Morgunblaðið - 01.05.1985, Blaðsíða 24

MORGUNBLADIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. MAÍ 1985
Jónas frá Hriflu
- hundrað ár
- eftir Indriða
G. Þorsteinsson
Tilhneiging sögunnar til að
skilja aðeins eftir örfáa menn,
eins og þeir hafi á sínum herðum
borið fram umbreytingar og fram-
þróun í þjóðfélögum, er stórlega
varhugaverð. Svo er íslandssög-
unni einnig farið, jafnvel þeim
hluta hennar sem enn er innan
seilingar. Þegar talað er um þá
umbyltingu sem hér varð á fyrri
hluta aldarinnar á hún auðvitað
rætur í fólkinu sjálfu, þótt ein-
stakir menn hafi vegna atgervis
síns orðið einskonar fulltrúar
breytinganna. Eyþjóðir í Atl-
antshafi urðu miklu seinni til að
taka upp nýja atvinnuhætti en ís-
lendingar, en flestar þeirra munu
vera töluvert mannfærri. Sé horft
til landbúnaðar má enn sjá þar
aðkreppt gögn iandsins umgirt há-
um grjótgörðum og djúpar en
þröngar heimtraðir eins og til
skjóls fyrir hafvindum. Og til
sjávarins voru til skamms tíma
notaðir árabátar fyrir hafnlausum
ströndum. Það sem réð auðvitað
úrslitum fyrir íslendinga var sú
umbylting í landinu, sem skaut
rótum á nítjándu öldinni hjá fá-
tækri og fámennri menntamanna-
stétt íslenskri í Kaupmannahöfn
og þeirri miklu sagnagáfu, sem
vermdi kaldan lýð við hetjuglóðir
fomaldar. Endurreisn hugans
hófst því löngu fyrr en verk-
menntunin þeytti okkur út úr
járnöldinni um 1910 til lífskjara
og menntunarskilyrða, sem nú
standa víða næstum jafn vel og
hjá ríkum þjóðum á Vesturlönd-
um, þeim sömu þjóðum sem höfðu
okkur til skoðunar og skops á lið-
inni öld.
Frakkar spyrja um konuna á
bak við manninn; við spyrjum um
manninn á bak við framfarirnar.
Og þegar litið er til umbyltingar-
innar hér á fyrri hluta þessarar
aldar koma auðvitað nokkur nöfn í
hugann. En á þessum degi, 1. maí,
stendur þó sá maður efst, sem leit
dagsins Ijós fyrir réttum hundrað
árum, þ.e. meðan enn lifðu fimmt-
án ár eftir af nítjándu öldinni, og
bar með sér þvílíka storma inn í
samtíð sína, að varla hefur kyrrst
að fullu um nafn hans enn, seyján
árum eftir að hann andaðist. Hér
er átt við Jónas Jónsson frá
Hriflu, en f dag er öld liðin frá
fæðingu hans. Jónas var sonur
hjónanna Jóns Kristjánssonar og
Rannveigar Jónsdóttur. Bæði voru
þau af þingeyskum ættum og
skyld, því Helga móðir Rannveig-
ar og Kristján faðir Jóns voru
systkini. Rannveig var ekkja þeg-
ar hún giftist Jóni og átti tvö börn
frá fyrra hjónabandi. Fyrst
bjuggu þau Jón og Rannveig hjá
móður Rannveigar á Gvendar-
stöðum í Köldukinn, en síðan á
Hóli í sömu sveit. Árið 1882 flutt-
ust þau að Hriflu, sem áður hét
Hriflugerði og stendur á opnu
svæði þar sem mætast Köldukinn
og Bárðardalur nær vesturbakka
Skjálfandafljóts, skammt norðar
og vestar en brúin liggur yfir
fljótið. Jón byrjaði fljótlega á
endurbyggingu bæjarhúsa í
Hriflu, enda byggingar orðnar
hrþrlegar, og endurreisti þær í
gömlum stíl. Er til teikning af
þessum bæ nýlegum eftir Daniel
Bruun. Þau hjón eignuðust fimm
börn, tvö misstu þau ung, en þrjú
náðu háum aldri, Friðrika þeirra
elst, síðan Kristján er bjó á
Fremstafelli í Kinn og var Frið-
rika þar hjá honum, og Jónas
yngstur.
f æsku vandist Jónas öllum
venjulegum sveitastörfum, sat yf-
ir kvíaám og vann heimilinu eins
og aldur og kraftar leyfðu. Á vetr-
um fékk hann fræðslu á unglinga-
námskeiðum sem efnt var til og
stundum var fólk fengið til að
kenna tíma úr vetri. Var þetta
með líkum hætti í öðrum sveitum,
en að auki studdu systkinin hvert
annað við sjálfsnám. í Hriflu var
eitthvað til af ljóðabókum eftir
skáld þeirra tíma og á hverjum
sunnudegi las Rannveig móðir
Jónasar úr stólræðum séra Páls
Sigurðssonar í Gaulverjabæ eftir
að þær komu út. Tvö blöð komu á
heimili Jónasar i æsku, Dagskrá
Einars Benediktssonar og Fjall-
kona Valdimars Ásmundssonar.
