Morgunblaðið - 20.09.1987, Page 28

28 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. SEPTEMBER 1987
Fólk hefur hér allt af öllu og
allir eru síkvartandi, varð Sigríði
Guðmundsdóttur, fram-
kvæmdastjóra Rauða krossins
að orði þar sem hún sat á sjón-
varpsskjánum innan um alla
fatasöfnunarpakkana til flótta-
manna í Afríku. Hvernig ætli
við komum annars gestum fyrir
sjónir, sem í sívaxandi fjölda
sækja okkur heim? Könnun á
slíku væri ekki ómerkari en
ýmsar aðrar í þessari síðustu
könnunartísku. Meðan ekkert
liggur fyrir um slíkt mætti
kannski í algeru ábyrgðarleysi
gefa eðlisávísuninni - þessu
uppáhalds brúkunartæki okkar
íslendinga - lausan tauminn.
Þótt hestamenn viti manna best
í hvaða ógöngum maður getur
lent með laust taumhald.
Hvað ætli hið glögga gests-
auga sjái við fyrstu kynni og
hver eru fyrstu viðbrögð við
vorri þjóð eftir svo sem eins og
eina túrhestaheimsókn? Landið
er fagurt og frítt. Fer ekki á
milli mála. Að vísu nú í óða önn
að verða dílótt af áldósum og
plastumbúðum á ferðamanna-
stöðum og svolítið sjúskaðra.
En við íslendingar hlustum ekki
á slíkt. Tökum upp þykkjuna
fyrir landið okkar. Segjum eins
og Guðrún Borgfjörð á sínum
tíma í æfiminningum sínum:
„Mikið var sungið “Stíg heilum
fæti á helgan völl“ Aldrei get
ég fyirgefíð Jóni Ólafssyni, þeg-
ar hann sneri því við. Ég á við
þetta erindi “Stíg höltum fæti á
hálan völl“. Mér fannst það ekki
betra en guð last.“ Ásjóna
landsins stendur vissulega enn
fyrir sínu. Og ferska, hreina
loftið í hveijum andardrætti,
meira að segja stundum blásið
ofan í mann.
“Til er fólk sem segir að ég
hafí aldrei gert neitt rangt á
æfí minni. En það segir það að
sjálfsögðu bara á bak við mig“,
sagði sá spaki Oscar heitinn
Wild og kunni að orða það.
Mætti kannski allt eins vel snúa
þessu við. Til er fólk sem segir
ekki allt fallegt um vora þjóð,
en segir það að sjálfsögðu bara
á bak við mann, ekki sem gest-
ir. (Hér hjá næsta blaðamanni
er útlendingur að koma í viðtal
og byijar vitanlega óspurður á
að segja: I love Iceland). Ja,
hvað ætli ferðamennimir hugsi
eða segi þegar þeir fara að
ræða málið í rólegheitum heima
hjá sér? Svona rétt eins og við
gerum sjálf við heimkomuna,
þegar einhver spyr: Hvemig em
nú Thailendingar, Portugalar,
Spánveijar, Brasilíumenn, Þjóð-
veijar Frakkar? Og ekki stendur
á svari: kurteisir, frekir, dóna-
legir o.s.frv.
Skyldi græðgi vera orðið
þjóðareinkenni sem strax stend-
ur upp úr? Svo notað sé tungu-
tak ómengað af kurteisi. Og
skyldi volæðið, nánast sama
hvað er til umræðu, verða einna
mest áberandi? Skyldi tilfínning
ferðamannanna ólæsu á íslenskt
mál - og því lausir undan slíkum
áhrifum fjölmiðlaumræðunnar -
nema fyrst þessi einkenni ?
Ekki örgrannt ,að maður hafí
heyrt þá tæpa á þessu. Kurteis-
iega að sjálfsögðu: hér hafa allir
allt, af hveiju erað þið svona
óánægð?
