Morgunblaðið - 08.11.1986, Síða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 1986
30 AR FRA UPPREISNINNIIUNGVERJALAIMPI
ina bera þeir sem hafa tekið saman
höndum um að endurvekja ógnar-
stjóm Stalíns og Rakosis (þ.e.
þægasta skósveins Stalíns).“
I hrokafullri og klaufalegri út-
varpsræðu kl.8 um kvöldið lagði
Gerö áherzlu á að Ungveijar stæðu
í mikilli þakkarskuld við Sovétríkin.
Hann kallaði stúdenta og verka-
menn “fjandmenn þjóðarinnar" og
“þjóna afturhaldsins" og sakaðiþá
og aðra mótmælendur um “þjóð-
rembing". Þar með hellti hann olíu
á eldinn: mann- fjöldinn fylltist
heift og allt fór í bál og brand.
Einn hópurinn steypti af stalli
risastóm Stalínslíkneski, sem
gnæfði yfir borginni, og dró að
húni ungverskan fána, sem rauð
stjarna “alþýðulýðveld- isins“ hafði
verið skorin úr. Annar hópur fór
að húsi stjómarmálgagnsins “Fijáls
þjóð“ (Szabad Nep) og krafðist þess
að það birti verkfallsáskorun.
Mótmælin tóku á sig nýja og
hættulega mynd þegar fólk safnað-
ist saman um líkt leyti við útvarps-
húsið og krafðist þess að kröfum
þess yrði útvarpað. Þegar því var
ekki sinnt ruddust nokkrir inn í
bygginguna. Menn úr öryggislög-
reglunni, AVH (sem áður hét AVO),
skutu á mannfjöldann, en fólkið
fékk vopn frá nær- stöddum her-
mönnum, sem höfðu samúð með
þeim, m.a. ungum Tékkum úr Pe-
töfí- herskólanum. Útvarpið flutti
danslög til kl.23„ en klukkustundu
síðar náðu uppreisnarmenn skrif-
stofum “Fijálsrar þjóðar" á sitt
vald.
Um nóttina báðu Gerö og Andras
Hegedus forsætisráðherra sovézka
hemámsliðið um aðstoð í síma með
samþykki Nagys og um kl.4 bmn-
uðu 70 sovézkir skriðdrekar og 50
brynvarðir bílar inn í Búdapest. Um
200,000 verkamenn streymdu frá
úthverfunum inn í borgina og upp-
reisnarmenn létu heimatilbúnum
sprengjum rigna yfir skriðdrekana,
rifu upp götuhellur, veltu sporvögn-
um, reistu götuvígi og lögðu eld að
opinberum byggingum. Um 350
féllu og 700 særðust um nóttina.
Um daginn börðust verkamenn
við AVH-menn, eða “Avóa“, og
hermenn í mörgum verksmiðjum
og á öðrum vinnustöðum. Bardagar
héldu áfram við útvarpsstöðina og
jámbrautar starfsmenn reyndu að
ná jámbrautarstöðvum borgarinnar
á sitt vald. Námamenn reyndu að
ná leggja undir sig tvær námur
fyrir utan borgina og fréttir bárust
af bardögum í nálægum borgum.
Símasamband við Búdapest rofnaði
og fréttir urðu óljósar.
NAGY KOSINN
Miðstjóm flokksins kom til fund-
ar í aðalstöðvum flokksins snemma
um morgun- inn og skipaði Imre
Nagy forsætisráðherra, en skipun
hans hafði engin áhrif (Gerö varð
áfram framkvæmdastjóri flokks-
ins). Neyðarástandi var lýst yfir og
skyndiréttarhöldum hótað.
Seint um daginn komu Anastas
I. Mikoyan og Mikhail A. Suslov,
fulltrúar í stjómmálaráði sovézka
kommúnistaflokksins, með flugvél
frá Moskvu og fóru rakleitt til aðal-
stöðva flokksins. Þeir gáfu til kynna
að þeir sættu sig við skipun Nagys
(þeir vissu e.t.v. ekki hvemig stjóm
hann hygðist mynda) og viður-
kenndu að það hefðu verið mistök
að kalla út sovézka setuliðið.
