Morgunblaðið - 19.12.1992, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
B 9
Húmanisti og raun-
sær ættjarðarvinur
Páll Sigurðsson
árum. Auk þess er til mikil álits-
gerð Kirkjueignanefndar, þar sem
höfundur mun hafa komið við
sögu. Hefði ekki verið heppilegt
að fá rækilega samsteypu þessa
efnis alls?
Ein ritgerðin stendur á mörkum
kanadískrar og íslenskrar réttar-
sögu. Fjallar hún um stjómarlög
og stjórnskipan Nýja íslands, sem
var íslensk nýlenda við Winnipeg-
vatn í Manitoba. Var þetta ijöl-
mennasta nýlenda íslendinga vest-
an hafs og sú eina alíslenska.
Lýst er landnáminu og sérstæðu
fyrirkomulagi sjálfstjómar, sem
stóð þó ekki nema skamman tíma.
Fram kemur hjá höfundi, að hann
skortir heimildir (bls. 368-369).
Er forsvaranlegt að láta sér nægja
heimildir, sem liggja við nefíð á
manni, þegar samdar em fræðirit-
gerðir? Er ekki réttara að afla sér
heimildanna og í þessu tilfelli að
gera sér jafnvel ferð vestur um
haf og skrifa svo ritgerðina? Öflun
heimilda er nú einu sinni aðalvinn-
an.
Eins og fyrr segir em þijár rit-
gerðir fmmbirtar í bókinni. Tvær
þeirra þykja mér ekki ýkja merki-
legar. Höfundur skrifar um hið
margtuggna „brúðarrán" Odds V.
Gíslasonar. Ég hélt, að nógu mik-
ið hefði verið skrifað um þessa
atburði, sem urðu í Kirkjuvogi í
Höfnum. Út frá þessu spinnur
höfundur réttarsögulega þræði um
brúðarrán og brúðarkaup aftan
úr grárri forneskju og vitnar í
skræður miklar. Eg sé nú engin
tengsl þarna á milli. Málið virðist
einfaldlega hafa verið þannig, að
foreldrar Önnu vildu ekki að hún
giftist Oddi. Stúlkan, sem ekki var
fullmyndug, virti vilja foreldranna
að vettugi og strauk að heiman
með unnusta sínum. Það er nú
meira hvað hægt er að japla á
þessu. Mér er nær að halda að
eitthvað viðlíka sé að gerast alla
daga.
I greininni Lagastefnur gegn
látnum mönnum er aðallega fjallað
um hinn lítt geðslega sýslumann
á Þingeyrum, Bjarna Halldórsson,
og stefnubirtingu hans á Bessa-
stöðum yfír Lafrentz amtmanni
dauðum. Dæmi Bjarna notar höf-
undur til að skjótast inn í tímavél
sína og áður en varir eru lesandinn
kominn inn í haug Gunnars á Hlíð-
arenda, austur í Karpatafjöll á
vampíruslóðir og á fleiri annarlega
staði á þeysireið að leita að upp-
runa lagastefna gegn látnum
mönnum_ og heimfæra upp á
Bjama. Ég held, að ekki hafi ver-
ið þörf á því. Éins og höfundur
segir sjálfur voru engin ákvæði
er heimiluðu að stefna dauðum
mönnum á þessum tíma. Er ekki
næg skýring, að svo sjálfmiðaður
frekjuhundur sem Bjarni var hafí
ekki þolað að amtmaður var lát-
inn, þegar Bjarni fékk skilríki fyr-
ir því að hafa unnið málið? Var
þá ekki betra en ekkert að garga
eitthvað á leiðinu úr því að ekki
var hægt að niðurlægja amtmann-
inn í lifanda lífí.
í ritgerð, sem nefnist Fyrsta
borgarlega hjónavígsla á íslandi,
fjallar höfundur um mál Magnúsar
Kristjánssonar og Þuríðar Sigurð-
ardóttur á Oddsstöðum í Vest-
mannaeyjum, sem létu „turnerast"
til mormónatrúar. Hafði Loftur
mormónabiskup gefíð þau saman
eftir lögum þerrar trúar. Ekki er
vígslan talin gild og var sambúðin
álitin hneykslanleg og refísverið.
Hinn 5. ágúst 1874 gekk stjórnar-
skráin í gildi og þar með stjórnar-
skrárvarið trúfrelsi. Rekur höf-
undur aðdragandann að því að
Magnús og Þuríður voru gefin
saman í lögmætt hjónaband af
Aagaard, sýslumanni, í þinghúsi
Vestmannaeyja í mars 1876. Fjall-
ar höfundur um þróunina frá trú-
arnauðung til trúfrelsis og um
aðdraganda og þróun lagaákvæða
um borgaralegar hjónavígslur.
