Morgunblaðið - 05.06.1988, Blaðsíða 18

18 B_______________________
Sagan
endurómar
sem enn standa. Byggingarstíll
Tumhússins sker sig úr. Mér sýn-
ist, að hér sé um að ræða foman
byggingarstíl upprunninn frá
Germönum í Mið-Evrópu. Minnir
byggingarstíll Tumhússins á svo-
nefndan „sparra-stova“-stíl
(sperrustofustíl), eins og tíðkaðist
á bændabýlum í Svíþjóð að fomu.
Var þar lagður bjálki ofan á bjálka,
sem læstir voru saman á homunum
á sama hátt og sperrur. Sá eini
munur er, að í Tumhúsinu er
höggvinn viður, en í hinum fomu
húsum var óunninn viður. Veggja-
hæð var mjög lítil, en ris mikið ...“
t Jóhann Gunnar vitnar í bréf Sig-
fúsar H. Andréssonar til sín varð-
andi Turnhúsið en þar segir Sigfús:
„Um byggingarstflinn á Tumhúsinu
get ég auðvitað lítið sagt, nema
það, að mér þykir líklegast að hús-
ið sé búið til í Moss í Noregi, en
sá bær er við Oslófjörð. Konungs-
verzlunin hafði nefnilega föst við-
skipti þar og flutti jafnan timbur
beint þaðan til suður- og vestur-
hafnanna á íslandi. Því má svo
bæta við, að í einokunarsamningun-
um við kaupmenn allt frá 1721
voru þeir hvattir til að kaupa timb-
ur í Noregi og jafnframt tekið fram,
að þeim sé leyfilegt að láta höggva
þar til hús.“
* Jóhann Gunnar tekur síðan fram,
að 1784-85 hafi konungur enn rek-
ið verslun á ísafirði, konungsversl-
unina síðari, og styrki það tilgátu
Sigfúsar, að Tumhúsið sé tilhöggv-
ið í Noregi. Sami byggingarstfll
hafi tíðkast í Noregi og Svíþjóð á
þessum tíma.
Saga í hverjum bjálka og mun
Eins og sjá má af því sem hér
hefur verið rakið er Neðstikaup-
staður sögustaður í fleiri en einum
skilningi — ekki aðeins nátengdur
útgerðarsögu íslendinga sem styrk-
ist nú enn frekar með tilkomu sjó-
minjasafnsins heldur ekki síður
verslunarsögunni frá lokum einok-
unnar fram á þessa öld og bygging-
arsögunni eins og Hörður Ágústs-
son hefur sýnt fram á. ísfirðingar
eru sér sem betur fer að fullu með-
vitaðir um þá sögulegu arfleifð sem
þeir geyma. Neðstikaupstaður hef-
ur verið friðlýstur og miklum fjár-
munum varið til endurbóta á húsun-
um og til að færa þau sem næst
upprunalegu horfi.
Þegar gengið er um sjóminja-
safnið í Tumhúsinu í fylgd safna-
varðarins Jóns Sigurpálssonar fer
ekki hjá því að gesturinn fyllist
þeirri tilfinningu að saga allra þess-
ara mismunandi sviða — sjávarút-
vegsins, verslunarinnar og húsa-
gerðar — tali þama til hans úr
hverjum bjálka og hverjum grip eða
áhaldi, brotakennd í fyrstu én orðin
að órofa heild í ferðalok.
„Það ber að líta á sjóminjasafnið
sem deild út frá byggðasafninu og
allir munimir sem hér er að finna,
em þangað sóttir,“ segir Jón Sig-
urpálsson, þegar hann gengur með
blaðamanni Morgunblaðsins um
safnið. „Uppistaða byggðasafnsins
er engu að síður munir sem tengj-
ast sjósókn, útgerð og fiskverkun
á einhvem hátt og í sjálfu sér eðli-
íegt, því að hér stundaði fólk lengst
af búskap og sjósókn jöfnum hönd-
um, voru útvegsbændur. Hér í safn-
inu er að finna mjög margt merki-
legra muna frá liðinni tíð, muni sem
líklega er óvíða að finna annars
staðar. Til marks um það má nefna
að mest af því myndefni sem Lúðvík
Kristjánsson hefur notað í hið mikla
rit sitt um sögu sjávarútvegs á Is-
landi er sótt í þetta safn.“
Jón er hins vegar tregur til að
nefna einhvem einn mun öðrum
merkilegri en segir að safnið eigi
að gefa allgott yfirlit yfir þau áhöld,
tæki og veiðarfæri sem íslenskir
sjómenn hafa notað frá því á fyrri
hluta síðustu aldar og fram yfir
fyrstu ár tæknialdar í sjávarútveg-
inum. Sjóminjasafnið er á þremur
hæðum í Tumhúsinu og á þeirri
efstu em munir sem tengjast ára-
bátaútgerðinni auk þess sem þar
hefur verið komið upp lítilli verbúð.