Jakob Hálfdanarson frá Gríms-
stöðum var farinn að móta dagleg-
an rekstur kaupfélagsins á Húsa-
vík og í þessu andrúmi nýrra við-
skiptahátta og samstöðu, við lest-
ur ljóða góðskáldanna og stólræð-
ur séra Páls um drengskap í
mannlegum samskiptum, ólst Jón-
as upp á æskuheimili sínu fram að
seytján ára aldri. Þá kom á heim-
ilið kaupamaður, Brynjólfur
Magnússon að nafni, sem stundaði
barnakennslu í Leiru á vetrum.
Bauð hann Jónasi til sín næsta
vetur og varð það úr að Jónas þáði
boðið með samþykki foreldra
sinna.
Sagan segir að þegar Jón faðir
hans var að fylgja honum til
Húsavíkur á skipsfjöl hafi þeir
feðgar mætt bónda úr nágrenninu,
sem hefði spurt hvert þeir væru að
fara, og á þá Jón að hafa sagt
heldur dapurlega að Jónas væri að
fara suður i skóla því ekki væri
hann fyrir búskapinn. Má til
sannsvegar færa að alþýðufólki á
þeirri tið hafi ekki þótt mennta-
vegurinn neinn bjargræðisvegur,
enda tengdist lifsbjörgin líkam-
legu erfiði, sem ekki varð beint
tengt við menntunina. En eftir
þessa suðurferð Jónasar virtist
ekki aftur snúið enda stundaði
Jónas nám bæði hér og erlendis og
sneri ekkj heim frá námi og kynn-
isferðum fyrr en á vordögum 1909.
Haustið 1911 kvæntist hann heit-
konu sinni, Guðrúnu Stefánsdótt-
ur frá Granastöðum. Eignuðust
þau tvær dætur, Auði og Gerði,
sem báðar eru á lífi og búsettar í
Reykjavík.
Um sinn var næsta kyrrt um
Jónas. Næstu átta árin, eða fram
til ársins 1917, var hann kennari
við Kennaraskólann og ritstjóri
Skinfaxa, tímarits ungmennafé-
laganna. í því riti komu fram
skoðanir ritstjórans, og má á þeim
sjá, að hugsun hans var að mótast
til þeirra átaka sem síðar urðu.
Ungmennafélagshreyfingin var
ekki pólitísk nema í aðskilnað-
armálinu við Dani. Jónas sinnti
þeim atriðum, þótt hann gerði sér
ljóst að sú barátta tæki enda. Þá
var eftir hinn hluturinn að undir-
búa þjóðina undir sjálfsforræðið.
Samfélag, sem var fyrst og fremst
sniðið að þörfum landbúnaðar og
sjávarbænda, var eins fjarri iðn-
þróun nágrannarikja og hugsast
gat. Jónas var runninn upp úr
þessum jarðvegi og sá ekki endi-
lega fyrir þá þróun þéttbýlis, sem
að ævilokum hans hafði tekið
sveitunum það blóð, að hann hafði
við orð: Ef ég væri blaðstjóri
myndi engin jörð fara svo f eyði að
ég skrifaði ekki minningargrein
um hana.
Þegar Jónas settist að í Reykja-
vík var farið að líða að þáttaskil-
um í sjálfstæðisbaráttunni. Það
stríð var að hluta til unnið af
bændum á Alþingi og æskufólki í
ungmennafélögunum. Hins vegar
Jónas Jónsson
sat embættismannavaldið ís-
lenska í stólum sínum og gætti
þess að ærslin fyrir utan trufluðu
ekki svo mjög kúrsinn í kansellí-
inu. Embættismenn tömdu sér hið
hæga líf og áhættulitla, og þótt
þeir væru eins dyggir í sjálfstæð-
isbaráttunni og aðrir íslendingar
hvarflaði ekki að þeim að aukið
sjálfsforræði þýddi breytingu á
skipan þeirra mála sem ríktu í
landinu. Fram að þessu hafði
landbúnaðurinn lifað á ódýru
vinnuafli. Þetta ódýra vinnuafl
hafði verið skorðað niður við orfið
og hrífuna með margvíslegum
ákvæðum um búsetuskyldu. Fólk
varð að vera í vistum, en eftir að
eitthvað var orðið til þéttbýlis að
sækja annað en búðarlokustörf og
kansellísetur, brustu þessi höft og
upp reis samsafn brottfluttra
sveitamanna, sem fór að tala um
kaup sitt og kjör og bindast sam-
tökum til að knýja fram betri
lífskosti á mölinni.
