn kemur til bankans.
Afborgunarkaup eru algengust í
bílakaupum, húsgagnabransanum
og í sjónvarps- og hljómtækja-
verslunum. í bifreiðakaupum
verða menn að vísu að greiða
minnst 20 prósent af kaupverði
bílsins skv. nýjum neytendalögum
frá síðasta ári og afganginn verð-
ur að greiða innan 36 mánaða.
Þessi langi tími er jú ekki hættu-
laus, því vaxtakostnaður verður
þeim mun meiri eftir því sem tfm-
inn lengist. Það má því segja að
eftir því sem lánið verður léttara,
þeim mun dýrara verður það.
Þess má geta að verðbólga er
5—8 prósent í Svíþjóð og kemur til
með að verða f lægri mörkunum út
þetta ár. Til samanburðar má
benda á að vextir af venjulegu
spariláni eru 15—20 prósent, en
það er eitt ódýrasta bankalánið
fyrir almenning á markaðnum f
dag. Lánþeginn getur t.d. sparað
700,- s.kr. í 8 mánuði og fær þá
þrisvar sinnum stærri upphæð eða
16.800,- s.kr. Mest er hægt að fá í
formi spariláns um 42.000,- s.kr.
(159.000,- ísl. kr.).
Hlaöa krítarkortin
undir kaupgleöi?
Bandarískur hagfræðingur hef-
ur látið svo umsagt að krítarkort-
in gerðu viðskiptavininn að betri
kúnna í augum verslunarinnar.
Sölumennskan verður léttari og
kúnninn þarf minna tiltal en við
staðgreiðslukaup. Undir eðlilegum
kringumstæðum er viðskiptavin-
urinn hræddur við stórar upphæð-
ir og innkaup. En þegar hann
heyrir um afborgunarkaup, er
þessari hræðslu skotið til hliðar.
Kúnninn heldur áfram að ákveða
sig að fá vöruna á meðan afborg-
unum stendur. Hver viðskiptavin-
ur kaupir meir, er hann sér að
hann getur skotið greiðslunni á
frest. Honum er ekki eins í mun að
gera samanburð á verði eða að
reyna að prútta niður verð vör-
unnar. Þannig mæltist hinum am-
eríska hagfræðingi, Pachard að
nafni.
Vafalaust eru deildar meiningar
um ágæti krítarkortann, en eitt er
víst að þróun þeirra f Svíþjóð
verður ekki stöðvuð í nánustu
framtíð.
Tölvur
Vínsmökkun
Ljósmyndun
SIORÐ
Askriftarsimi 84966