Morgunblaðið - 14.02.1993, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ MINNINGAR SUNNUDAGUR 14. FEBRÚAR 1993
Einar Olgeirsson ásamt þeim Hannibal Valdimarssyni og Eggerti
G. Þorsteinssyni.
á Hrefnugötunni umgirt bókum sem
upp úr sprettur skógur minnismiða.
Leiðir mig til sætis í stólnum við
drekkhlaðið skrifborðið en tyllir sér
sjálfur á bekkinn, beinn og bjartur.
Svo eru krufin heims- og heima-
mál. Og Einar dregur fram bækur
til að sýna mér svart á hvítu hvern-
ig í pottinn sé búið. Fyrir endanum
fylgjast þeir með félagarnir Jón
Sigurðsson og Karl Marx, persónu-
gervingar frelsishugsjónanna: þjóð-
frelsis og stéttfrelsis.
Einar var athafnaskáld í þess
orðs sönnu merkingu, sköpunarþrá-
in var honum í blóð borin. Fyrir
þannig mann er erfitt að vera alltaf
í andstöðu. Því voru nýsköpunarár-
in honum einkum hugstæð.
En vort land var alltaf í dögun
og í stað hins gamla borgaralega
þjófélags með stéttum sínum og
stéttaandstæðum skyldi rísa samfé-
lag manna þar sem fijáls þróun
hvers einstaklings er skilyrði fyrir
fijálsri þróun heildarinnar — svo
vitnað sé í þá Einar Ben. og Marx.
Sovétríkin voru söguleg heppni
sem bjargaði mannkyninu frá
heimsyfirráðum fasismans. En auð-
vitað hefði sósíalisminn átt að stíga
sín fyrstu spor í Vestur-Evrópu, í
þróuðum iðnaðar- og þingræðis-
löndum og þá hefði ásýnd hans
orðið önnur. Nú voru þau ekkert
nema valdið. Og valdið spillir. Samt
væri þetta vald stoð fyrir frelsis-
hreyfíngar um heim allan.
Einar var ritstjóri tímaritsins
Réttar í vel sextíu ár. Kom ég ná-
lægt nokkrum heftum af Rétti og
ritstýrði m.a. einu. Alltaf verður
mér minnisstæður laugardagurinn
sem við gengum frá því hefti. Einar
setti borð á mitt stofugólf og sett-
umst við þar að verki hvor gegn
öðrum. Unnum svo sleitulaust dag-
langt. Var nokkuð af mér dregið
þegar upp var staðið en Einar, sem
bæði stýrði verkinu og þurfti jafn-
framt að átta sig á uppsetningar-
ætlunum mínum, geislaði sem fyrr
af áhuga og lífskrafti. Var hann
þó áttatíu og tveggja en ég hálfri
öld yngri.
Þau fímmtán ár sem ég þekkti
Einar var vegið látlaust að hugsjón-
um hans. Markaðsfrelsi hafið til
vegs í stað mannfrelsis. Tímar sál-
arlausrar sérhyggju runnu upp. En
bjartsýni Einars var alltaf jafn óbil-
andi. Undir það síðasta varð hann
þó að hætta útgáfu Réttar og fylgj-
ast með án þess að geta rönd við
reist hvernig þjóðin er rekin inn í
heimsvaldarétt Evrópubandalags-
ins, atvinnuleysið gert landlægt á
ný og þær umbætur sem kynslóð
hans kom á með harðri baráttu
skornar niður við einkavæðingar-
torg.
„Eigi víkja“ var kjörorð Jóns Sig-
urðssonar og um Marx segði Eng-
els: „Baráttan var eðli hans og eftir-
læti.“ Hvort tveggja á einkar vel
við um Einar. Ég minnist þess til
dæmis að þegar við komum út af
myndinni um Pella sigurvegara
varð honum að orði að mikið hefði
þetta verið góð mynd og kúguninni
vel lýst, „en sennilega þora þeir
ekki að kvikmynda seinni hluta sög-
unnar, um uppreisnina gegn kúgun-
inni“.
