Morgunblaðið - 14.08.1988, Blaðsíða 8

e 8a b
88<!MORGUNBLAÐIÐ,'/SUNÍIUÐAGUR/14aÁGÓ3Tfl988
almennt viðurkenndur sem „Faðir Reykjavíkur“.
Skúli var skipaður landfógeti árið 1749, fyrstur
íslenskra manna. Landfógetinn var fuiltrúi fyrir
fjármálaskrifstofu konungs, „rentukammerið“
svonefnda. í vissum skilningi má halda því fram
að embætti féhirðis hafi verið staðsett í eynni.
24. maí 1751 var Skúla Magnússyni landfógeta
heimiluð ábúð í Viðey. Honum var jafnframt heitið
nokkrum styrk af opinberu fé til að byggja
embættisbústað í eynni. Það má segja að nýtt skeið
hefjist í sögu Viðeyjar. Skúli Magnússon er talinn
til gagnmerkari Islendinga fyrr og síðar og er
Stjórnsýslumiðstöð
Styrkur sá sem Skúla fógeta
var ætlaður til húsbygginga árið
1751 verður að teljast hóflegur í
hæsta máta, 464 ríkisdalir og 48
skildingar. (Nú er allur verðsam-
anburður erfiður og vafasamur en
til gamans má geta þess að sam-
kvæmt kaupsetningunni 1776
kostaði 1 pund af kaffí 32 skild-
inga en 1 ríkisdalur var 96 skild-
ingar. 1 pottur af fjögra-gráðu
brennivíni kostaði 13 skild-
inga.(Þess verður þó að geta að
Þessi vökvi var aðeins 18,1% að
áfengisinnihaldi. Innskot blm.)
Ætlunin var að byggja „múr-
greypings-“ eða „bindingsverks-
hús“ að danskri fyrirmynd. Það
er trúlegt að Skúli fógeti hafí haft
metnaðarfyllri byggingaráform,
því þegar hann sigldi til Dan-
merkur haustið 1751, hafði hann
í farangrinum nokkra islenska
steina til sýnis og lagði til að hús-
ið yrði byggt úr því efni.
1750 var Otto Manderup greifa
von Rantzau veitt æðsta embætti
íslands, var gerður að stiftamt-
manni. Von Rantzau var þó veitt
embættið með því skilyrði að hann
flyttist til íslands og settist þar að.
Það þótti þá heppilegt að stift-
amtmaður sæti einnig í Viðey.
Fjármálaskrifstofunni í Kaup-
mannahöfn sýndist rökrétt að
byggja sameiginlegan embættis-
bústað fyrir landfógetann og stift-
amtmanninn. Því var hætt við
bindingsverkshúsið. Ekki dugði
minna en tveggja hæða ramm-
byggt steinhús utan um æðstu
embætti landsins.
Það er ljóst að það átti að vanda
til þessarar „stjómsýslumiðstöðv-
ar“. Einum þekktasta húsameist-
ara Dana fyrr og síðar, Nikolai
Eigtved hirðbyggingarmeistara,
var falið að teikna húsið. Teikning-
in var fullgerð í apríl 1752. Hún
var af húsi í góðum hlutföllum.
Tvær hæðir með nýtanlegri rishæð
þar að auki, þrír kvistir voru á
hvorri hlið og tveir hlerar á göfl-
um.
Einhverra hluta vegna var von
Rantzau greifí leystur undan þeirri
skyldu að búa á íslandi. Því var
ekki þörf á húsnæði fyrir það
embætti á íslandi alveg á næst-
unni.
En teikningar hirðbyggingar-
meistara vom góðar. „Hans Kóng-
lega Majestat" ákvað því í bréfí
frá 8. maí 1752 að lækka húsið
um eina hæð en nota teikningam-
ar áfram að öðru leyti. Til efnis-
kaupa var ætlað að veija 1.053
ríkisdölum og 10 skildingum.
Þorsteinn Gunnarsson arkitekt
segir Eigtved byggingarmeistara
hafa teiknað mörg verk sem enn
standa. Þeirra þekktast er kon-
ungshöllin Amalienborg en nefna
má Prinsens Palæ við Frederiks-
holms Kanal og Frederiks Hospital
við Breiðgötu. í samanburði við
þessi verk og fleiri stórvirki
Eigtveds er Viðeyjarstofa frekar
fábrotið verk í rókókóstíll. En stof-
an er samt prýðilegt dæmi um
skýra og góða byggingarlist, þar
sem einfaldleiki og notagildi em
látin sitja í fyrirrúmi en skraut og
íburður er í lágmarki, miðað við
það sem þótti hæfa um miðbik 18.
aldar. Danir meta öll verk
Eigtveds mikils og gildir einu
hvort þau em stór eður smá í snið-
um.
Steinhús með tréþaki
Viðeyjarstofa er teiknuð og
byggð í góðum hlutföllum. Lengd
hússins er 36 álnir, breidd 18 áln-
ir og vegghæð 6 álnir. Á stofuhæð-
inni vom 7 íbúðarherbergi, búr og
tvö eldhús. Eitt helsta nýmæli í
byggingunni var að ofnar vom í
um ívemherbergjum á neðri
eð.
