Morgunblaðið - 06.03.1987, Blaðsíða 7

.umi aii'VAriTiTPfw amA.iavinnHowi
MORGUNBLAÐIÐ, FOSTUDAGUR 6. MARZ 1987
D Ö
C 7
þess „354 hvít og 217 gul vax-
kerti". Þetta þótti fádæma sóun
og munaður.
Við konungs- og furstahirðir
Evrópu á 17. og 18. öld var það
yfirleitt til siðs að láta hina ýmsu
starfshópa í þjónustu hátignanna
og hið konunglega skyldulið njóta
þeirna sérrettinda að fá með vissu
millibili úthlutað ákveðnum
skammti af kertum til heimabrúks
í skammdeginu. Þeir allra tignustu
og valdamestu við hriðina fengu
þá sinn skammt af hvítum vax-
kertum í sinn hlut; kammerherrar
fengu gul vaxkerti, en hið fasta
þjónustulið í hallarsölunum, her-
bergisþjónar og þernur, fengu
skammt af tólgarkertum til að lýsa
upp híbýli sín.
Strokkkerti og
steypt kerti
Á meðan heimilin urðu að vera
sjálfum sér nóg á sem flestum
sviðum og heimilisfólkið bjó til
hvaðeina, sem fjölskyldan þurfti
að nota, innan húss sem utan,
voru kertin vitanlega steypt í
heimahúsum hjá næstum því
hverri einustu fjölskyldu, sem ein-
hver tök hafði á því. Hélzt sá háttur
víðast hvar alveg fram undir lok
19. aldar.
Hér á landi var nær eingöngu
um tólgarkerti að ræða fram eftir
öldum, og var langsamlega al-
gengast að kertin væru steypt í
strokk.
Strokkkerti voru þannig gerð,
að fyrst voru búnir til hentugir
kveikir — eða rök — og þeir hafðir
hæfilega langir, eftir því hvað kert-
ið skyldi verða hátt. Voru kveikirnir
þá lagðir í röð og hafðir þráð-
beinir á spýtu, þetta 6—8 saman,
með hæfilegu millibili. Annar endi
kveiksins var festur við spýtuna
þannig að kveikirnir högguðust
Fjögurra arma kertastjakar í
empire-stfl (þó seinni tfma
framleiðsla). Kertaarmarnir eru
bornir uppi af vængjuðum
amorstyttum, en aðrir hlutar
stjakans eru gullhúðaðir. Þetta
kertastjaka-par var selt á
listmunauppboði í Stokkhólmi í
september 1986 á um 50.000 ísl.
krónur.
ekki. Var síðan bræddur hæfilegur
tólgarskjöldur, það stór, að nægja
mundi í kertin, þá tekinn strokkur
og hálffylltur með snarpvolgu
vatni. Bræddu tólginni var þvínæst
hellt ofan á volga vatnið í strokkn-
um, og hélzt tólgin því bráðin um
nokkra stund eða á meðan á verk-
inu stóð. Síðan voru kveikirnir
vættir í tólginni og haldið beinum
á meðan tólgin storknaði utan á
þeim. Þá var öllum kveikjunum dif-
ið samhliða ofan í bráðna tólgina,
alveg upp að spýtu, og svo dregn-
ir aftur upp, til þess að nýja
tólgarlagið storknaði vel utan um
þá. Var þetta endurtekið þar til
kertin þóttu orðin hæfilega digur.
„Vid horfum nú
á Ijósið"
Strokkkerti voru algeng hér á
landi urh margra alda skeið og
tíðkuðust víða í Rangárvallasýslu
um 1880 og jafnvel síðar, segir
Jónas frá Hrafnagili. Svokölluð
kóngakerti voru sérstök hátíða-
afbrigði af strokkkertunum, en þau
voru þríarma, alldigur og mest
notuð við hátíðaguðsþjónustur í
kirkjum. Strax á 18. öld og fram
eftir þeirri 19. voru allvíða til inn-
fluttir kertaformar úr tini eða pjátri
á heldri bæjum á íslandi, til þess
að steypa í kerti úr tólg eða stund-
um úr vaxi.