Svo fengum við okkur súkkulaði
og ijómapönnukökur og talið barst
að fangelsisvistinni í Englandi en
þangað var Einar fluttur eftir
hernám Breta. Þjóðveijar létu
sprengjum rigna yfír England og
sprengjubrot lenti á fangelsislóð-
inni. En strax spratt blóm undan
brotinu. Svona er nú lífið seigt,
sagði Einar.
Hermann Þórisson.
Þegar mér barst andlátsfregn
Einars frænda míns hrönnuðust
minningarnar upp. Þegar ég var
lítil stúlka norður á Sauðárkróki
var það alltaf tillilökkunarefni þeg-
ar von var á honum í heimsókn.
Ætíð var hann fræðandi og sagði
svo skemmtilega frá að unun var
á að hlýða. Hann var sannkallaður
mannvinur og vildi öllum vel.
Ferðir hans norður voru jafnan
í tengslum við pólitísk fundahöld.
Faðir minn, Haraldur Júlíusson,
föðurbróðir Einars, var honum alls-
endis ósammála um stjórnmálin;
var raunar einarður sjálfstæðis-
maður. Þetta skyggði þó ekki á
vináttu þeirra frændanna. Hún var
hafin langt yfír allt pólitískt þras.
Raunar held ég að þessi eigin-
leiki Einars hafi mótað hann sem
stjórnmálamann. Það hafa margir
vitnað í hið einstæða vináttusam-
band þeirra Ólafs Thors fyrrum
formanns Sjálfstæðisflokksins og
hvernig það markaði stór spor í
stjórnmálasögu okkar eftir seinna
stríð. Þar réð örugglega miklu þessi
lyndiseinkunn Einars og sá hæfí-
leiki hans að líta fremur á mann-
kosti einstaklingsins en hinar póli-
tísku skoðanir hans. Ég er sjálf
ekki í vafa um að einmitt þessi
þáttur í fari hans laðaði fólk að
honum og átti ekki lltinn þátt í
vinsældum hans, þó að um stjóm-
málaskoðanir hans stæði jafnan
styrr.
Árin liðu og ég hélt sem ung
stúlka suður til Reykjavíkur, til
náms og starfa. Á þeim tíma var
ég tíður gestur á heimili þeirra
Einars og Sigríðar Þorvarðardóttur
konu hans. Þar voru þá börnin að
vaxa úr grasi, Sólveig_ sem nú er
búsett í Astralíu og Ólafur Rafn
sem dó, langt um aldur fram, frá
konu og ungum sonum. Var hann
öllum mikill harmdauði.
Á þessum árum átti ég þess
kost að fara til Bandaríkjanna. Ein-
ar hvatti mig mjög til fararinnar.
Um það leyti æddi svokallaður
McCarthy-ismi yfír og voru um-
sóknir um tímabundið landvistar-
leyfi í Bandaríkjunum skoðaðar
ofan í kjölinn. Einar frændi óttað-
ist að vegna skyldleikans við hann
og mikils samgangs við heimilið
kynnu að verða vandkvæði á því
fyrir mig að fá inngöngu í landið.
Því hvatti hann mig til þess að
ganga í Heimdall, félag ungra sjálf-
stæðismanna í Reykjavík. Einnig
að fá mæta sjálfstæðismenn til
þess að skrifa upp á sem eins kon-
ar ábyrgðarmenn, vegna umsóknar
minnar um vegabréfsáritun til
Bandaríkjanna. Þessum ráðum
hans hlýddi ég að sjálfsögðu. Hafði
ég samband við velgjörðarkonu
mína frú Guðrúnu Jónasson sem
þá var borgarfulltrúi í Reykjavík.
Eins og hennar var von og vísa tók
hún málið að sér og ábyrgðarmenn-
irnir urðu, auk hennar, þeir Ólafur
Thors, Bjarni Benediktsson og
Gunnar Thoroddsen. Og til Banda-
ríkjanna fór ég án frekari fyrir-
stöðu. Við frændsystkinin hlógum
oft að því að hann, af öllum mönn-
um, skyldi hafa hvatt mig til inn-
göngu í Heimdall!
Eftir að ég fluttist til Bolungar-
víkur hélt ég sambandi við þessi
elskulegu hjón, Einar og Sigríði.
Það mátti heita að komið væri við
hjá þeim á heimili þeirra á Hrefnu-
götu 2 í hverri Reykjavíkurferð.
