Morgunblaðið - 13.12.1992, Blaðsíða 14

14 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1992
GALDRAR
ÁISLANDI
ÚT ER KOMIN bókin Galdrar á íslandi eftir Matthías Viðar
Sæmundsson dósent. Aðaluppistaða hennar er íslensk galdrabók
frá fyrri hluta 17. aldar sem í rauninni á sér enga hliðstæðu í
Norður-Evrópu því að allar galdrabækur sem til náðist voru
brenndar á galdraöldinni og eigendurnir gjarnan með. Þessari
bók virðist hafa verið smyglað úr landi og lenti í Svíþjóð, þar
sem hún hefur verið geymd á safni síðan. Galdrahandritinu, sem
er ljósprentað, fylgir viðamikil ritgerð, um 170 bls., og auk þess
ítarlegar skýringar á hverjum galdri.
KVENNAGALDUR
Ef þú vilt vita konu svo hún
rati hvergi nema til þín, gjör gröf
í gólfínu þar hún gengur yfír og
lát í jötungeirablóð og rist hring
utan um og nafn hennar og stafí
þessa: moldþuss og man[n] þrí-
steypta, blað, nauð, homlu og gap-
aldur; og þess særing les þú:
Eg lít á þig, en þú legg á mig
ást og elsku af öllum hug. Sit þú
hvergi, þol þú hvergi, nema þ ú
un[n]ir mér. Þess bið eg Óðin og
alla þá sem kvennrúnir kunnu og
ráða að þú í heimi hvergi þolir né
þrífíst nema þú elskir mig af öllum
hug. Svo skal þér í beinum sem
þú brennir öll en í hold háflu verra.
Hljót þú ógiftu nema þú un[n]ir
mér, á fætur skaltu fijósa, hljóttu
aldrei sæmd né sælu. Sit þú brenn-
andi, rotna þú hári, rifni þín klæði,
nema auðgöngul vilir eiga mig.
SKÝRING
Skömmu fyrir Lárentíusar-
messu sumarið 1554 gekk dómur
yfír séra Oddi Þorsteinssyni að
Spjaldhaga í Eyjafírði. Borið var
að Oddur prestur hefði svikið séra
Torfa Jónsson að Saurbæ í réttri
trú „og lokkað hans ómaga til
samlags við sig með konstum og
göldrum eptir því, sem þær gald-
arbækur inni héldu, en fudizt
höfðu í hans geymslu". Ómagi
þessi var dóttir séra Torfa, Am-
fríður, en hann hafði arfleitt hana
að 100 hunduðum eftir sinn dag.
Oddur prestur var dæmdur til að
greiða séra Torfa miklar fébætur,
en brygðist það skyldi skera af
honum bæði eyrun. Auk þess átti
hann að greiða 20 hundruð í máls-
kostnað og vera útlægur af Norð-
lendingafjórðungi, og enn átti að
höggva af honum hægri höndina.
Oddur lögmaður Gottskálksson
samþykkti dóm þennan, en höf-
uðsmaður leyfði Oddi presti að
halda limum.
„Ó þá óguðlegu dár, upp bólgnu
bólgelti og svívirðinegu andskot-
ans þræl. Þeir geta ekki þagað
yfír sinni eigin skömm og það
blygðunarlausa svívirðunnar nær-
fat, hveiju þeir sig vefja, geta
þeir ekki hulið og þan skammar-
flekkinn, sem þryktur er í þeirra
ennum, fá þeir ekki dulið,“ sagði
séra Sigurður Torfason. Galdra-
menn drýja hóranir með sjálfum
Djöflinum að mati djölfafræðinga
17. aldar; athæfði þeirra snýst að
miklum hluta um kynferðislegt
„óeðli“ af einhveiju tagi. Með fýt-
onsskap sínum geta þeir að auki
gert aðra arga og óða, þessir „eld-
ormar, þessar gangrænæ, sem eta
í kríngum sig, þeir guðs og manna
andstygð, galdramennirnir, þeir
flugormar, sem stínga með munni
og hala, hverra ormabit er eitrað
tvöfaldlega fyrst í því að draga
með sér þá endurleystu í fordæm-
inguna og út veifa sínum hórdóm-
um um landið og með sínu eitri
að eitra þess innbyggjendur,“
sagði séra Páll í Selárdal. Það er
með blóðugum tárum að harma,
segir séra Páll, hversu marga Djöf-
ullinn fellir fram fyrir sig með
þessu tilboði: „Gimist þá [svo]
kvennpersónu þér til ekta, þá gef
þitt blóð í mitt charagma, og brúka
það eptir minni forsögn, sem eg
hefí látið í mínum bókum út
gánga, og vert mér ei vantrúað-
ur.“ En hvað innihéldu bækur séra
Odds; hvemig kom hann fram vilja
sínum? Kannski er svarið að fínna
í galdraformála þeim sem hér er
til umræðu.
