Morgunblaðið - 08.11.1986, Blaðsíða 8

8 B
•>9 o MOROUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8,- NÓVBMBBR -1986
30 AR FRA UPPREISNINIMII UNGVERJALANDI
Uppreisn gegn
kúgun og hersetu
UNGVERJAR höfðu
sennilega meiri ástæðu
en aðrar þjóðir Austur-
Evrópu, sem Rússar
undirokuðu eftir heims-
styrjöldina 1939-1945, til
að mislíka ástandið og
ekki var undarlegt að
kúgun Rússa væri hvergi
meiri en í Ungverja- landi.
Ungverjar voru ekki Sla-
var og eru óskyldir
Rússum. Þeir höfðu
haft slæma reynslu af
skammlífri kommún-
istastjóm Bela Kun 1919, sem sigldi
í kjölfar hruns austurrísk-ung-
verska keisaradæmisins, sem hafði
tryggt þeim áhrif og völd. Hægri-
stjóm Horthys, flotaforingjans sem
drottnaði yfír gresjum Ung- veija-
lands á millistríðsámnum, leiddi
þjóðina út í stríð við Rússa við hlið
Hitlers. Rússar litu á Ungveijaland
sem hemumið leppríki nazista í lok
heims- styijaldarinnar og þessi af-
staða þeirra hélt lífinu í megnri
andúð mikils hluta landsmanna á
kommúnistum.
Flestir Ungveijar hötuðu ógnar-
stjóm stalínistans Matyasr Rakosi
(1945-1952). Engin gagniýni var
leyfð og margir helztu andstæðing-
ar hennar urðu hreinsunum að bráð,
þeirra á meðal Laszlo Rajk, “þjóð-
Rakosi (t. v.), Gerö og Nagy.
legur kommúnisti" sem var tekinn
af lífí fyrir “landráð" 1949, og 46
af 92 mönnum sem vom kjömir í
miðstjóm kommún- istaflokksins
1948 og 1951.
Tveir helztu aðstoðarmenn Ra-
kosis, Emö Gerö og Mihaly Farkas,
vom eins hataðir og hann og leyni-
lögreglan AVH rak mikinn fjölda
„A vói“ færður til yfirheyrslu.
fangelsa og fangabúða, sem and-
stæðingurn stjómarinnar var
smalað í. Áætlað hefur verið að á
Rakosi- tímanum hafí a.m.k.
150,000 og allt að 200,000 manns
verið handteknir og þar af a.m.k.
2,000 teknir af lífi, flestir án dóms
og laga. Margir aðrir dóu af völdum
pyntinga eða slæmrar meðferðar í
fangavistinni.
Lífslqor höfðu verið sæmileg fyr-
ir stríðið, en fóm versnandi á
Rakosiámnum, og mikill munur
varð á kjömmn flokksmanna og
AVH-manna annars vegar og al-
mennings hins vegar. Sífellt
háværari kröfur komu fram um
bætt lífskjör, minni miðstýringu í
efnahagsmálum og aukið frelsi frá
Sovétríkjunum. Þessar kröfur vom
í samræmi við vilja flestra Ung-
veija og svipaðar kröfur vom uppi
í öðmm löndum Austur-Evrópu á
þessu örlagaríka ári.
RAKOSI STEYPT
Rakosi var steypt af stóli í júlí
1953, skömmu eftir dauða Stalíns,
ANDROPOV
í Budapest^^H
YURIV. ANDROPOV,
sendiherra Rússa í Búda-
pest 1956, hringdi í Imre
Nagy forsætisráðherra á
hádegi 1 .nóvember og
var mjúkur á manninn að
venju. Hann las fyrir hann
skeyti, sem hann hafði
fengið frá Moskvu þá um
morguninn. Þarmeðvildi
tilvonandi leiðtogi Sov-
étríkjanna eyða grun-
semdum Ungverja um
yfir- vofandi íhlutun
Rússa, sem voru komnir
ífremsta hlunn með að
ráðast á Búdapest, eins
og Nagy grunaði.