A miðhæðinni og jarðhæðinni er
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1988
Hér sést yfir hluta Neðstakaupstaðar á ísafirði. Sjóminjasafnið er í Tumhúsinu sem sést fyrir miðri
mynd og þar við hún blaktir fáni Jörundar hundadagakonungs. Til vinstri er Faktorshúsið með íslenska
fánann við hún en bláhvíti fáninn prýðir Krambúðina til hægri á myndinni.
tækniöldin í birtingu. Þar eru líka
sýnishom af netagerð, af beykisiðn,
af seglasaum, beitingu, skipasmíði
og hönnun skipa meðan tré var
aðal byggingarefnið, svo að fátt
eitt sé nefiit. í safninu hefur einnig
verið komið upp spjöldum, þar sem
verða settar upp gamlar ljósmyndir
frá útgerðarsögu Vestij'arða.
En hver er skýringin á því að
Byggðasafn Vestfjarða er svo vel
birgt af sjóminjum — er það af-
rakstur markvissar söfnunar eða
hafa Vestfirðingar verið hirðusam-
ari á gamla hluti heldur en íbúar í
öðmm landshlutum? „Ætli við get-
um ekki sagt að hér komi hvort
tveggja til. Vestfirðingar hafa verið
tiltölulega fljótir að taka við sér,
því að Byggðasafn Vestfjarða er
stofnáð þegar árið 1941. Upp úr
miðjum sjötta áratugnum er Ragn-
Hér sést inn í beykisbúðina en þar er að finna hluti frá Guðmundi
Pálssyni, beyki, sem var margt til lista lagt og lagði m.a. fyrsta
símann á íslandi.
Á efstu hæðinni í Turnhúsinu er aö finna sitthvað frá árabátaútgerð-
inni, t.d. gamlar hákarlaífærur og sóknir, og bólfæri ýmiss konar.
ari Ásgeirssyni; ráðunaut, falið að
fara hér víða ui|! norðanverða fírð-
ina til að safna munum. Hann fór
þá á flesta bæi, var vel tekið og
kom með margt góðra muna úr
þessum ferðum. Eftir þetta má
segja að safninu hafí sífellt verið
að berast gjafir og því verið að
áskotnast sitthvað merkilegt allt
fram á þennan dag, því að enn er
ég að taka við ýmsum góðum mun-
um,“ svarar Jón.
Af bátum og brautarvagni
Sumt af þessum gjöfum er stærra
en svo í sniðum að þeir rúmist inn-
an dyra í sjóminjasafninu. „Meðal
þess sem safnið á er t.d. sexæring-
ur og er hann reyndar fyrsti gripur-
inn sem safnið eignaðist. Það var
Bárður G. Tómasson, skipaverk-
fræðingur, sem færði safninu þenn-
an bát með rá og reiða til eignar
en Bárður hafði fengið Jóhannes
Bjamason, fyrrum formann í Bol-
ungarvík og síðar skipasmið hér á
ísafírði, til að smíða bátinn árið
1941. Bárður viðraði fyrstur hug-
myndina að sjóminjasafninu og stóð
fyrir samskotum til að kosta smíði
bátsins," segir Jón.
„Þar fyrir utan á safnið vélbátinn
Tóta sem smíðaður var af Fali Jak-
obssyni, skipasmið í Bolungarvík,
en Tóti er einmitt fyrsti báturinn
sem Einar heitinn Guðfínnsson, út-
gerðarmaður í Bolungarvík, lét
smíða fyrir sig. Þá er að nefna trill-
una Gest frá Vigur sem þeir Vigurs-
menn gáfu safninu en hún er
smíðuð árið 1906. Loks er að nefna
litla triliu, dæmigert Djúpmanna-
far, sem smíðuð var af Helga Jóns-
syni, bónda í Unaðsdal. Ætlunin
er að koma öllum þessum bátum
upp hér í Neðstakaupstað, nánar
tiltekið hér á kambinum vestan við
sjóminjasafnið."