Þetta er góð ritgerð um merkilegt
málefni.
Pjöldi mynda er í bókinni, sér-
staklega í aðalritgerðinni um af-
tökur og örnefni. Gefur það rit-
gerðinni stóraukið gildi. Ýmsar
myndanna í bókinni voru teknar
sérstaklega vegna útgáfu hennar.
Höfundur er drátthagur og prýða
bókina nokkrar teikningar eftir
hann. í bókinni eru skrár yfir
staða- og mannanöfn og höfunda
eða varðveislustaði myndefnis.
Bókin er vel úr garði gerð og hin
veglegasta.
Bækur________________
Pétur Pétursson
Björn Sigfússon: Klofinstefja til
ættlands, borgar og upplanda.
Háskólaútgáfan 1992, 228 bls.
Höfundur þessarar bókar lést fyr-
ir einu og hálfu ári þá orðinn 86 ára
að aldri. Hann gegndi embætti há-
skólavarðar á árunum 1945-74.
Doktorsritgerð um íslendingabók
varði hann við HÍ 1944. Eftir að
hann lét af embætti lauk hann próf-
um í landafræði og sænsku frá HÍ.
Snemma komu í ljós frábærir náms-
hæfileikar hans. Árið 1928 lauk
hann kénnaraprófi frá Kennaraskóla
íslands og las hann næsta ár undir
stúdentspróf sem hann tók utan-
skóla. Stundaði hann síðan auk náms
í HÍ nám við háskólana í Ósló og
Kaupmannahöfn.
Ég man eftir Birni sem bjó rétt
við háskólalóðina í húsi sínu við
Aragötu. Út um glugga vinnuher-
bergis míns í Odda sá ég oft til hans
seinustu tvö árin hans, þar sem hann
var stundum að sýsla í garði sínum
og gjarnan að flytja eitthvað í hjól-
börum niður í mýrina. Hann minnti
mig notalega á bónda í sveit enda
stundaði hann lengi framan af land-
búnaðarstörf með námi. Ekki virtist
hann taka eftir bílaumferð, hvorki
glæsivögnum né rútum með erlend-
um ferðamönnum. Síst grunaði mig
þá að þessi öldungur væri að leggja
síðustu hönd á stórmerka bók um
stöðu íslands í hinni nýju Evrópu,
að hann læsi sérfræðirit um stjóm-
mál og hagstjórnun og að hann
væn að leggja á ráðin um það hvern-
ig ísland gæti best lagað sig að
breyttum aðstæðum á 21. öldinni.
Klofinstefía hans er sérkennilegt
og ekki sérstaklega aðgengilegt rit.
Þeir sem vanið hafa sig á að lesa
ágrip og yfirlit ættu ekki að leggja
í það að lesa þessa bók. Hún er í
senn fornleg íslendingabók og nú-
tímalegt fræðirit. Kvæði frá ýmsum
tímum verða höfundi uppspretta
hugmynda og athugasemda um við-
fangsefni nútímans. Bókin er fjöl-
fræðirit og ekki auðvelt að flokka.
Það er og best að sjá hvar það hafn-
ar í flokkunarkerfi Háskólabóka-
safns, en helst dettur mér í hug að
það falli undir stjórnmálaspeki. Hug-
myndaheimur höfundar er öðmm
þræði heimur íslenskra fornbók-
mennta og að hinu leytinu efnahags-
mál og nútíma alþjóðastjórnmál.
Sögulega spannar bókin vítt svið.
Þar em leiðtogar eins og Snorri
Sturluson og Saddam Hussein leidd-
ir fram og gagnrýndir, hinn síðari
þó meir.
Bókin samanstendur af sjö köflum
sem gjarnan má lesa sem sjálfstæða
þætti, enda kallar höfundur þá ein-
mitt þætti. En þeir em einnig sam-
fléttaðir og það er enginn svikinn
sem leggur á sig að lesa bókina í
heild. Oft vitnar höfundur í textan-
um í nánari umfjöllun í öðrum þátt-
um og greinilegt er að hann hefur
ekki týnt þræðinum þó svo að hann
fari út einu í annað.