Jónas leit yfir þetta svið, af fá-
tæku en bjargálna fólki kominn,
og taldi sjálfsagt að reyna að
verða þessu nýja en óskipulagða
vinnuafli að liði. Hann hafði þv(
afskipti af stofnun Dagsbrúnar og
stofnun Alþýðusambandsins og
færði þessum samtökum orðræðu
og rök, sem hann hafði orðið sér
úti um í ferðum og við nám er-
lendis. Hafði hann m.a. orðið vitni
að því þegar enskir stúdentar
gerðu aðsúg að ræðismanni, sem
var að tala um bágindi atvinnu-
lausra manna í Englandi. „Lög-
reglan hindraði það þó, en gerði
annars ekkert til að hegna óróa-
seggjunum, af því þeir voru ríkir
og voldugra manna synir.“ Þarna
orkaði sem sagt ekkert tvímælis.
Jónasi var bresk verkalýðshreyf-
ing alltaf hugstæð, enda hélt hann
því fram að barátta hennar væri
fyrst og fremst háð fyrir breyttum
kjörum, en ekki til að leggja þjóð-
skipulagið í rúst. Þannig
verkalýðshreyfingu taldi hann sig
vera að styðja fyrstu sporin hér á
landi, og hefur kannski álitið að
hann væri í leiðinni að búa til afl
gegn embættismannavaldinu, sem
honum var umhugað um að
hrinda. En ekki gengu þessar hug-
myndir eftir og komu þar til at-
burðir annars staðar í heiminum,
sem urðu síðar undirstaðan að ör-
eigatrúarbrögðum sem voru hugs-
un Jónasar víðs fjarri.
En afskipti Jónasar af verka-
lýðshreyfingunni í byrjun áttu
eftir að hafa tvíþætt áhrif á póli-
tískt líf hans. Þau öfluðu honum
andstæðinga, sem urðu honum
þungir í skauti, og þau öfluðu hon-
um bandamanna, sem í raun þoldu
honum aldrei forustu á sviði ís-
lenskra stjórnmála. íslenska borg-
arastéttin samanstóð á þessum
tíma, árunum fyrir ráðherradóm
Jónasar 1927, af embættismönn-
um, betri bændum fluttum í kaup-
stað, kaupmönnum og þeim er
fengust við vaxandi og ábatasama
útgerð. Kaupkröfuaðgerðir vinn-
andi fólks á þessum tíma stóðu al-
veg í öfugum teiknum við þá allt
að guðstilskipuðu reglu að kaup-
gjald skyldi vera fast og miðast
við ríkjandi árstekjur vinnufólks i
landbúnaði. Hvað ætti svo sem að
verða um landbúnaðinn yrði kaup-
ið sprengt upp? Og hvað yrði um
sjávarútveginn yrði lifrarhlutur-
inn aukinn? Þessir aðilar tengdu
nafn Jónasar við kröfugerðina,
enda átti hún stundum talsmann í
honum. En um árið 1917 virtist
Jónas fara að draga sig í hlé.
Seinna kom Héðinn Valdimarsson
fram á sjónarsviðið og vildi halda
því fram að Jónas hefði brugðist
verkalýðnum. Hann hafði það til
síns máls, að Jónas hafði ákveðið
að hafa meiri afskipti af islensk-
um stjórnmálum og skipa þar sess
örlagavalds i næstu framtíð. Inn-
an verkalýðshreyfingarinnar hefði
honum verið of þröngur stakkur
skorinn. Hann varð að fá flokk. Og
það er stórbrotið að sjá hverju
dauðahaldi hann hélt i bænda-
samfélagið við munsturgerð is-
lenskrar flokkaskipunar, sem
hann óf upp úr árinu 1917.
Á þessu er auðvitað sú skýring,
að hann sá fyrir að bændur og
Aldarminning frá sjónar-
miði sjálfstæðismanns
- eftir Leif
Sveinsson
Sumarið 1936 vorum við Har-
aldur bróðir minn sendir til
sumardvalar að Vogum i Mý-
vatnssveit til Þórhalls bónda Hall-
grfmssonar. Hann var einn fárra
sjálfstæðismanna i sveitinni, en
til þess þurfti meira en lftið hug-
rekki. Jónas var mjög hrifinn af
þessu uppátæki föður okkar að
senda okkur norður og reit f Tím-
ann eitthvað á þessa leið: „Sveinn
i Völundi er mesti uppeldisfræð-
ingur á íslandi, þvi hann sendi tvo
syni sína norður í Þingeyjarsýslu i
mitt kjördæmi." Lengra var ekki
hægt að komast að áliti Jónasar.