Um 1880 taka að berast hingað
til lands allavega lit skrautkerti,
sem þóttu hið mesta augnayndi.
Fræg er sagan af Erlendi Guð-
mundssyni á Jarðlangsstöðum á
Mýrum, en hann var gildur bóndi
og þótti fastheldinn á fornar, þjóð-
legar venjur og siði og talinn
höfðingi.
Á Jarðlangsstöðum var jafnan
steypt mikið af kertum, bæði í
kertaformum og í strokk, til heimil-
isbrúks. Þegar líöur að jólum fer
Erlendur eitt sinn í kaupstaðarferð
niður í Borgarnes. Er hann hafði
keypt þar þann varning, sem hon-
um þótti heimili sitt þarfnast, víkur
kaupmaður sér að honum og
bendir honum sérstaklega á Ijóm-
andi falleg skrautkerti, gul, rauð
og blá, sem verzlunin hafði á boð-
stólum það árið: „Blessuðum
börnunum þykir svo gaman að
horfa á rauð og blá kerti um hátíð-
arnar." Erlendur svarar þá
kaupmanni að bragði og ekki óvin-
gjarnlega: „Hafið beztu þakkir, en
við horfum nú á ljósið.“ Og varð
ekki af kaupunum.
Eitt Ijósáhald tíðkaðist um aldir
allvíða á landinu, og var t.d. al-
spýtu og fífu eða léreftsræmu vaf-
ið utan um hana, en holan síðan
fyllt með bráðinni tólg og látin
storkna þar vel. Á neðri enda
trunksins var gjarnan höfð stétt,
til þess að hann stæði betur. Þeg-
ar kveikt var á þessu Ijósáhaldi,
logaði vel og gaf mjög sæmilega
birtu.
Veglegir gripir
Á 18. og á fyrri hluta 19. aldar
var orðið nokkuð algengt að húða
veigameiri kertastjaka og aðra
skrautmuni úr málmi með silfri eða
með argent haché, þ.e. hömruðu
silfri, eftir franskri fyrirmynd. Til
þess að silfurhúðin festist við kop-
arinn, var yfirborð hans gert hrjúft
með stálsíl, áður en silfurþynnann
var hömruð á. Marga arma kerta-
stjakar eða stjakar fyrir eitt kerti
lagðir hömruðu silfri eru oft á
tíðum góð dæmi um framúrskar-
andi vandað handverk. Þegar líða
tók á 19. öldina leysti svokallað
nýsilfur hamraða silfurhúð af hólmi
við gerð slíkra gripa.
Óhætt er að fullyrða, að á eng-
um tíma hafi verið smíðaðir jafn
glæsilegir kertastjakar og á emp-
ire-tímanum eða í svokölluðum
keisarastfl. Þetta tímabil, sem
einnig mætti raunar kallast síð-
nýklassískt, tók mjög svo mið af
klassískri, forngrískri og róm-
verskri listsköpun, og var þá tekið
að nota ýmsa skrautmuni frá dög-
um Forngrikkja og Rómverja sem
fyrirmynd við gerð muna eins og
t.d. kertastjaka, sem oft voru
smíðaðir með ferhyrndri stétt og
súlulaga stíl eða þá að litlar ker-
úba- og amorstyttur báru uppi
gengt í Þingeyjarsýslu fram yfir
1870, en það var svokallaður
trunkur. Var hann gerður úr sívalri
spýtu, vel greipargildri og um 4—6
þumlungar á lengd. Var gerð hola
ofan í efri enda spýtunnar og síðan
borað gat niður í botn holunnar. í
borgatið var svo stungið mjórri
sjálfa kerta-armana. Þegar Napo-
leon Bonaparte hélt í herferð sína
til Egyptalands árið 1798, varð
skyndilega allt, sem egypzt var le
dernier cri í evrópskri tízku. Þá
tókku að birtast glæsilegir kerta-
stjakar, skreyttir vængjuðum
sigurgyðjum, torræðum egypzkum
sfinxum og austurlenzkum kven-
styttum, sem héldu á kertaörmun-
um yfir höfði sér. Hinn nýi
keisarastíll varð alls ráðandi í
skrautmunum og húsbúnaði um
alla Evrópu, því að hirð Frakkakeis-
ara gaf tóninn á sviði tízkunnar í
rúmlega áratug. Hinir glæsilegu
empire-kertastjakar frá þessu
tímabili sómdu sér mætavel inn á
milli gljáandi, dökkra mahóní-
húsgagna, þar sem stólarnir voru
gjarnan klæddir gljáandi silki í
skærgrænum, kornbláum, gulum
eða dimmrauðum lit. Empire-
tímabilið var yfirleitt tímabil hinna
miklu litaandstæðna, en á rókó-
kótímabilinu réðu mildir pastellitir
og yfirlætislaust grátt ríkjum.
