Morgunblaðið - 08.11.1986, Page 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 1986
30 AR FRA UPPREISNINNII UNGVERJALAI\|DI
Hvaðvarðum
IMRE NAGY?
ÞEGAR Imre Nagy og félagar hans höfðu leitað hælis í júgóslavn-
eska sendiráðinu í Búdapest eftir uppreisnina í Ungverjalandi 1956
neituðu þeir að taka mark á ábendingum um að þeir skyldu fara af
fúsum og frjálsum vilja til Rúmeniu, því að þar yrði þeim óhætt að
vera. Janos Kadar fékk þá til að breyta um skoðun og þeir iðruðust
þess.
Aðstoðarmaður utanrík-
isráðherra Júgóslavíu
var sendur til Búdapest
til að ræða við Kadar
gys. Kadar ítrekaði að
Nagy og félagar hans þyrftu ekk-
ert að óttast, ef þeir færu úr
sendiráðinu.
Síðan sagði Kadar í útvarpsá-
varpi 16. nóvember „Við höfum
heitið því að höfða ekki mál gegn
Imre Nagy og vinum hans vegna
þeirra glæpa, sem þeir hafa drýgt
... Við munum standa við þetta lof-
orð.“
Júgóslavar báðu Kadar að fá
þetta loforð skriflegt og stjóm hans
varð við þeirri ósk 21.nóvember.
Seinna sagði júgóslavneski sendi-
herrann í Búdapest, Dalibor Sol-
datic: „Mér fannst Kadar tala af
einlægni."
Tveimur dögum eftir að Kadar
flutti útvarpsávarp sitt fóru þrír af
samstarfsmönnum Nagys, Zoltan
Vas, marxista-fræðingurinn Georg
Lukacs og Zoltan Szanto, úr sendi-
ráðinu. Um kl. 6 e.h. 22..nóvember
fór Nagy úr sendiráðinu ásamt hin-
um samstarfsmönnum sínum. Þeir
áttu að fara með strætisvagni, sem
dr.Feience Munnich varaforsætis-
ráðherra hafði sent þangað. Nagy
komst að þvi að sovézkir leynilög-
reglumenn voru í vagninum og
bílstjórinn hvíslaði: „Varaðu þig,
félagi Nagy! Þú færð ekki að fara
heim!“
Soldatic sendiherra sagði í lágum
hljóðum við Nagy á þýzku: „Komdu
aftur, farðu ekki!“ Nagy hikaði og
krafðist þess áður en hann steig
upp í vagninn að Rússamir færu
út, en síðan skipaði Soldatic tveim-
ur undirmönnum sínum að fara inn
í hann. Þegar vagninn lagði af stað
óku brynvarðir bílar í veg fyrir
hann. Sovézkur ofursti steig upp í
vagninn og skipaði Júgóslövunum
að fara út.Strætis- vagninn ók síðan
burt með Nagy og félaga þeirra,
en ekki heim til þeirra, heldur til
aðalstöðva sovézka hemámsliðsins
við Gorky-breiðgötu. Þeir höfðu lá-
tið blekkjast — þeim hafði verið
rænt.
í Gorky-götu hittu þeir Lukacz,
Szanto og Vas, sem höfðu verið
fluttir þangað um leið og þeir voru
komnir út úr sendiráðinu 18.nóv-
ember. Bæði Kadar og Júgóslavar
höfðu vitað að þeim hafði verið
rænt og þó hafði Soldatic fullvissað
Nagy og félaga um að þeir hefðu
komizt heim til sín, heilu og höldnu.
Nikolai Vasarhelyi, einn félaga
Nagys, sannfærðist um að Júgósla-
var hefðu komizt að einhvers konar
samkomulagi við Rússa
LYGAFRÉTT
Næsta kvöld var þessi lygafrétt
lesin í ungverska ríkisútvarpinu:
Kadar: hét griðum.