Eitt er víst, að aldrei hefi ég nóg-
samlega blessað föður minn fyrir
þá ákvörðun að senda mig fimm
sumur norður i Mývatnssveit.
Jónas Jónsson var fyrst lands-
kjörinn þingmaður árin 1922—
1934, en varð síðan þingmaður
Suður-Þingeyinga árin 1934—
1949. Hann var formaður Fram-
sóknarflokksins árin 1934—1944.
Um þetta leyti var hann þvf
einn af valdamestu mönnum
landsins, þótt eigi væri hann ráð-
herra i stjórn Hermanns Jónas-
sonar, sem þá sat að völdum i
samvinnu við Alþýðuflokkinn.
(Eysteinn Jónsson og Haraldur
Guðmundsson voru meðráðherr-
ar.) Jónas fékk ekki sæti f þeirri
ríkisstjórn, því meirihluti forystu-
manna Framsóknarflokksins
krafðist þess af Alþýðuflokknum í
stjórnarmyndunarviðræðum, að
Alþýðuflokkurinn setti það sem
ófrávíkjanlegt skilyrði fyrir
stjórnarsamstarfinu, að Jónas
yrði ekki ráðherra.
Bjarni Benediktsson taldi, að
Jónas Jónsson hefði verið svo til
einráður á Islandi i tvö ár af þeim
fjórum, sem hann gegndi ráð-
herraembætti 1927—1931. En
hann kenndi þeim Hermanni og
Eysteini fræði sfn svo vel, að þeir
skákuðu honum úr æðstu valda-
stólum og settust i þá sjálfir.
Sannaðist þar hið fornkveðna, að
sjaldan launa kálfar ofeldi.
Framsóknarbændurnir i Mý-
vatnssveit tignuðu Jónas sem guð
á þessum árum (1936—1941) og
var svo víðar um sveitir. Var sú
saga sögð og þótti ekki ósennileg,
að við skoðanakönnun i Lauga-
vatnsskóla um hver væri mestur
velgerðarmaður mannkyns hefði
Jónas fengið atkvæðinu fleira en
sjálfur endurlausnarinn.
En svo fóru völd Eysteins vax-
andi um þetta leyti, að hann flutti
verkamenn úr Suður-Múlasýslu til
þess að leggja veg um hluta af Mý-
vatnssveit. Mývetningar fengu
ekki að leggja allan veginn um
eigin sveit. Gaman væri að sjá
verkalýðsfélögin una slfkum
vinnubrögðum i dag.
Nú vfkur sögunni til ársins 1946.
Jónas er fallinn i ónáð i Fram-
sóknarflokknum, enda maðurinn
með þeim ósköpum fæddur, að
enginn gat með honum unnið sak-
ir ofrfkis. Hermann og Eysteinn
hafa nú öll völd i Framsóknar-
flokknum og töldu þeir sig geta
skipað Framsóknarmönnum i
Suður-Þingeyjarsýslu að kjósa
frambjóðanda miðstjórnar Fram-
sóknarflokksins, Björn Sig-
tryggsson á Brún í Reykjadal, en
fella Jónas, sem var i sérframboði
með stuðningi Framsóknarfélag-
anna í S-Þingeyjarsýslu. Orslit
urðu þau að Jónas var kjörinn með
866 atkvæðum, en Björn fékk 541,
svo að ekki sviku Þingeyingar Jón-
as, þótt forysta þess flokks, sem
hann hafði blásið lífsanda i, hefði
afneitað honum. Komu úrslit þessi
flokksforystu Framsóknar f
Reykjavfk mjög á óvart, en það
sem þeir vissu ekki var að Karl
Kristjánsson á Húsavík hafði gert
Ieynisamning við Jónas, þess efn-
is, að ef Karl og hans menn styddu
Jónas 1946 og hann lofaði að fara
ekki fram oftar, þá myndu Jónas
og hans menn styðja Karl til þing-
mennsku við næstu kosningar.
En hvernig maður var Jónas
Jónsson frá Hriflu? Gáfur hafði
hann góðar, en innrætinu var
nokkuð ábótavant. Hann var
dóms- og kirkjumálaráðherra árin
1927—1931 og hristi þá töluvert
upp i dómskerfinu, en þar höfðu
sýslumenn og bæjarfógetar í sum-
um umdæmum verið nokkuð at-
kvæðalitlir og mál dregist úr
hömlu. í Rangárvallasýslu var eitt
árið aldrei nefnt almanaksárið,