Nýrókókó og
jugendstíll
Þegar nýrokokostíllinn tók að
ryðja sér til rúms, í kringum 1850,
var tekið að smíða m.a. kertastjaka
með fagurlega sveigðum örmum,
lauffléttu- og blómamynstra-
skreytingum. Til að auka á allt
skrautið úr málmi var jafnvel farið
að bæta við prismadropum úr
gleri, sem gáfu stjökunum enn
meiri Ijóma, þegar kveikt hafði ver-
ið á kertunum. Á þessum tíma var
orðið alsiða að húða bronsstjaka
með þunnu gulllagi með galvanís-
eringu. Eldri gyllingaraðferöin með
bráðnu gulli, svoköliuðu brenngyll-
ing, var þá að mestu aflögð, enda
aðferðin talin mjög heilsuspillandi.
Það þarf mikla kunnáttu og reynslu
til að sjá, hvort aldagamall kerta-
stjaki, sem maður er að skoða í
fornmunaverzlun, er með brenn-
gyllingu eöa galvaníseruðu gull-
lagi. I því sambandi er gott að
hafa hugfast, að brenngylltir mun-
ir eru ekki með gullhúð á þeim
flötum, sem snúa niður, né á öðr-
um þeim stöðum, sem lítið ber á,
því það var ekki til siðs í þá daga
að vera að sóa gullinu að óþörfu.
Á seinni tíma (þynnri) gyllingu ligg-
ur gullhúðin jafnt á öllum flötum.
A því tímabili, sem oftast er
kallað jugendstíll og upphófst um
aldamótin 1900, var tekið að
smíða kertastjaka í enn áhrifameiri
og ofskreyttri mynd. í Þýzkalandi
var þá farið að framleiða margra-
arma kertastjaka úr messing, tini
eða öðrum málmi, t.d. í mynd
styttu af konu í fellingaríkum kyrtli
eða með blaktandi skikkju, sem
hélt uppi sveiglaga blómstilkum
með blómlaga bikurum fyrir kertin.
í Bretlandi og á Norðurlöndum
voru á þessum tíma framleiddir
kertastjakar í svipuðum þungum
skrautstfl en þó ekki eins ofhlöðn-
um og í jugendstfl Þjóðverja. Má
sjá greinileg barokáhrif í linum og
útfiúri slíkra gripa, sem framleiddir
voru á Norðurlöndum á fyrstu ára-
tugum aldarinnar. Kertastjakar í
ekta jugendstíl eða svipuðum
stílafbrigðum frá því um 1900 og
fram til 1920 eru nú á d 'f nti mjög
eftirsóttir gripir í fornr\\paverzlun-
um eða á listmuna-uf.pboðum, því
að með öllu sínu ofhlaðna skrauti,
flúri og samspili mjúkra lína, þykja
þeir hin mesta prýöi á veizluboröi
eða sem reglulegt augnayndi inn-
anum nútímaleg, stöðluð húsgögn
og fjöldaframleidd tæki og muni,
sem einkenna heimili flestra á o1'1'-
ar dögum.