Bókin er hugsuð sem drápa eða
ávarp til Fjallkonunnar sem nú eða
í náinni framtíð stendur frammi fyr-
ir nýjum himni og nýrri jörð. Fjall-
konan er þjóðin, ættjörðin sem höf-
undur vill kveðja í lotningu því henni
á hann allt að þakka, fyrir hana
hefur hann unnið og stritað allt sitt
líf. Hann skrifar: „Dauðinn, vetrar-
koma og aldahamskipti em hand-
viss, en heildartilvera landgróinnar
arfþjóðar og tungu ber traustið í sér
og tryggum niðjum." Á sömu blaðs-
íðu kemur fram hvers vegna þessi
aldni fræðimaður leggur á sig að
grandskoða nútímann og skyggnist
inn í næstu öld. Það er til: „ .. .að
afhenda niðjum skammlífar fyrirætl-
anir okkar dánarhausts ...“
Stíl höfundar í þessari bók má
skoða sem bragarhátt þar sem reynt
er að draga saman öll mikilvæg at-
riði í þeirri mynd sem bregða þarf
upp til að skilja, aðgreina og hag-
ræða örlagaþráðum stórviðburða.
Þannig virkar bókin sem heild ekki
ósvipað á lesandanum eins og Völu-
spá og hygg ég að sú hugsun hafi
heldur ekki verið höfundi fjarri (sbr.
umfjöllun hans um kvæðið á bls.
155-157).
Ég held að það sé ekki hægt að
draga saman efni þessarar bókar í
stuttum ritdómi, hún er eins og stór-
brotið Ijóð, menn verða að setjast
niður eða hlusta á aðra lesa og gefa
sér tíma til að láta orð, hugtök og
myndir renna saman í innsæi og
nýja sýn og mun dýpri og stærri en
þá sem einkennir umræðuna um ís-
land og Evrópu yfirleitt.
Þó held ég að meginstefið í þess-
ari drápu sé fyrst þjóðin og síðan
spurningin um ríkisvaldið. Tengslin
þarna á milli eru margræð og verða
höfundi tilefni til fjölskrúðugra pæl-
inga sem virða ekki takmörk eða
landamæri ákveðinna fræðigreina
eða tímabila. Þjóð og ríki eru óhugs-
andi án valds og oftast er það vald
miðsækið, safnast saman í miðstöð,
og hvar á það vald að vera? Þjóð
og ríki eru einnig óhugsandi án
Björn Sigfússon
landamæra en hvar á að draga þau?
Um þetta fjallar bókin. Þó svo að
við íslendingar höfum látið Atlants-
hafíð telja okkur trú um að landa-
mæri séu einfaldur veruleiki þá sýn-
ir mannkynssagan eins og hún legg-
ur sig að svo er ekki. Bjöm tekur
landakort með í bók sína og sýnir
ísland frá ýmsum hliðum. Ef við
skoðum hernaðarstöðu þá era
mæraáherslur alltaf að breytast og
ísland er engin undantekning. Sama
gildir um efnahagsþróun og meng-
unarvanda. Hugmyndakerfí hafa
einnig sín eigin landabréf og stór
ríki hafa tilhneigingu til að koll-
steypast snögglega segir Björn og
bendir á díalektík Hegels sér til
stuðnings og hrun marx-lenínismans
í Austur-Evrópu sem nærtækt dæmi.
ísland mun nálgast Evrópu hvort
sem það verður gegnum bandalag
eða samband, það veit Bjöm og sýt-
ir það ekki. Én hann er ekki svart-
sýnn á framhaldslíf Fjallkonunnar
hvernig og hvar svo sem mærin
liggja. Hann bendir á að oft skart-
aði hún sínu fegursta utan hólmans
t.d. í Kaupmannahöfn og í Ameríku.
Kostir og gæði landsins gera það
að verkum að hingað kemur fólk frá
öðrum landsvæðum til að lifa og
starfa. Hér er komið að málefni sem
er viðkvæmara en flestir þora að
kannast við. En Bjöm hugsar það
til enda. Hugmyndir og tillögur hans
á þessu sviði eru merkar. Þær sýna
held ég best hvað þessi sérkennilegi
maður var. Hann var húmanisti en
um leið raunsær ættjarðarsinni.
Ritaskrá Björns er aftast í bók-
inni og ber hún vitni um ritstörf
þessa afkastamikla fjölfræðings og
er hún náma fyrir fræðimenn, ekki
síst á sviði bókmennta, sögu og fé-
lagsvísinda. Þar er einnig að fmna
atriðisorðaskrá sem auðveldar
mönnum að kynna sér skoðanir
Björns á mönnum og hinum marg-
víslegum málefnum sem hann lét til
sín taka.
Spennandi saga
Sveinn Óskar Sigurðsson
orðaleppurinn „hjákúrur“ sem mér
fínnst minna um of á prókúru og
lágkúru til að mér geti þótt það
fallegt. Sveinn ræðir meira að segja
um hjákúruvilja.
