Morgunblaðið - 08.11.1986, Side 10

tábftGtJNBLÁÐIÐ, LAUGÁRDAGUR 8.' IÍ6VÉMBÉR 1986
1Ö fí
30 AR FRA UPPREISNINNIIUNGVERJALANDI
Ungvevjar sætta sig
við Janos Kadar
ÞRJÁTÍU árum eftir að
Rússar bældu niður
uppreisnina í Ungverjal-
andi njóta Ungverjar
meira frelsis og búa við
betri lífskjör en aðrar
þjóðir Austur- Evrópu.
Þetta er að miklu leyti
verk valdamesta manns
landsins á þessu tíma-
bili, Janosar Kadars,
sem var hataður og fyr-
irlitinn og kallaður
“slátrarinn frá Búda-
pest“ þegar hann tók
við völdunum eftir árás
sovézkra skriðdreka á
Búdapest 4.nóvember
1956, en er nú líklega
eini valdamaðurinn í
Austur-Evrópu, sem
mundi fara með sigur
af hólmi ef svo ólíklega
skyldi vilja til að efnt
yrði til lýðræðislegra
kosninga.
Eússar fólu Kadar, sem
nú er 73 ára gamall, að
koma á fót leynilög-
reglu í Ungveijalandi
náðu þar fótfestu í lok
síðari heimsstyijaldarinnar. Þremur
árum eftir að hann var skipaður
innanríkisráðherra 1948 var hann
fang- eisaður og pyntaður af stalín-
istum, sem sökuðu hann um landráð
og “titoisma."
Yuri heitinn Andropov, sem var
sendiherra í Búdapest 1956 og
“arkitekt" innrásar Rússa, er sagð-
ur hafa gert sér grein fyrir því
fyrstur sovézkra valdamanna að
Kadar væri manna bezt til þess
fallinn að sefa reiði Ungveija eftir
uppreisnina. Siðan virðist þjóðin
hafa sætt sig við stefnu hans, þótt
margir fyrirgefi honum aldrei að
hann bar ábyrgð á aftökum þús-
unda frelsis- hetja og sveik tvo vini
sína og bandamenn vegna pólití-
skrar hentistefnu og metorðag-
ræðgi, Lazlo Rajk og Imre Nagy.
Kadar fékk Rajk, bezta vin sinn,
til að játa í sýniréttarhöldum og
sveik svo loforð um að sleppa hon-
um og leyfa honum að heQa nýtt líf
í Sovétríkjunum. Rússar rændu
Imre Nagy forsætisráðherra í upp-
reisninni, þegar Kadar hafði full-
vissað hann um að honum væri
óhætt að fara úr júgóslavneska
sendiráðinu í Búdapest, og síðan
var hann dæmdur til dauða og tek-
inn af lífí.
Eftir uppreisnina taldi Kadar það
hlutverk sitt að auka fylgi kommún-
ista meðal þjóðarinnar og afla
stjóminni viðurkenningar erlendis.
Hann einsetti sér að fullnægja þeim
kröfum, sem hægt var að ganga
að við ríkjandi aðstæður, og breytti
seint á sjöunda áratugnum kunnu
vígorði úr “Þeir sem eru ekki með
okkur eru á móti okkur" í “Þeir sem
eru ekki á móti okkur eru með
okkur.“ Hann vissi að visst menn-
ingarlegt frelsi var Ungveijum eins
mikilvægt og bætt lífskjör og þeir
kunnu að meta það.
A þeim tíma sem liðinn er síðan
Kadar: nýtur nú vinsælda.
í einkaeign og hafa getið sér gott
orð fyrir vörugæði. Einkaveitinga-
hús virðast ganga vel og tízkuverzl-
anir virðast vinsælar þrátt fyrir
hátt verðlag.
Ungveijar eiga 50% viðskipta
sinna við vestræn ríki og eru háðir
virðist Kadar hafa tekizt að kaupa
sér stuðning þjóðarinnar með und-
arlegu samblandi af marxisma og
kapitalisma, svokölluðum “gúllas-
kommúnisma" eða “markaðssósíal-
isma“, sem hefur haft þau áhrif að
Ungveijaland er eina land Austur-
Evrópu, þar sem lítið er að hafa
upp úr gjaldeyrisbraski.
Þjóðin hefur smám saman fengið
aukið tjáningar- og trúfrelsi, þótt
lýðræði og úrsögn úr Varsjárbanda-
laginu séu ólíklegir kostir. Rithöf-
undar og listamenn hafa fengið
nógu mikið frelsi tii þess að geta
haldið sjálfsvirðingu sinni og það
góð kjör að stjómvöld þurfa ekki
að óttazt þá að ráði eða amast við
þeim.
“FYRIRMYND“
Um leið og Kadar hefur reynt
að bæta lífskjörin hefur hann gætt
þess að vekja ekki vonir, sem geta
ekki rætzt eins og nú er ástatt.
Honum hefur tekizt að komast hjá
umróti eins og í Póllandi og komið
á hægfara breytingum, sem ýmsar
þjóðir Austur-Evrópu og jafnvel
ýmsir Rússar öfunda Ungveija af
og mundu vilja taka sér til fyrir-
myndar, þótt áhrifamiklir menn í
Kreml hafi ýmugust af stefnu hans.