“Imre Nagy og félagar hans báðu
ungversku stjómina um að verða
fluttir til annars sósíalistaríkis. Að
fengnu samþykki rúmenska al-
þýðulýðveldisins fóru Imre Nagy
og félagar hans þangað 23.nóvemb-
er.“ Tito Júgóslavíuleiðtogi bar
fram mótmæli. Kadar sagði í svarí
ti! hans l.desember að hann ætlaði
ekki að refsa Nagy og félögum
hans.
Ránið á Nagy og samstarfs-
mönnum hans vakti mikið uppnám.
Verkamenn hvöttu til þess að lýst
yrði yfir stuðningi við hann með
einnar klukkustundar þögn daginn
eftir og öll þjóðin varð við þeirri
áskorun. Þá breytti Kadar um að-
ferð og sagði sendinefnd verka-
manna að hann teldi velferð Nagys
skipta mestu máli: „Farþegamir í
strætisvagninum voru ekki fluttir
heim til sín öryggis þeirra vegna.
Stjómin hafði ástæðu til að ætla
að gagnbyltingaröfl kynnu að
myrða Imre Nagy eða einn sam-
starfsmanna hans og skella skuld-
inni á ungversku ríkis- stjómina.
Við vildum ekki taka þá áhættu."
Kadar tilkynnti að Nagy og sam-
starfsmenn hans væru famir frá
Ungveijalandi, en á þessari stundu
voru þeir staddir á sovézkum flug-
veiii skammt frá Búdapest.
Munnich fór þangað nokkrum sinn-
um og bað Nagy að gagnrýna
uppreisnina, en án árangurs.
TIL RÚMENÍU
Nagy og félagar voru loks fluttir
með þremur flugvélum til Rúmeníu
27. nóvember og afstaða Kadars í
þeirra garð harðnaði: „Imre Nagy
breiddi yfír hvíta ógnarstjóm blóð-
þyrstrar gagnbyltingar með
vanhæfni og aðgerðarleysi og
studdi hana síðan. Hann var svo
hæfileikasnauður að hann hefði átt
að Ieggja niður völd.“
Farið var með útlagana til Snago,
fallegs vatnahéraðs skammt frá
Búkarest. Þar reyndu valdamiklir
rúmenskir kommúnistar einnig að
telja Nagy hughvarf, en það bar
ekki árangur. Skömmu síðar urðu
Nagy og félagar hans fangar rúm-
ensku öryggisþjónustunnar.
Kadar hafði neitað því að hann
ætlaði að lögsækja Nagy, en þegar
sambúð Rússa og Tito versnaði í
apríl 1957 hófst mikil herferð gegn
honum. Munnich skrifaði í „Izvest-
ia“ að Nagy hefði skipað hemum
að skjóta á sovézka hermenn. Síðan
var Nagu fluttur aftur til Ungveija-
lands og hafður í haldi í illræmdu
fangelsi, Fö Utca, í Búdapest.
Réttarhöldin gegn Imre Nagy og
“samverkamönnum" hans hófust
28. janúar 1958. Sækjandinn var
Nagy: Kadar sveik hann.
dr.Geza Szenasi. Nokkrum dögum
síðar ákvað Nikita Krúsjeff sovét-
leiðtogi að vingast aftur við Tito
og réttarhöldunum var frestað. Um
miðjan maí fullvissaði Kadar pólska
leiðtogann Wladyslaw Gomulka um
að mál Nagys yrði „leyst án blíðsút-
hellinga."
RÉTTARHÖLD
Skömmu síðar barst skipun frá
Moskvu um að Nagy skyldi leiddur
fyrir rétt og hengdur. Síðari réttar-
höldin fóru fram dagana 9. til
15.júní 1958 í herdómssal Fö Utca-
fangelsis. Fyrrverandi foringjar í
AVH voru verðir í réttarhöldunum
og það átti að lýsa þakkiæti fyrir
hlutverk þeirra í uppreisninni.