Fyrstu viðbrögð ókunnugra
taka vitanlega mið af heima-
landinu , alveg eins og við
miðum við íslenskar aðstæður í
útlöndum. A ferð í Hrísey einn
undurfagran sunnudagsmorgun
fyrir skömmu rak eitt slíkt dæmi
á fjörar. Séra Kári Valsson gekk
með okkur í kirkju, sem er piýdd
mörgum persónulegum munum.
Yfír altarinu myndofíð gobelín-
teppi í ramma og hefur málari
framlengt það á veggnum í
hefðbundinn kirkjuboga, á alt-
arinu voldugir bronsstjakar
heimagerðir úr koparöxlum, og
fallega útskorinn skímarfontur
og púlt fyrir bibliuna. Allt unnið
með alúð sóknarbama. Yfir
blasti við íslenskur fáni, sem
ekki vakti sérstaka athygli okk-
ar íslendinganna, þar til sr.
Kári sem uppranninn er í Tékkó-
slóvakíu, sagði okkur sögu af
viðbrögðum landa hans sem
nýlega var þar á ferð.
Maðurinn var Ales Brezina,
einn af andófsmönnum Tékka,
hafði m.a. skrifað undir Charta
77 og hlotið kárínur fyrir. Sagt
frá honum nýlega hér í blaðinu
í dálkinum „A drottins degi“ og
óþarfí að tíunda það. En þegar
þessi ágæti maður kom í kirkj-
una í Hrísey þótti honum
íslenski fáninn þar það merki-
legasta sem hann hafði séð á
íslandi. Ríkisfáninn sem í hans
landi er tákn kúgunar. Hann
hafði sjálfur upplifað það er
sovéskur fáni var dreginn upp
í byggingu guðfræðideildarinn-
ar í Prag á afmælisdegi valda-
töku kommúnista 1971 og
fulltrúi stúdentanna dró hann
niður og var rekinn úr skólanum
ásamt Ales Breznia sjálfum.
Og Kári Valsson lét fylgja
aðra sögu sem gekk í Tékkósló-
vakíu og er okkur hér jafn
illskiljanleg og hún hittir í mark
þar: Félagi Husak kvartaði við
samráðherra sína, fannst hann
ekki eiga heimangengt til
Moskvu og í frí. Þijú stórvanda-
mál væra óleyst: hinn mikli
húsnæðisskortur, kjötskortur-
inn og svo þessi óvísindalega
miðaldahjátrú sem lætur fólk
flykkjast í kirkjumar. Einn ráð-
herrann hans fékk hann þó til
að fara, ef hann fengi völdin
þá skyldi hann leysa þennan
vanda. Heimkominn sólbrúnn
úr fríinu sér Husak sér til furðu
á leiðinni inni í borgina að hús-
næði er víða auglýst til leigu, í
kjötbúðum hanga skinkur og
pylsur og er Husak lætur
bílstjórann stansa við kirkju er
hún galtóm á messutíma.
Hvemig fórstu að þessu? spyr
Husak ráðherra sinn, sem svar-
aði um hæl: Það var enginn
vandi. Ég opnaði bara landa-
mærin í vestur og strax varð
nóg af lausu húsnæði í landinu.
Þá lokaði ég landamæranum í
austur og nægt kjöt sást um
leið í verslunum. En kirkjumar,
hvemig gastu kveðið niður
þessa hjátrú? Ég fyrirskipaði
bara að setja upp í hverri kirkju
stóra mynd af þér og fólk hætti
að sækja kirkju.
Svona geta ferðamenn litið
silfrið misjöfnum augum.
Kvikmyndahátíð Listahátíðar 1987:
Komið og sjáið
Komið og sjáið. Sovésk. Leik-
stjóri: Elem Klimov. Handrit:
Alexander Adamovich og Elem
Klimov.
íslendingar hafa aldrei síðan á
Sturlungaöld átt í stríði og hafa
ekki þurft að þjást eins og aðrar
þjóðir sökum styijalda. Líklega
veit enginn okkar hvað við erum
heppin. Við erum sjaldan minnt á
þessa staðreynd, hún er sjaldan í
hinni svokölluðu „umræðu" þótt
nóg sé af djöfulskapnum í öðrum
heimshlutum til að minna á lán
okkar. Aðrar þjóðir hafa gengið í
gegnum ótrúlegustu raunir á
stríðstímum og gera um allan heim
í dag.