Sá ótti að Gorbachev muni beita
sér gegn stefnunni hefur þó dvínað.
“Eg hef alltaf haft af því áhyggj-
ur hvemig við getum þróazt án
þess að þjóðin þurfí að þjást meira
en nauðsynlegt er,“ sagði Kadar
eitt sinn í viðtali. “Þetta hef ég allt-
af haft í huga þegar ég hef þurft
að vega og meta ýmis mál.“ Hann
hefur ekki síður haft áhyggjur af
afstöðu Rússa, en komizt hjá illdeil-
um við þá.
Einkafyrirtæki hafa blómgazt á
liðnum árum, hvort heldur fyrirtæki
sjálfstæðra leigubflstjóra, veitinga-
hús eða meðalstór fyrirtæki, og
hlutur einkaíiframtaksins hefur
sífellt vaxið. Almenningur kann vel
að meta fijálst framtak,
ef dæma má af löngum
biðröðum við ísbúðir,
bakarí og önnur
fyrirtæki, sem eru
Horft til þinghússins (efst).
Verkamaður; götumarkaður; verkakona.
markaðs- sveiflum á Vesturlöndum
ekki síður en samdrætti austantj-
alds. Undanfarin þijú ár hafa þeir
staðið af sér slík áföll með því að
takmarka innflutning og launa-
hækkanir og reyna að draga úr
skuldum við útlönd, er nema sem
svarar rúmlega 700 milljörðum
króna. Verðbólga hefur minnkað
úr sjö í rúmlega fimm af hundraði,
en við margvíslegan annan vanda
er að etja. Verkalýðsfélög, sem
hafa sýnt aukið sjálfstæði, kvarta
yfír rýmandi lífskjörum og launa-
lækkunum og versnandi félagslegri
þjónustu, einkum í heilbrigðismál-
um.
MINNA GÚLLAS
Vöruval er nóg og “gúllaskom-
múnismi" er e.t.v. ekki réttnefni.
Ungveijar borða minna af gúllas
en áður og eiga meira en til hnífs
og skeiðar. Enginn skortur er á
matvælum. Hluti vandans eru erfð-
leikar í samgöngum og útflutningi.
Sífelldur skortur virðist vera á jám-
brautarvögnum, vömbifreiðum,
gámum og þess háttar. Yfírvöld
hafa mestar áhyggjur af veikum
hlekkjum sem þessum í landbúnaði
og iðnaði. Báknið er þungt og svifa-
seint. En þrátt fyrir erfiðleika í
landbúnaði eru bændur ein efnað-
asta stétt landsins og það er ekki
sízt því að þakka að einkaframtak
hefur fengið að hasla sér völl á því
sviði sem öðmm.
Framfarir hafa orðið minni í iðn-
aði. Fyrirtæki verða oft að notast
við úreltar vélar og vegna skorts á
erlendum gjaldeyri er minna keypt
af nýjum búnaði en ella. Því hefur
verið hvatt til samvinnu við vestræn
fyrirtæki, sem útvega fjármagn
sem skortur er á.
Athyglisvert er að bilið milli ríkra
og fátækra hefur aukizt á síðari
ámm. Um 10-30% launþega em á
á fátæktarmörkum. “Nýríkt" fólk
er áberandi og það er upp til hópa
í flokknum eða nýtur vemdar hans.
Það hefur ekki dregið úr hefð-
bundinni tortryggni almennings í
garð kommúnistastjómarinnar.
Launin em svo lág að flestir fá
sér aukavinnu og stunda tvö eða
þijú störf. Byggingaverkamaður
vinnur sér meira inn á eigin vegum
um helgar en alla vikuna í vinnunni
og starfar auk þess fyrir aðra eftir
venjulegan vinnutíma frá 7-4 dag
hvern. Fagmenntaðir verkamenn
mega mynda samvinnufélög til að
stunda eigin atvinnurekstur utan
og fá leigðan búnað frá fyrirtækjum
sínum. Leikarar og leikkonur, sem
starfa við leikhús, koma einnig fram
í kvikmyndum, sjónvarpi og útvarpi
til að drýgja tekjumar.
Eiginkonur vinna úti, þar sem
laun eiginmannsins hrökkva ekki
fyrir rándýmm litasjónvarpstækj-
um og öðmm bílum en Trabant.
Mikið álag er talið eiga sök á því
í engu öðm landi Evrópu em dauðs-
föll fólks á aldrinum 30-45 ára eins
algeng.
Ungveijaland er eina land Aust-
ur-Evrópu þar sem hægt er að lýsa
fyrirtæki gjaldþrota. Þrátt fyrir
ýmsa efnahagserfíðleika hafa Ung-
veijar orðið að flytja inn erlenda
verkamenn, m.a. frá Póllandi og
Kína. Þeir hafa miklar tekjur af
erlendum ferðamönnum og Aust-
urríkismenn gera t.d. mikið af því
að fara í verzlunarferðir yfír landa-
mærin. Verð á brauði er um 65 kr.
í Austurríki, en um 10 kr. í Ungveij-
alandi og verð á öðmm matvælum