En það verða ekki aðeins gamlir
bátar sem munu blasa við augum
gesta utandyra í Neðstakaupstað
heldur margt fleira sem tengist í
senn útgerðarsögu fjórðungsins og
merkilegum kafla í verslunarsögu
þjóðarinnar. Til að mynda saltfisk-
reit með áhöldum og búnaði, eitt-
hvað í líkingu við það sem mátti
finna á Skutulsfjarðareyrinni á dög-
um Ásgeirsverslunar, þess mikla
stórveldis í íslenskri verslun um og
upp úr síðustu aldamótum. „Ás-
geirsverslun eignaðist Neðstakaup-
stað um 1883 og var hér eftir það
aðal athafnasvæði hennar. Neðsti-
kaupstaður er vagga saltfiskverk-
unarinnar og héma voru mikil um-
svif á þeim vettvangi eftir að Ás-
geirsverslun hafði hreiðrað um sig
á þessum stað. Saltfískreitimir vom
héma ofar á eyrinni en þaðan vora
lagðir teinar hingað niður í Neðsta-
kaupstað og eftir þeim gekk braut-
arvagn, ofan frá reitunum, í gegn-
um Tumhúsið og fram á bryggju.
Þessir teinar eru til og sömuleiðis
vagninn, og nú liggur fyrir að koma
þessu merkilega flutningatæki upp
hér á lóðinni," segir Jón ennfremur.
Beykirmn lagði
fyrsta símann
En þeir Ásgeirs-feðgar voru ekki
aðeins athafnamenn á sviði fisk-
veiða, fiskverkunar, kaupskipaút-
gerðar, verslunar og útflutnings
sjávarafurða heldur má einnig rekja
til þeirra upphaf ijarskiptatækni á
íslandi. „Ásgeir yngri varð fyrstur
manna hér á landi til að leggja síma
milli húsa. Þessi sími lá héðan úr
Faktorshúsinu í Neðstakaupstað og
upp í Miðkaupstað þar sem Ásgeir
var með verslun sína. Þetta var
árið 1889 og þessi sími er ennþá
til hér í Faktorshúsi, tengdur og
virkar eins og vera ber,“ segir Jón.
„Það má minnast á í þessu sam-
bandi að þegar þessi fyrsti sími var
lagður, þá kunnu menn ekkert til
verka í því efni. Ásgeir réð því til
verksins Guðmund Pálsson, beyki,
sem fórst það svo vel úr hendi að
þegar Skúli Thoroddsen beitti sér
fyrir lagningu Hnífsdalslínunnar
árið 1892, var Guðmundur beykir
aftur fenginn til þess verks. Guð-
mundur hefur því verið nefndur
fyrsti símalagningamaður landsins
og það er því gaman að geta sagt
frá því að það era einmitt tæki
hans og tól við beykisiðnina sem
við höfum sett upp hér á sjóminja-
safninu."
Og þræðir sögunnar teygja sig
víðar, eins og kemur í ljós þegar
Jón Sigurpálsson fer að lýsa þeirri
ræktarsemi og þeim áhuga sem
heimamenn á öllum aldri hafa sýnt
sjóminjasafninu. „Það er til dæmis
ekki lítils virði fyrir þetta safn, að
hafa hér á ísafirði aðgang að hópi
ungra áhugamanna um köfun,"
segir Jón. „Þeir hugsa jafnan til
safnsins þegar þeir era að kanna
undirdjúpin, og sækja fyrir okkur
hluti niður á hafsbotn. Stundum era
þessir hlutir, sem þeir færa okkur,
engin smásmíði. Hér fyrir utan má
til að mjmda sjá stýri af stóra
erlendu kaupskipi, um átta metra
langt. Þetta skip mun hafa strandað
í Álftafirði í kringum aldamót, og
þangað sóttu þeir stýrið. Þessir
sömu menn hafa síðan fullan hug
á því að finna fyrir safnið fyrstu
aflvélina sem sett var í bát hér á
landi."