Sovéska myndin Komið og sjáið
eftir einn kunnasta leikstjóra Sov-
étríkjanna, Elim Klimov, er við-
bjóðsleg lýsing á raunum
stríðshijáðrar þjóðar í seinni heims-
styijöldinni og botnlausri grimmd
óvinarins og hún fær mann kannski
fyrst og fremst til að hugsa um
og meta í rauninni hvað við eru
óendanlega lánsöm að hafa lifað í
friði.
Hún er tvímælalaust athyglis-
verðasta og um leið hrottalegasta
mjmdin á kvikmyndahátíðinni í ár
og það má mikið vera ef hún er
ekki á sinn hátt hrottalegasta mynd
sem nokkum tíma hefur verið gerð.
Ef það hefur einhvem tíma verið
réttlætanlegt að auglýsa að mynd
sé ekki fyrir viðkvæmt fólk þá er
það núna. Hún er svo ljót, svo yfir-
gengilega ljót, að það er ekki hægt
að geðjast að henni. Maður situr
dofinn í sætinu, fölur og van-
megnugur að skilja það sem er að
gerast. En á sama tíma getur
maður ekki tekið augun af tjaldinu.
Og það er varla hægt annað en
að hrífast af Klimov, hugrekki hans
og jámvilja til að bregða hinum
viðbjóðslegu sýnum á tjaldið. Kom-
ið og sjáið er mynd sem lætur
engan ósnortinn. Og vandfundin
er sterkari áróðursmynd gegn
stríði.
í samanburði við Komdu og
sjáðu eru vestrænar myndir um
stríð og stríðshijáða, myndir eins
og Platoon, Olivers Stone eða The
Killing Fields, Roland Joffé (sem
stendur nær af því hún fjallar lika
um þjóðarmorð), langt frá því að
vera jafn hryllilegar í lýsingu á
grimmd mannsins þótt raunsæar
séu. Það er næstum eins og að
fara í skemmtigarðinn að sjá þær
eftir að hafa séð Komdu og sjáðu.
Ef einhver leikstjóri hefur og getur
neytt mann til að horfa á eitthvað
sem maður helst vildi hlaupa frá
þá er það Elim Klimov. Ef það er
einhver mynd sem situr í huga
manns enn eftir tíu, tuttugu eða
fimmtíu ár, þá er það Komdu og
sjáðu.
Hún gerist í innrás Þjóðveija í
Hvíta-Rússland í seinni heimsstyij-
öldinni. Atburðimir eru séðir með
augum hins 15 ára gamla Florya
(Alexie Kravchenko), sem í upp-
hafi myndarinnar arkar kampakát-
ur í stríðið frá grátandi móður sinni
Leikstjórinn, Elim Klimov.
en á þeim dögum, vikum eða mán-
uðum sem frásögnin nær yfir
breytist strákslegt, hrekklaust og
sakleysislegt andlit hans i andlit
gamalmennis eftir því sem hann
dregst dýpra og dýpra í hryilinginn.
Síðustu stundir sakleysisins á
hann úti í skógi með vinkonu sinni
Glöshu þegar foringi Rússanna
heldur með menn sína gegn Þjóð-
veijunum. En skyndilega falla
sprengjumar. Klimov lætur Florya
missa að mestu heymina og notar
það til að lýsa á áhrifamikinn hátt
geðsýkinni sem fylgir drápum inn-
rásarhersins með hálficæfðum,
afskræmdum hljóðum. Fólk Floiya
er drepið, gamall maður lifir til að
segja frá því þegar Þjóðveijamir
kveiktu í honum. En miðpunktur
hiyllingsins er eyðing þorpsins Per-
Alexie Kravchenko í Komdu og
sjáðu.