Morguninn eftir, fimmtudaginn
25.október, réðu sovézkir skrið-
drekar lögum og lofum á götum
Búdapest. Síðdegis skutu “Avóar"
með vélbyssum af húsaþökum á
fólk á mótmælafundi á Þinghú-
storginu og felldu 600. Uppreisnar-
menn mddust inn í vélbyssu-
geymslu og hermenn, sem gengu í
lið með þeim, hröktu AVH-menn
úr prentsmiðju. Æ fleiri hermenn
komu til liðs við uppreisnarmenn
GÖTUR HREINSAÐAR
Götur í Búdapest voru hreinsað-
ar, en mikilvægir staðir víða í
borginni vom á valdi uppreisnar-
manna. Bardagamir héldu áfram,
þótt útvarpað væri áskomn þar sem
sagði: “Við biðjutn ykkur, sem enn
hafið vopn undir höndum og stofnið
saklausu fólki í hættu, að leggja
þau frá ykkur og þá mun verður
ykkur óhætt.“ Um nóttina biðu
sovézku hermennimir mikinn ósig-
ur. Sundurskotin lík hundmða
sovézkra hermanna lágu eins og
hráviði á götunum eftir hörð átök.
Mörg hundmð sovézkir hermenn
gáfust upp og báðust vægðar. Sum-
ir þeirra fengu að fara úr landi.
Seinna þennan dag, laugardag-
inn 27.október, fóm Mikoyan og
Suslov frá Ungveijalandi og Gerö
með þeim. Allt virtist velta á því
hvort Nagy gæti mótað stefnu, er
Rússar jafnt sem ungverskir ættj-
arðarvinir gætu sætt sig við.
Þennan dag endurskipulagði Nagy
stjórn sína og dró úr völdum stalín-
ista. Tveir af leið- togum Smá-
bændaflokksins, Zoltan Tildy fv.
forseti og Bela Kovacs, fengu sæti
í henni og “fijálslyndur" kommún-
isti og heimspekingur, Georg
Lukacs, varð mennta- málaráð-
herra.
Lukacs sagði í útvarpsávarpi:
“Það er höfuðverkefni þessarar
stjórnar að gerbreyta þeirri kreddu-
bundnu og þröngsýnu stefnu, sem
hefur verið fylgt til þessa, og styðja
sérhvert heilbrigt framtak, hver
sem í hlut á, svo að framvegis finn-
ist öllum sönnum Ungveijum að hið
sósíalistíska ungverska föðurland
sé þeirra föðurland.“ Kovacs sagði:
“Ég tel myndun þessarar sam-
steypustjómar nauðsynlega vegna
þess að kommúnistaflokkurinn get-
ur ekki stjórnað landinu einn.
Ástandið krefst þess að aftur verði
komið á friði, reglu og öryggi."
Nýja stjómin vakti ekki traust,
þar eð margir “rakosistar" áttu
sæti í henni, og ppreisnin virtist
óstöðvandi. Nagy tilkynnti að hafn-
ar yrðu viðræður við Rússa um
sambúð landanna. Hann var bund-
inn af samkomulagi, sem hann
hafði gert við Mikyan og Suslov,
en var í stöðugu sambandi við byllt-
ingamefndimar og samþykkti æ
fleiri tilslakanir til að koma á lögum
og reglu. Þegar það tókst ekki
neyddist hann til að ganga upp-
reisnarmönnum að hönd.
Stór hluti ungverska hersins var
genginn í lið með uppreisnarmönn-
um. Kiljan- herbúðimar í Búdapest
urðu aðalmiðstöð andspymunnar
og Pal Maleter hershöfð- ingi tók
að sér stjómina þar. Kjarni frelsiss-
veitanna vom stúdentar, mennta-
og félagar þeirra vom tregir til að
láta til skarar skríða gegn verka-
mönnum.