'86,,....
:'86

Tímarltlð Geðhjálp kemur út/
tvisvar á iri.
Efni blaðsins spannar mjög
vítt svið, það er reynt að
höfða til fagfólks, áhugafólks og
einnig lögð áhersla á að eitthvað
sé lestrarhæft fyrir fólk sem ekki
hefur yfir að ráða einbeitingar-
hæfni. Það má kannski orða það
sem svo að við reynum að fara
milliveg þannig að blaðið sé ekki
það fræðilegt að það fæli frá
áhugafólk og só heldur ekki ein-
vörðungu léttmelt.
Markmið Geðhjálpar með út-
/gáfunni er að opna fyrir jákvæðar
umræður um málefni fólks með
geðræn vandamál," segir Gísli
sem hefur hingað til unnið blaðið
í sjálfboðavinnu. Þegar leitað er
eftir því hvort ekki sé mikil vinna
fólgin í útgáfu slíks tímarits þar
sem hann vinnur það að mestu
upp á eigin spýtur vill hann sem
minnst úr því gera: „Blaðið er
sem stendur tuttugu og fjórar
síður og ég legg metnað í að
hafa það vandað. Auðvitað hefur
þetta verið töluverð vinna en
þroskandi og þetta er ólíkt offset
Ijósmyndun, þeirri iðngrein sem
ég lærði á sínum tíma. Ég hef
ekki staðið algjörlega einn í
þessu, ýmsir hafa rétt út hjálpar-
hönd, Jóhanna Þráinsdóttir hefur
verið hlynnt blaðinu, verið tilbúin
að aðstoða á alla lund og Mynda-
mót, fyrirtækið sem ég starfa hjá
hefur veitt mér stuðning. Það er
hvetjandi að fást við útgáfu
svona tímarits og sérstaklega
þar sem þvi hefur verið tekið
vel. Vonandi getur upplag blaðs-
ins orðið 4000 til 5000 eintök og
draumurinn er að koma upp
áskrifendakerfi. Þess má þó geta
að blaðið er ókeypis," heldur
Gísli áfram og bætir sov við að
það sé stutt af einstaklingum og
fyrirtækjum. „í fyrstu höfðu
menn afskaplega litla trú á því
að einhver grundvöllur væri fyrir
útgáfu blaðsins en það er alltaf
að koma betur og betur í Ijós að
þörf er á tímariti sem þessu."
— Hvernig var aðdragandinn
að því að þú ákvaðst að fara í
að gefa út fyrrnefnt blað?
„Fyrstu kynni mín af Geðhjálp
voru þau að árið 1983 fór ég á
fyrirlestur sem haldinn var á veg-
um félagsins. Það æxlaðist svo
þannig að ég gekk til liðs við
stjórn félagsins og í henni sat
ég um tveggja ára skeið. Fundar-
seta hefur hinsvegar aldrei verið
mín sérgrein svo ég fór að litast
um eftir öðru hlutverki mér til
handa og kom auga á að tilfinn-
anlega vantaði sameiginlegan
málssvara fagfólks, sjúklinga og
annars áhugafólks um fyrrnefnd
málefni. Þannig atvikaðist það
að ég tók upp á því að ráðast í
útgáfuna á eigin ábyrgð."
— Hvernig viðarðu að þér
efni?
„Ég leita fyrir mér vítt og breitt
í heilbrigðiskerfinu, spyrst fyrir,
fer eftir ábendingum annarra og
reyni aö leita fanga hjá fólki sem
eitthvað hefur birst eftir um þessi
mál,“ segir Gísli að endingu og
flettir svo aðeins ofan af væntan-
legu efni í þriðja tölublaði. Þar
mun kenna ýmissa grasa, til
dæmis mun birtast grein eftir
Hannes Hilmarsson þar sem
hann skrifar um feimni og
Bryndís Konráðsdóttir ætlar að
rita um andlega aðstoð við dauð-
vona fólk.
GRG