Morgunblaðið - 11.04.1986, Qupperneq 12

a
B
»8t»i jíuta. 11 flUOAduraö'i .oiQAiaKuaíioM
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11.APRÍL1986
Karlmaður með hinn vinsæla
enska kúluhatt.
Upphaf og þróun
tískunnar
„Þá lukust upp augu þeirra
beggja og þau urðu þess vör, að
þau voru nakin og þau festu saman
fíkjuviðarblöð og gjörðu sór mittis-
skýlur." Á þennan hátt greinir
Biblían frá fyrsta klæðnaði manns-
ins.
Af öllum spendýrum jarðarinn-
ar, er maðurinn sá eini sem ekki
hefur góðan feld til þess að verjast
kulda, þ.e. fjaðrir, hár eða þykka
húð. I paradísinni Eden var senni-
lega ekki gert ráð fyrir kulda eða
of miklum hita, en vegna óhlýðni
mannsins við Guð var hann rekinn
úr aldingarðinum og „Drottinn
gerði manninum og konu hans
skinnkyrtla og lét þau klæðast
þeim".
Fornleifafræðingar telja að
frummaðurinn hafi veriö með þykk
og mikil hár um líkamann. Er
maöurinn fór að ganga uppréttur
og veiöa sér önnur dýr til matar,
uppgötvaði hann að hægt var að
nota fleira en kjötið af dýrunum.
Feldur þeirra var góð vörn gegn
kulda. Þó að skinnið hafi verið og
sé góður hitagjafi varð maðurinn
að glíma við tvö megin vandamál.
Skinnið hindraði hreyfingar og
með tímanum varð það hart og
óþægilegt. Stig af stigi náðist að
yfirvinna haröleikann og maðurinn
vandist því að klæðast fötum.
Eskimóakonur tuggðu skinnið til
þess að gera það mýkra, síðar var
olía borin á það (til þess að gera
það mýkra) og líka til þess að koma
í veg fyrir þornun, en að lokum var
farið að súta skinniö. Eftir að farið
var að sniða og klippa eða skera
skinnið til, varð það vinsæll og
þægilegur klæönaður.
A suðrænum slóðum var klæðn-
aður síður en svo þægilegri en
harði skinnklæönaðurinn á noröur-
slóðum. Fólk klæddist mottum
sem voru fléttaðar saman úr hár-
um. Einnig var börkurinn af trjám
soðinn og látin þorna á steinum í
mismunandi stærðum og var þessi
klæðnaður svo harður að ómögu-
legt var að skera hann.
Ekkert spendýr hefur eins miklar
áhyggjur af útliti sínu og vexti, eins
og maðurinn. Mennirnir hafa aldrei
verið fullkomiega ánægöir með
útlit sitt og óska sér oft að líta
öðruvísi út, eða reyna að bæta það
á einhvem hátt. Föt hafa alltaf
verið „Aðgöngumiði" í samkvæm-
islífið, stétt eða ýmsa klúbba og
félög. Gallabuxur ganga t.d. ekki í
brúðkaupsveislu eða bómullarkjól-
ar í óskarsverðlaunaafhendinguna
í Hollywood og ekki er fariö í bíó
í silkikjól og pels.
Fyrir þúsund árum hjá steinald-
armanninum þótti sá mestur og
flottastur sem var með skrautleg-
asta málverkið á maganum og átti
flestar festar með sem stærstu
tönnum og lengstu beinum. Sá
hinn sami varð náttúrlega sá
áhrifamesti í samfélaginu.
Stærstu uppgötvan-
ir í fataiðnaði
nálin og
vefstóllinn
Nálar úr hreindýrabeinum hafa
fundist í hellum og er talið að þær
séu u.þ.b. 4000 ára gamlar.
Með tilkomu vefstólsins varð
bylting í gæðum fatnaðar og fram-
Kvöldklæðnaðurfrá 1884. Pilsin
voru mun lengri og víðari að aftan
en áður og kjólarnir alsettir
blúndum og borðum.
leíðslu. Vefnaður varð ein af iðn-
greinum. Vefnaðarverksmiðjur
fjöldaframleiddu ódýran fatnað
með meira úrvali lita og gerða.
Fljótlega eftir að farið var að
vefa og framleiða léreft, fór til-
gangur fatnaðarins að breytast.
Byrjað var að gera tilraunir með
mismunandi snið og liti og klæðst
var eftir ákveöinni stefnu á hverj-
um tíma.
Hlutverk klæðnaðar var ekki
aðeins að verjast veðrum og vind-
um, heldur til að breyta útliti og
vekja aðdáun annarra.
í þróun tískunnar hefur verið
skilið á milli karls og konu. Áhersla
er lögð á buxnatísku karla og pils-
og kjólatísku kvenna. í upphafi
voru bæði kynin í svipuðum klæðn-
aði, einhvers konar stökkum og
reyfum.
Hæg þróun olli buxnatísku hjá
karlmönnum. Telja má að buxur
hafi komið til vegna þess hve
óhentugt var að berjast í pilsi.
Pilsin styttust smám saman og
klæöi sett utan um leggina sem
nefnd hafa verið buxur. Að lokum
hurfu pilsin svo til alveg hjá körlum
og buxurnar urðu þykkari og víðari.
Tískan er háð breytingum þjóð-
félagsins. Efni og iitir ákvarðast
oft af því ástandi sem ríkir í þjóð-
félaginu hverju sinni. Þegar vel
gengur og nóg er til af öllu mögu-
legu eru fötin litrík og efnismikil.
Aftur á móti á tímum stríðs og
skorts eru fötin mun íburðarminni,
efnislítil og þunn og yfirleitt dökk-
leit.