Það er ekki Djöfullinn sem er
ákallaður í þessum kvennagaldri
heldur Óðinn sem náð gat
valdi
yfir
konum
með
fjöl-
kynngi
ef marka
má 161.
erindi
Hávamála:
Það kann eg
ið sextánda
ef eg vil ins
svinna mans
hafa geð allt og
gaman.
Hugi eg hverfí
hvítarmri konu
og sný eg hennár
öllum sefa.
í kvennagaldr-
inum á sér stað
dulúðug samein-
ing; goðsöguleg
gildi íklæðast raun
veruleika. Hér er
táknræn athöfn fram-
in á moldargólfí. Galdramaðurinn
grefur holu í jörðina og lætur í
jötungeirablóð, en jötungeiri er
kenning fyrir orm eða slöngu. Að
því loknu er hringur dreginn utan
um, en innan hans á að rista nafn
konunnar auk nokkurrá galdra-
'stafa. Þessi gjörningur byggist á
snertilögmálin því að nafnið er
virkur þáttur þess sem ber það;
allt galdrabrask með það hefur
áhrif á eigandann. Með því að rista
_nafn konunnar og tengja það við
tákn sjálfs sín, ormsblóð sem
stendur fyrir sæði, myndar galdra-
maðurinn tengsl er jafngilda lík-
amlegum mökum. Þetta er tákn-
ræn nauðgun sem efld er með
særingu og galdrastöfum, og
markmið hennar er kynferðisleg
fullnæging.
Goðsögutengsl þesssa galdurs
eru flóknari en gengur og gerist.
Þannig er jörðin staðgengill kon-
unnar, en jörðin var samkvæmt
heiðinni heimsmynd lostafull gýg-
ur, kvenlegt goðmagn, er hafði
látlaus mök við Óðinn til að við:
halda hringrás náttúrunnar. í
galdrinum er reynt að endurskapa
mök þeirra með táknrænum hætti
— atburði sem er samtíða öllum
tímum; Óðinn er beðinn um að
fylla stafí sem dregnir eru í líkama
jarðar kynferðislegum árásar-
krafti. Það má því sjá útlínur forn-
ar fijósemisathafnar í athæfi
galdramannsins, auk þess sem það
á sér augljósa fyrirmynd í fornum
texta.
Galdarmaðurinn sparar konunni
hvorki bölbænir né hótanir jafn-
framt því sem hann ristir henni
kynngimagnaða stafi: Moldþurs
og Man(n)srún þrítekna, Blað,
Nauðarrún, Homlu og Gapaldur.
Sé hugsað að þessari stafagerð
opnast ýmsir túlkunarmöguleikar.
í efra stafnum til vinstri má greina
öfuga Þursrún sem efld er með
tölugildi sínu, 3:3; en um leið
myndar stafurinn rétta Þursrún
sem aukin er með_ tölugildinu 3:4;
en það visar á Ósrúnina, fjórða
staf þriðju ættara. Sé lesið réttsæl-
is kemur hið sama út, 3:3 og 4:3.
Vera kann að leggur stafsins
myndi stílfærða Nauð ásamt þver-
strikinu, en það eykur enn tor-
tímingarkraft stafsins; . Nauðin
nuddar þá saman Ós og Þurs með
óskaplegum afleiðingum. Svipaða
formgerð má víða sjá í svörtum
stafagaldri. Þetta tákn felur án
efa í sér Moldþurs, villurún sem
haft hefur enn meiri áhrif en
venjuleg Þursrún.
í efra stafnum til hægri er að
finna einstæða heimild um útlit
Jan Luiken: „Kona missir syni sína sjö“ (1711). Til vinstri
getur að líta tákn og áletranir Djöfulsins og fylgiliðs
hans. Myndin er sótt í sáttmála er Urban Grandier kvaðst
hafa gert við Satan og var hann lagður fram í réttar-
\ höldurn árið 1643.
Gapaldurs. Kvíslarnar til hægri
geta táknað 3:3/3 sem er tala
Þursrúnar, á meðan greinarnar til
vinstri vísa á tölugildi Kaunar,
þ.e. sjötta staf þriðju ættar (talið
að neðan), en Kaun stendur fyrir
líkamlega jafnt sem andlega þraut,
ástand sem fer versnandi ef ekki
er að gáð. Þetta galdratákn er
engu áhrifaminna en Moldþursinn.
Stafurinn fyrir neðan Þursinn vís-
ar svo á galdramanninn sjálfan.