Vitnastúkan var lýst með kastljósi
og vitnin sáu ekki fram í dimman
réttarsalinn. Sakbomingamir —
Nagy, Zoltan Tildy, Pal Maleter
hers- höfðingi, Alexander Kopacsi,
Nikolai Gimes, Vasarhelyi og fleiri
— sátu í hálfrökkri.
Dómarinn var Ference Vida og
einn aðstoðarmanna hans var ekkja
Imre Mezö, sem féll þegar hann
stjómaði vöm aðalstöðva kommúni-
staflokksins á Lýðveldistorgi í
uppreisninni. Einn aðstoðarmanna
Nagys, Geza Losonczy, var látinn,
að því er virðist vegna þess að rey-
unt var að neyða mat ofan í hann.
Ritari Nagys, Joe Szilagy, var líka
horfmn. Hann hafði verið mjög ós-
amvinnuþýður, sérstök réttar- höld
höfðu farið fram gegn honum í
apríl og hann lézt sex vikum áður
en Nagy- réttarhöldin hófust að
nýju.
Kopacsi gat spurt Maleter að því
hvaða dóm hann héldi að hann
fengi. Maleter dró aðra höndina
yfírhálsinn. Hinn lá.júní 1958 vom
hann, Nagy og Gimes dæmdir til
dauða og daginn eftir vom þeir
hengdir. Kopacsi fékk ævilangt
fangelsi, Donath 12 ára fangelsi,
Tildy sex, Janosi átta og Vasar-
helyi fimm ára fangelsi.
Eftir réttarhöldin komst sá orð-
rómur á kreik að Nagy hefði sézt
á Krím. Talið var að Kadar hefði
þyrmt lífí hins gamla félaga síns,
líkt og talið var að hann hefði hei-
tið Rajk lífi 1949, ef hann játaði.
Nagy hafði ekki játað og það var
ófyrirgefanlegasta synd hans. Kona
hans og dóttir fréttu ekki fyrr en
í ágúst 1958 að hann hefði verið
leiddur fyrir rétt og dæmdur til
dauða. Þær vom þá enn í haldi í
Rúmeníu. Þegar þær komu aftur
til Ungveijalands í desember 1958
komst frú Nagy að því að hún hafði
verið svipt öllum eignum sínum í
samræmi við dóm alþýðudómstóls-
ins yflr manni hennar.
Nokkmm vikum síðar kom
starfsmaður innanríkisráðuneytis-
ins heim til hennar og afhenti henni
brúnan pakka með persónulegum
eigum eiginmanns hennar: fötum
hans, innislopp, stígvélum, gullúri
af Schaffhausengerð og giftinga-
hring. Frú Nagy tók eftir því að
þetta var ekki giftingahringur hans
og lonniettur hans vantaði.
Nagy hefur enn ekki hlotið upp-
reisn æm og hvílir ásamt 280
stjómmálamönnum, stúdentum og
verkamönnum, sem vom hengdir
eftir uppreisnina eins og hann, úti
í einu homi Pest Lorinc-kirkju-
garðsins, í ómerktri gröf. Kirkju-
garðshomið er þakið illgresi og
þangað koma fáir. Fæstir ættingjar
mannanna vissu ekki hvað orðið
hafði um lík þeirra þar til fyrir flmm
ámm. „Mennimir frá 1956“ hafa
ekki enn fengið uppreisn æm eins
og ýmis fómarlömb Stalíns. Úr-
skurðarvaldið er í höndum Kadars,
sem sveik þá og virðist nú njóta
almennra vinsælda, 30 ámm eftir
uppreisnina.
GH
Heimildir: David Irving, „Upris-
ing!“ (London, 1981); N.Y. Times.
Fjölbreytt úrval af fallegum gjafavörum.
Við útbúum fallegan jólapakka og sjáum um að
hann komist til viðtakanda á réttum tíma.
/^llafossbúöin
VESTURGÖTU 2, SÍMI 13404
Sendum um allan heim.