ekhody þegar Þjóðveijamir smala
íbúunum, konum og bömum í hlöðu
og kveikja í henni. Klimov setur
þessa útrýmingaróperu á svið án
nokkurra málamiðlana, myndavélin
setur okkur inní atburðina eins og
við stæðum þama sjálf. Litlum
krakka er skotið útúr hlöðinni en
Þjóðveijamir taka hann og henda
honum aftur inn, hermaður dregur
konu á hárinu og kveikir sér rólega
í sígarettu, þetta eru ekki hermenn
heldur slátrara, sumir dauða-
drukknir, aðrir skellihlæjandi,
enginn með vott af eftirþanka. Og
yfirforinginn situr í bílnum sínum
með lítinn apa á herðunum sem
hann strýkur, andlitið lýsir hnign-
un, rotnun, mannfyrirlitningu,
algjöru tilfinningaleysi. Hann gefur
merki og hermennimir taka að
skjóta á hlöðuna og setja eld að
henni og safnast saman um hana
kampakátir eins og rómveijamir á
leikvanginum forðum að horfa á
ljónin rífa í sig fómarlömbin. Hóp-
ur hermanna tekur Florya, sem
slapp úr hlöðunni afþví Þjóðver-
jamir sögðu að bamlaust fólk
mætti ganga út, og einn beinir
byssu að höfðinu á honum. En
hann skýtur ekki. Sigurvegaramir
eru bara að stilla sér upp fyrir
myndatöku. Ungri stúlku er hent
upp í flutningavagn troðfullum af
hermönnum. Seinna kemur hún
reikandi alblóðug úr auðninni.
Fyrsta spumingin sem kemur
upp er, var þetta svona? Voru Þjóð-
veijamir þessi svín sem Komdu og
sjáðu lýsir? Það kemur fram í lok
myndarinnar að 628 þorp í Hvíta-
Rússlandi hafi verið lögð í eyði af
Þjóðveijum í seinni heimsstyijöld-
inni. Þegar óþokkamir hafa náðst
segjast þeir hafa farið eftir skipun-
um um að útrýma kommúnistum.
Hatrammir Rússamir hafa næstum
kveikt í þeim þegar kona stígur
fram og stoppar það. Þeir eru
skotnir.
Alexie Kravchenko fer með hlut-
verk Florya og partur af snilli
Klimovs er að nota svipsterkt and-
lit hans til að magna upplifun
hörmunganna. Hann hefði varla
getað gert það á einfaldari, sterk-
ari eða myndrænni hátt. í lokin fær
reiði hans útrás þegar hann skýtur
á mynd af Hitler sem liggur í for-
inni og Klimov klippir inní það
filmubúta af sigurgöngu Hitlers en
segir söguna afturábak þar til
mynd af Foringjanum sem litlum
dreng kemur á tjaldið en þá hættir
Floiya að skjóta.
Um leið og Komdu og sjáðu er
gegn stríði hlýtur hún að lífga
uppá þjóðemiskennd og samstöðu
sovétborgara. Það er vonameisti
og stöndum-saman tilfinning í
lokaatriðinu þegar strákurinn slæst
í hóp með sigrandi löndum sínum.
En Klimov hefur ekki verið þekktur
fyrir að vera handbendi stjómvalda
heldur þvert á móti. Myndin hans
Agonia, eða Rasputin eins og hún
hefur stundum verið nefnd á Vest-
urlöndum, um munkinn Rasputin
hinn illdrepanlega við hirð síðasta
Rússakeisarans, fór í taugaraar á
taugastrekktum yfirvöldum. Það
tók a.m.k. hið mikla ritskoðunar-
veldi 10 ár að ákveða sig hvort
myndin sú væri heppileg til sýn-
inga.
Komdu og sjáðu fékk auðvitað
betri viðtökur hjá þeim. Hún fékk
fyrstu verðlaun á kvikmyndahátíð-
inni í Moskvu á síðasta ári. Hún
er sannarlega vel að verðlaunum
komin.
Komdu og sjáðu er sýnd á Kvik-
myndahátíð í dag.