Útlendingar, sem flýðu frá höf-
uðborginni, kölluðu Búdapest “borg
ógnarinnar" og “helvíti á jörðu.“
Svissneskur blaðamaður sagði: “Ég
hef séð með eigin augum hvemig
20 leiðtogar mótmælaaðgerðanna í
Búdapest vom hengdir í fánastöng-
um og götuljóskerum á breiðgö-
tunni meðfram Dóná. Menn geta
Rússarnir koma: menn úr Rauða hernum í Búdapest; sovézkir skrið-
drekar sækja inn í borgina. Líkneski Stalíns var steypt af stóli í
upphafi uppreisnarinnar; ömurlegt var um að litast ílok hennar.
ekki gert sér í hugarlund hve hræði-
legir atburðirnir í Búdapest em ...
fólki er samalað saman og það er
skotið á staðnum." Austurrísk kona
sagði: “Ég mun aldrei á ævinni
gleyma þessari sjón. Ungveijar
gengu fylktu liði gegn rússnesku
skriðdrekunum, óttalausir og tóm-
hentir með engin vopn í höndunum.
Þetta fólk dó fyrir frelsi föður-
landsins."
Byltingamefndir og verkamann-
aráð uppreisnarmanna tóku völdin
í höfuðborgum flestra héraða, sum-
ar eftir blóðug átök við lögreglu,
og gáfu út flugmiða og tilkynning-
ar. Frelsishetjur náðu yfirráðum
yfir landamærasvæði milli bæjarins
Magyarovar og landamærastöðvar-
innar Hegyeshalom með stuðningi
ungverskra hermanna. I Magyaro-
var féllu 80 borgarar í örstuttri
skothríð “Avóa“, sem vom síðan
yfirbugaðir. Gat hafði verið rofið í
járntjaldið og þúsundir manna
streymdu yflr landamærin frá Aust-
urríki til að hitta ættingja og vini,
sem þeir höfðu ekki séð ámm sam-
an.
Vestur-Ungveijaland, Pecs, Mi-
skolc og fleiri borgir í Suður- og
Austur- Ungveijalandi urðu öflug
vígi uppreisnarmanna. I Györ (Ra-
ab)fengu uppreisnarmenn sovézka
setuliðið til að hörfa út í skóg og
útvarpsstöð þeirra hafði eftir yfir-
manni þess: “Að mínu mati er upp-
reisn ungversku þjóðarinnar fylli-
lega réttlætan- leg.“ Uppreisnar-
menn í Miskolc útvörpuðu kröfum
um tafarlausan brottflutning
sovézka herliðsins, myndun nýrrar
stjórnar, verkfallsrétt og náðun
uppreisnar- manna.
Nagy gekk að þessum kröfum
föstudaginn 26.október og hét því
í útvarpsávarpi og hét því að biðja
Rússa að flytja her sinn úr landi,
ef uppreisnarmenn legðu niður
vopn. Nú var Gerö vikið úr stöðu
flokksleiðtoga og eftirmaður hans
valinn Janos nokkur Kadar, sem
fáir könnuðust við, en stalínistar
höfðu handtekið nokkmm ámm
áður fyrir “klofningsstefnu". Stalín-
istar vom þó sem fyrr í meiri- hluta
í stofnunum flokksins og ríkis-
stjóminni eftir þessa breytingu.
Kadar reyndi að róa almenning
eins og Nagy og viðurkenndi að
verkamenn tækju þátt í uppreisn-
inni. En ræður og loforð megnuðu
ekki að stöðva uppreisnarmenn og
bardagarnir héldu áfram. Frelsis-
hetjumar gerðu sér vonir um sigur
og treystu því að Sameinuðu þjóð-
imar mundu bjarga ástandinu, þótt
það væri út í hött.