Hér kvíslast þijár Mannsrúnir út
úr lokuðum belg, en talan 2 innan
hans merkir sennilega að táknið
sé þrefalt að afli. Stafurinn fyrir
neðan Gapaldur er öllu erfiðari
viðfagns. Sennilega er þetta
galdratáknið Homla, en leggur
þess endar í Hagalsrún auk þess
sem lesa má tölugildi Þursrúnar
úr viristir hlið táknsins. Stafur
þessi minnir að lögun á hjálp og
er e.t.v. skyldur helmum og mið-
helmum Bjöms á Skarðsá; þá er
þetta öfugur hjálmur, aukinn með
Hagalsrún og tölugildum. Ekkert
skal þó fullyrt um það að svo
komnu máli. Hvað sem öllum
óvissiþáttum líður er ljóst að þessi
stafagaldur felur í sér rúnirnar
Þurs, Mann, Nauð, Hagal, og
sennilega Ós og Kaun. Allt eru
þetta kröftugar rúnir sem haft
geta ógnarleg áhrif á sameiningu.
Galdramaðurinn gefur sig öflum
þeirra á vald í gegnum Mannsrún-
ina; rökhugsunin er hin sama og
við annan stafagaldur. í þessu
samhengi skiptir tenging Manns-
og Þursrúnar höfuðmáli en sam-
kvæmt formálanum á að rista
,5moldþurss og man[n] þrísteypta“.
Ymsar heimildir eru til um slík
tengsl — og þijár Mannsrúnir og
þijár Þursrúnir myndi til samans
galdrastaf Nat.
Lindquist sýnir eftir-
farandi dæmi um það
í útgáfu sinni:
Eins og fyrr getur
á þessi kvennagaldur
sér fyrirmynd í forn-
um texta. Þannig
minnir allt athæfi
galdramannsins á
framgöngu Skírnis,
sendiboða Freys, í
Skírnismálum;
galdraaðferð þeirra
og bölbænaflaumur
eru af sama toga,
konunni er hótað öllu
illu ef hún lætur ekki
að vilja þess sem
galdrar. Hér er nauð-
synlegt að rifja goð-
söguna upp í grófum
dráttum: Fijósemis-
guðinn Freyr sest
dag nokkurn í Hlið-
skjálf og sér hann
mey fagra, Gerði
Gymisdóttur, í Jötu-
heimum. Felldi hann
ofurást til hennar og
fékk hugsóttir mikl-
ar. Var þá Skírnir,
skósveinn Freys,
sendur til hans að
leita frétta. Freyr
segir honum allt af
létta, gefur honum
hest og sverð, og fel-
ur honum að fara í
Jötunheima og ná
astum meyjarinnar.
Eftir örðuga ferð
finnur Skímir Gerði
og ber upp erindið
sem tekið er fálega.
Skírnir reynir þá að
snúa huga hennar
með gjöfum og síðan hótunum sem'
aukast stig af stigi. Hótar hann
að höggva höfuðið af stúlkunni
og drepa föður hennar. Hún situr
þó við sinn keip og þiðnar ekki
fyrr en Skírnir tekur að beita gald-
rakunnáttu sinni. Hann gelur
henni magnaða galdra með aðstoð
töfrasprota, hótar henni athlægi,
vitfírringu, sorg og skorti, einsemd
og karlmannsleysi. Hámarki ná
hótanir Skírnis í eftirfarandi er-
indi:
Þurs ríst eg þér
og þijá stafi,
ergi go æði og óþola;
svo eg það af ríst
sem eg það á reist
ef gerast þarfar þess.
Oft hefur veríð bent á að þessi
texti vísi á eldgamla frjósemisat-
höfn. Með særingu sinni reynir
Skírnir að endurnýja samband
guðs og náttúru svo að veröldin
falli ekki í stafi. Særing hans hef-
ur í ljósi þess jákvæða merkingu
andstætt formála galdamannsins
sem þó er sniðinn eftir henni að
ákveðnu marki. Þannig eiga mein-
stafir hans að valda ergi, æði og
óþoli líkt og galdratákn Skírnis.
Markmkiðið er hins vegar ekki
sameining í lundinúm Barra heldur
er það hrárra, myrkara og djöful-
legra; hið erótíska hefur snúist í
andhverfu sína og táknar nú ofsa-
lega nauðgun, ruddalegt ofbeldi
sem hefur engan goðsögulegan
ljóma. Þrátt fyrir það eru tengsl
fyrir hendi. Með særingu sinni
reynir galdamaðurinn að end-
urskapa atburðarás goðsögunnar,
virkja kraft hennar, fleyga veru-
leikann. Meðan á henni stendur