Iskeytinu sagði að Kremlveij-
ar stæðu við yfírlýsingu sína
frá 30.október og vildu semja
um brottflutning sovézkra
‘ita frá Ungveijalandi. Rússar
lögðu til í skeytinu að komið yrði
á fót tveimur nefndum skipuðum
fulltrúum beggja landa til að ræða
“pólitísk og tæknileg atriði, sem
máli skiptu."
Nagy hafði beðið Rússa um skýr-
ingu á því hvers vegna þeir virtust
hafa sent herlið aftur yfír landa-
mærin, þótt þeir hefðu hörfað frá
Búdapest, og lét ekki sannfærast:
“En hvað um kvörtun okkar? Get-
urðu lofað því að liðsflutningarnir
verði stöðvaðir þegar í stað?“
Andropov sagði ljúfmannlega:
“Hersveitimar fóru aðeins yfír
landamærin til að leysa af hólmi
hermenn, sem hafa barizt og vem-
dað óbreytta rússneska borgara..."
“Eg hef ekki áhuga á afsökun-
um,“ greip Nagy fram í fyrir
honum. “Ég krefst þess að sovét-
stjómin svari þessum kvörtunum
innan einnar klukkustundar. Eg
mun biðja Sameinuðu þjóðirnar um
vernd, ef straumurinn verður ekki
stöðvaður." Andropov hét því að
engar fleiri hersveitir yrðu sendar.
Nagy og samstarfsmenn hans
komust að þeirri niðurstöðui að
Rússar vildu egna Ungveija til að
ráðast til atlögu og kæfa síðan
byltinguna, eða hemema landið, án
þess að mæta mótspymu. Þeir töldu
Búlganin við Krúsjeff:
„Komdu, viðskulumþvo
hendur okkar í skurðinum
(Bombay Standard).
1956
að eina leiðin til að bjarga landinu
væri úrsögn úr Varsjárbandalaginu
og yfirlýsing um hlutleysi þess.
ÚRSÖGN
Fréttatilkynning þar að lútandi
var gefín út eftir fund helztu ráð-
herra Nagys og leiðtoga flokksins.
Síðan hringdi Nagy í Andropov og
sagði reiðun “Hermála- sérfræð-
ingar mínir hafa komizt að þeirri
niðurstöðu að æ fleiri sovézkar her-
sveitir hafí sótt yfir landamærin á
síðustu þremur klukkutímum Ríkis-
stjóm þín reynir að hemema
Ungveijaland á nýjan leik, þrátt
fyrir yfírlýsingu ykkar. þess vegna
segir Ungveijaland sig þegar í stað
úr Varsjárbandalaginu."
Síðar um daginn var Andropov
kvaddur á fund ríkisstjórnarinnar í
þinghúsinu, þar sem Nagy las upp
hlutleysisyfirlýsinguna. Andropov
sýndi engin svipbrigði. Hann spurði
aðeins hvort Ungveijar mundu
draga fyrirhugað ákall til Samein-
uðu þjóiðanna til baka, ef Rússar
kölluðu heim herlið sitt frá Ungveij-
alandi.
Eftir fundinn tilkynnti talsmaður
stjómarinnar að Ungveijar mundu
segja sig úr Varsjárbandalaginu og
biðja SÞ um vemd. Rússar ákváðu
Andropov:
„arkitekt“ innrásarinnar.
þegar í stað að kæfa byltinguna
með hervaldi.
Síðan uppreisnin hófst hafði An-
dropov reynt að tryggja Rússum
lagalega átyllu til að skerast í leik-
inn í Ungveijalandi. Hinn 27.októb-
er gekk hann á fund vinar síns,
Andras Hegedus, varaforsætisráð-
herra og fv. forsætisráðherra, og
minnti hann á beiðni ungverskra
leiðtoga aðfaranótt 24. október um
aðstoð við að bæla niður óeirðimar.
Nú vildu Rússar fá skriflega beiðni
um slíka aðstoð.
Andropov afhenti Hegedus afrit-
að eintak af slíkri beiðni og bað
hann að fá Imre Nagy til að undir-
rita hana. Beiðnin var svohljóðandi:
“Fyrir hönd ríkisstjómar ungverska
alþýðulýðveldisins bið ég ríkisstjóm
Sovétríkjanna að senda sovézkt
herlið til Búdapest til að bæla niður