„Ekkert er nýtt undir sólinni",
segir máltækið. Það sést best
þegar saga tískunnar er lesin.
Ýmsir þættir endurtaka sig með
jöfnu millibili — sídd pilsa, vfdd
buxna, skóhælar, hártíska og efn-
isval. Hér á eftir verður fjallað um
tísku 19. aldarinnar.
Tískan á
19. öldinni
í byrjun 19. aldar endurspeglað-
ist tíska af því stjórnmálaástandi
er varí Frakklandi.
í tísku var að vera mjög upptekin
við að þjóna frönsku byltingunni
og ekki átti að vera tími til að sinna
útliti. Mikil breyting varð á tískunni
(miðað við áður).
Á tímum konungsstjórnarinnar
voru Versalir tískuhús síns tíma.
Fatnaður var íburðarmikill og
skrautlegur. Bæði karlar og konur
báru stórar og hvítar hárkollur og
andlit þeirra var hvítpúðrað. Einnig
var settur dökkur fæðingarblettur
á aðra kinnina.
í kringum 1800 voru kjólar
kvenna léttir, þunnir og Ijósir og
minntu helst á undirkjóla. Kjólarnir
voru stutterma eða ermalausir og
teknir saman um brjóstin, þannig
að pilsið varð langt og mittislaust.
Klæðnaður þessi var ekki svo
ósvipaður þeim gríska 1000 árum
f.Kr. Hattarnir voru litlir og þunnir,
þeir voru bundnir undir hökuna og
er það samskonar tíska eins og
sjá mátti á sjónvarpsskerminum í
þáttunum um „Húsið á sléttunni".
Almennt var notast við eigið
hár, sem var yfirleitt mjög sítt og
var það fléttað og sett upp.
Hjá karlmönnum urðu buxurnar
síðar og var ullarjakki í stíl viö, sem
var stuttur að framan og með síð-
um löfum að aftan. Skyrtukraginn
var mjög stífur og stór og náði
uppundir höku. Síðan var klútur
vafinn nokkrum sinnum um hálsinn
og hnútur bundinn að framan..
Punktinn yfir i-ið setti stór og
mikill Napoleons-hattur.
Nú voru fötin mun einfaldari og
þægilegri en áður var, þrátt fyrir
að áhuginn á tískunni væri engu
minni. I tísku var að „líta út fyrir
að vera upptekinn".
Um 1830 voru kjólarnir farnir
að verða íburðarmeiri, pilsunum
var aftur farið að fjölga, til að fá
vídd í pilsið. Konur voru oft í 5 og
allt upp í 10 undirpilsum. Stuttar
og síðar ermar með púffi komu
nú til sögunnar og um mittið höfðu
konurnar belti. Utivið settu kon-
urnar upp hatt með stórum fjöðr-
um eða blómaskrúði, handskjól
eða m.ö.o. múffur komu einnig
fram á sjónarsviðið.
Útivistarklæðnaður frá árinu
1895.
Heimilishorn
Grænmetisstöppur
Stöppur úr kartöflum og rófum
eru algengar á borðum, og
þykja hinn besti matur, en það er
hægt aö búa tii stöppur úr öðru
grænmeti t.d. gulrótum, sellerírót,
gulrótum og rófum í bland svo
eitthvað sé nefnr.
Gulrótastappa með púrru
200grgulrætur,
1 púrra,
2 tómatar,
'h dl hrísgrjón,
grænmetissoð (eða teningur og
vatn),
1 tsk. smjör,
salt og pípar.
Grænmetið þvegið og skorið í
bita, tómötunum brugðið í heitt
vatn til að ná af hýðinu. Grænmeti
og hrísgrjón sett í pott, græn-
metiskraftinum hellt yfir og soöiö
í um það bil 20 mín, (grænmetiö
á að vera mjúkt). Allt stappað
saman, eða hrært saman í vél, og
svo hitaö aftur. Bragðbætt með
kryddi og smjörbiti settur í um leiö
og borið er fram. Ætlaö fyrir 4.
Selleristappa
200 gr sellerírót,
600 gr kartöflur,
'h dl steinselja,
2'h dl léttmjólk,
1 tsk. smjör eða smjörliki,
1 tsk. salt.
Sellerí og kartöflur afhýdd, skor-
in í bita, sett í pott og soðið í
20—30 mín. Soðinu hellt af (má
nota í súpu eða sósu) og græn-
metiö stappað, mjólkinni bætt í
smám saman og hrært vel í á
milli. Bragðbætt með kryddi. Sell-
erístappa er góö með lambakjöti.
Ætlað fyrir 4.
Stappa úr rófum, gulrótum og
kartöflum
1 rófa (ca. 800 gr)
3—4 gulrætur,
Grænmetisstöppur.
4 stórar kartöflur, soðnar,
soð eða vatn,
salt.
Rófan afhýdd og skorin í bita,
sett í pott með hæfilegu vatni í,
saltað. Gulræturnar rifnar gróft og
settar út í þegar liðið er á suðu-
tíma, allt soðið þar til það er
meyrt, soðinu hellt af og allt stapp-
að (þ.e. kartöflur, rófur og gulræt-
ur) eða sett í blandara. Stappan
hituð aftur í pottinum, bragðbætt
að smekk. Ætlað 4—6, gott með
pylsum og kjötbollum.
Góð kartöflustappa
800 gr kartöflur,
vatn, salt,
1 tsk. smjör eða smjörlíki,
1 tsk. salt,
piparog múpkat.
Hýðið tekið af kartöflunum og
þær soðnar í hæfilegu vatni, salt-
að, og soðinu hellt frá eða settar
í blandara. Hitað í pottinum aftur
og bragðbætt að smekk. Ætlað
fyrir 4. Gott með steiktum mat eða
öðru.