Viðeyjarstofa var byggð úr
ensku grágrýti en innveggir
im bindingsverk. Þess má geta
3 í Ferðabók Eggerts Ólafssonar
g Bjama Pálssonar segir að „grá-
erg“ sem sé allvel til húsagerðar
allið fáist við Hellirá sem útlend-
ngar kalli Lakselven (Elliðaár) og
ið steinn þessi hafi verið notaður
gluggaumgerðir á húsi því sem
nans hátign konungurinn hafi lát-
ið reisa í Viðey. í gólf var notuð
fura frá Pommem. Veggir voru
húðaðir með dönsku kalki. Húsið
er ekki reist á föstu bergi, þar eð
jarðvegsdýpt er töluverð, um átta
metrar.
Það er ekki fullljóst hvaðan sú
hugmynd er komin að hafa Viðeyj-
arstofti með tréþaki en ekki
klædda þaksteinum eins og tíðkað-
ist erlendis. íslensku steinhúsin frá
átjándu öld vom öll upphaflega
með timburþaki úr tjörguðum
borðum. Fyrst vom lögð skömð
borð að endilöngu, skarsúð eins
og tíðkast þegar trébátar em
smíðaðir. Þétt var með vaðmáli
sem gegnvætt var í lýsi og tjöm.
Ofan og þvert á þessa klæðningu
vora síðan lögð borð. Borðin vom
lögð samsíða þakhallanum, bil var
milli borða og listi lagður þar yfir,
svonefnd „yfírfelld rennisúð".
En það var ekki einfalt verk né
auðunnið að reisa steinhús á ís-
landi; slíkt hafði ekki verið gert
áður. Skúli Magnússon lét þess
getið að tilgangur þessarar hús-
byggingar hafi verið að læra að
nota þau efni sem ísland sjálft
gæfi eins og kostur væri. Sýna
fram á að það væri mögulegt að
byggja varanleg reisuleg hús úr
íslenskum efnum.
Múrsveinar og byggingarefni
frá Kaupmannahöfn komu ekki
fyrr en 1753 og það ár var gijót
flutt á byggingarstað. Húsið var
að mestu reist árið 1754 og má
ætla að landfógeti hafi sest að í
húsinu 1755.
Fullbyggt var húsið þó ekki en
fjárveitingin var þrotin. Land-
fógetinn kvartar undan ýmsum
ágöllum. 29. apríl 1755 skrifar
rentukammerið Magnúsi amt-
manni Gíslasyni og setur honum
fyrir að gera úttekt á Viðeyjar-
stofu. Úttektin var gerð 20. sept-
ember sama ár, hún var fram-
kvæmd af Guðmundi Runólfssyni
sýslumanni og fjóram skoðunar-
mönnum. Skúli sjálfur var við-
staddur og lagði fram skrá yfir
ýmsar misfellur.
Ágallar fundust ýmsir, m.a. að
múrhúðunin flagni af bæði utan
og innan. Skúli taldi útilokað að
íslensku gijóti væri um að kenna.
Gat það verið að kalkið væri gall-
að eða jafnvel að þýski múrara-
meistarinn Bmchner hefði ekki
unnið sitt verk sem skyldi. Skúli
taldi sig nauðbeygðan til að skella
skuldinni á múrarameistarann en
hann aftur á móti taldi að kalkið
hefði skemmst af vatni í geymslu,
þar eð engin hús á íslandi væm
nægjanlega þétt.
Nokkuð þótti vanta á að frá-
gangur tréverks væri sem skyldi
og gólf vantaði bæði í eldhús og
forstofu. Skúli vildi fá steingólf
en ekki úr plönkum. En sýnu verst
var að þakið hélt ekki vatni þrátt
fyrir að fógetinn hefði með ærinni
fyrirhöfn reynt að þétta það með
tjöra, ösku og selalýsi.
Þama komu í ljós ágallar timb-
urþaka. Tjaran bráðnaði í sólarhita
á sumrin, borðin rifnuðu og regn-
vatnið streymdi niður í húsin.
Jón Helgason biskup segir að
nokkm fyrir aldamótin 1900 hafi
bárajám verið lagt á þak Viðeyjar-
stofu að sunnanverðu. Einhvern
tímann fyrir 1911 vom settir fjór-
ir kvistir á suðurþekju. Þá vom
afþiljuð fjögur herbergi til ívem á
suðurloftinu. En áður var búið að
þilja af fjögur herbergi á loftinu,
tvö í hvomm enda.
Menn hrifnir
Álitsgerðin var send til rentu-
kammersins, þ.e. fjármálaskrif-
stofunnar í Kaupmannahöfn. Hún
hefur eflaust ekki verið aðhalds-
sömum fjárgæslumönnum neitt
gleðiefni en reikningar bera samt
með sér að fjárveiting fékkst til
umfangsmikilla viðgerða sem vom
gerðar á ámnum 1756-57. Endan-
legur heildarkostnaður danska
ríkisins varð 4.018 ríkisdalir og