Ljóðið Blóm er kannski dæmigert
fyrir helstu gallana á kveðskap
Sveins. Þar líkir hann ástinni við
blóm og heldur þeirri mynd þar til
í lokin að hann eyðileggur hana
með óþarfa athugasemd: „Örlaga-
valdar/ vogið ei ykkur/ yfir að
ganga/ gleðina mína/ því munaður-
inn var/ vel vaxin stúlka." Kvæðið
hefði orðið sterkara án tveggja sein-
ustu vísuorðanna. Lesandi er vænt-
anlega löngu búinn að gera sér
grein fyrir tengslum ástar og stúlku
og skýringin eyðileggur ljóðið í ljóð-
inu.
Kvæðið Trefíllinn er dálítið öðm-
vísi en önnur ljóð Sveins. í því er
kímni og léttleiki. Það byggist á
einfaldri mynd eða sögu sem les-
andi verður að ráða í sjálfur og er
blessunarlega laust við þunglama-
leg lýsingarorð. Kvæðið segir frá
ungum manni sem fylgir stúlku
heim af dansleik:
Tók af mér trefilinn
tyllti á hana
Kominn til hennar
hún og ég
Þakka lánið
Hún bjó til stóra slaufu úr treflinum
tjóðraði mig
brosti
Vertu blessaður
Þótt kvæðið sé ekki fullkomið tel
ég að hér sé miklu lífseigari tónn
á ferð en í öðmm kvæðum Sveins
og ætti hann að hyggja að því f
framtíðinni.
Bókmenntir
Súsanna Svavarsdóttir
Ævintýri á isnum
Höfundur: Guðlaug María Bjarna-
dóttir
Myndskreyting: Snorri Sveinn
Friðriksson
Einn morguninn þegar þær syst-
umar Jóhanna og Siguijóna vakna
og snjórinn nær upp að þakbrún,
himininn er heiður og frændi þeirra,
Ernir Snær, skríður upp úr svefnpok-
anum sínum, er kominn tími til að
göslast út í ævintýraleit.
Sagan gerist á Akureyri. Ernir er
frá Reykjavík, þar sem mamma hans
er á sjúkrahúsi og hann fær að vera
hjá frændfólkinu fyrir norðan á með-
an. Frænkur hans er miklar athafna-
manneskjur og draga hann með sér
í alls konar volk, þegar hann vill
helst sitja inni og lesa Andrésblöð.
Enda kalla þær hann „Bómullarbam-
ið.“ Þær em hressar, fullar af orku
og hræðast ekki neitt; þekkja sína
heimahaga og ganga alltaf örlítið
lengra en leyfilegt er. Emir Snær
er aftur á móti rólyndur og vill helst
fá að hlýða — takk fyrir.
Daginn sem sagan gerist, er sem-
sagt komið dúnalogn og bjartviðri;
dýrðardagur til að fara á skauta.
En það nægir þeim systrum ekki að
renna sér á Pollinum. Þær taka með
sér veiðarfæri til að dorga þorsk í
gegnum vök á ísnum. Veiðiskauta-
ferðin verður að miklu ævintýri, því
ísinn er viðsjáll og þegar Emir Snær
vill drífa sig heim, magnast athafna-
þrá systranna og þær fínna sig knún-
ar til að storka örlögunum. Þær ögra
Erni Snæ langt umfram hættumörk,
en láta engan bilbug á sér fínna.
Þetta er merkilega spennandi
saga, þótt stutt sé. Hún er vel skrif-
uð og málfar sérlega gott. Þótt syst-
urnar, Jóhanna og Siguijóna, séu svo
stórmennskar að manni dettur helst
í hug að þær ætli að verða skipstjór-
ar á fsbijótum þegar þær verða stór-
ar, em þær aldrei ótrúverðugar. For-
sendan að ögmn þeirra við Erni Snæ
er það vel unnin og eðlileg. Þær verða
bara bráðskemmtilegar. Sagan er
líka með marga góða speki í poka-
hominu, eins og þegar pabbi stelpn-
anna segir: „En hún mamma ykkar
segir að skilningurinn fari ekki inn
um rassinn heldur höfuðið, og við
skulum vona að það sé rétt hjá
henni.“ Auðvitað langar hann mest
til að rasskella þær fyrir að stofna
sínu lífi og Ernis í hættu. Ef eitthvað
er hægt að fínna að sögunni, þá er
það helst að oft er skipt um sjónar-
Guðlaug María Bjarnadóttir
horn. Hún byijar á þvf að Jóhanna
vaknar, en í gegnum söguna er skipt
um sjónarhorn; stundum fylgir það
systmnum og stundum Emi. Þetta
hefði verið í lagi, ef einhveijar kafla-
skiptingar væm í sögunni, en svo
er ekki, þannig að skiptingin verður
stundum dálítið kröpp. Þessi litli
ágalli kemur þó ekki í veg fyrir það
að bókin er bráðskemmtileg, bygging
sögunnar góð og persónusköpun lif-
andi.