Leitin að fyrstu bátavélinni
Þetta var árið 1902. Upphafs-
maður þess var Arni Gíslason sem
átti sexæringinn Stanley. Árni festi
kaup á bátavél frá Möllerup-verk-
smiðjunum í Esbjerg og var 19 ára
danskur piltur, Jens Hansen Jessen,
fenginn til landsins til að setja vél-
ina í bátinn. Hann lauk því verki í
nóvember sama ár eftir 2ja mánaða
undirbúning og vinnu. Jessen kom
aftur til ísafjarðar ári síðar, festi
þar ráð sitt og settist að. Hann hóf
rekstur vélsmiðju og hún er ekki
talin eiga lítinn þátt í því hversu
fljótt vélbátaútgerð tók við sér við
ísafjarðardjúp. Þannig segir frá því
í ísafold árið 1908 að á vertíðinni
það ár hafí verið gerðir út um 40
vélbátar frá Bolungarvík, um 15 frá
Hnífsdal og 40-50 frá ísaijarðar-
kaupstað.
„Það urðu hins vegar örlög Stanl-
eys að báturinn slitnaði upp í
vonskuveðri inni í Skötufírði haust-
ið 1907 og sökk þar,“ segir Jón.
„Það era þó til nokkuð traustar
heimildir um það hvar báturinn
liggur á hafsbotni og það svæði
ætla nú kafaramir að kanna í von
um að eitthvað finnist af vélinni.
Óneitanlega væri gaman fyrir safn-
ið að geta státað af þó ekki nema
væri leifum af fyrstu vélinni sem
sett var í íslenskan bát. En hvort
sem þetta tekst eða ekki, þá er það
vissulega uppörvandi að finna fyrir
slíkum áhuga heimamanna fyrir
sjóminjasafni sínu og hvemig þeir
vilja veg þess sem mestan."
Leyndardómar
Turnhússins
Það fer ekki framhjá neinum sem
sækir heim Tumhúsið, húsakynni
sjóminjasafnsins, að viðgerð þess
og endurbygging hefur verið mikið
verk og vandasamt, en árangurinn
er líka eitt sérstæðasta og skemmti-
legasta safnahús landsins. „Tum-
húsið var ákaflega illa farið," segir
Jón Sigurpálsson, þegar hann er
beðinn að lýsa viðgerðinni. „Við
byijuðum á því að setja ný fót-
stykki undir allt húsið, því að þau
sem vora fyrir, vora orðin illa fúin.
Einnig var sett jám á þakið, enda
þótt þar sé uppranalega tréþak, lflct
og á öllum þessum húsum. Það var
hins vegar talið rétt að setja þama
á jám vegna þess að þakflöturinn
er svo mikill að viðhaldskostnaður
við það yrði vafalaust óheyrilega
mikill, ef tréð yrði haft óvarið. Á
hinn bóginn er uppranalega tré-
klæðningin undir jáminu og því er
vel hægt að rífa jámið af og færa
þakið í uppranalegt hórf, telji menn
sig á einhverju stigi hafa ráð á
þeirri viðhaldsvinnu sem því yrði
sam/ara."
Jon segir ennfremur, að úrvals-
menn hafi fengist til að sinna við-
gerðar- og endurbótastarfinu í
Neðstakaupstað. „Mest hefur þó
mætt á Arnóri Stígssyni, smið hér
á Isafirði, sem lengst af hefur haft
yfíramsjón með þessu verki. Eins
og nærri má geta hafa komið upp
mörg úrlausnarefni en Amór hefur
haft ráð undir rifi hveiju og getað
leyst öll slík vandamál farsællega,
enda á hann stutt að sækja hagleik-
inn — forfaðir hans var Stígur
Stígsson á Homi, rómaður hag-
leiksmaður á tré og jám, og ein-
hver annálaðasti bátasmiður sem
hér hefur verið uppi.“
Tumhúsið er nú á þremur hæðum
og þar af era tvær efri hæðimar
undir súð. Einkenni þess er þó tum-
inn sem rís upp úr miðju þakinu
og húsið dregur nafn sitt af. „Það
hafa verið uppi bæði hægri sinnað-
ar og vinstri sinnaðar kenningar
um hlutverk þessa tums,“ segir
Jón. „Annars vegar hefur það verið
hald manna að farið hafi verið upp
í tuminn til að líta eftir skipum en