Ymist fór ég ein eða með fjölskyld-
una. Börnin höfðu ekki síst, gaman
af þessum heimsóknum, því ætíð
voru viðtökurnar innilegar og
margt spjallað. Einar var hreinasti
hafsjór af sögulegum fróðleik. Það
var því unun að hlýða á frásagnir
hans af stjórnmálasögu þessarar
aldar bæði hérlendis og erlendis og
heyra af kynnum hans af ýmsum
þeim er settu svip sinn á samtím-
ann. Þó að árin færðust yfír fannst
glöggt að hér talaði sami eldhuginn
og kveikt hafði sterkar tilfínningar
hjá fólki með ræðum sínum fyrrum.
Oftar en ekki voru liðnir tímar rifj-
aðir upp og ómæld var ánægjan
af því að heyra Einar segja frá
uppvaxtarárunum fyrir norðan. Sú
gáfaða kona, María amma okkar í
Barði, kom þar ósjaldan við sögu,
enda hafði Einar átt hjá henni gott
atlæti I uppvextinum. Hafði hann
þá stundum yfír vísu sem hún hafði
ort og hann mat mikils:
Þó að standi stoðin ber,
stikla ég á gijótum.
Margar tylftir tára hér,
tréð ég undir fótum.
Var ekki örgrannt um að okkur
þætti vísan segja okkur mikla sögu
um líf ömmu okkar, sem við bárum
svo hlýjar kenndir til.
Þegar tvö af bömum mínum, þau
Haraldur og Guðrún Kristín, héldu
til menntaskólanáms til Reykjavík-
ur, fetuðu þau í fótspor mín og
heimsóttu frænda sinn og Sigríði.
Þar tókust líka með þeim kynni við
barnaböm þeirra sem vom á líku
reki. Þótti okkur vænt um að svo
tókst til. Þau eiga margs að minn-
ast frá þessum tíma. Sérstaklega
er mér minnisstæð frásögn sem
Guðrún hafði eftir frænda sínum,
frá þeim tíma er hann sat í bresku
fangelsi á stríðsárunum. Hann
hafði orðið vitni að endurteknum
sprengjuárásum Þjóðveija og
sprengjubrotin og gígar vom alls
staðar. Dag einn er íslensku fang-
arnir gengu saman um fangelsis-
garðinn kvaðst Einar hafa komið
auga á lítið blóm, sem náð hafði
að skjóta rótum í moldarörðu í einu
sprengjubrotinu. Á þeirri stundu
kvaðst hann hafa orðið þess fullviss
að á hveiju sem dyndi myndi hið
góða ætíð hafa betur.
í haust fómm við Einar Kristinn
sonur minn í heimsókn til þeirra
Sigríðar og Einars og var tíu ára
sonarsonur minn, Guðfinnur Ólaf-
ur, með í för. Þetta var skemmtileg
stund fyrir okkur öll. Ég rifjaði þá
upp við frænda minn að ég hefði
sagt við hann þegar Einar sonur
minn var kjörinn á þing árið 1991,
að einkennilegt væri að sækjast
eftir öðm eins og þingmennsku,
starfi sem einatt væri svo erilsamt
og erfítt. Þá svarði Einar mér: „En
elsku Mæja mín, pólitín, það er líf-
ið“ og kvaðst ánægður með að
frændi sinn og nafni hefði kosið
sér þetta hlutskipti.
Nú á þessari stundu sendum við
Guðfinnur, Bjarni bróðir minn á
Sauðárkróki og fjölskylda okkar,
Sigríði og hennar fjölskyldu okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Far þú í friði,
friður Guðs þig blessi,
hafðu þökk fyrir allt og allt.
(V. Briem.)
María Haraldsdóttir.
Þegar félagi Einar Olgeirsson,
fyrrverandi alþingismaður, lauk
ferli sínum í stjórnmálastarfínu ól-
um við margir samheijar hans þá
ósk í bijósti, að honum auðnaðist
heilsa í ellinni til að skrifa sem
mest um viðburðarríka ævi sína.
Kannski var þetta óþörf ósk og ti-
lætlunarsemi, þar sem hann hafði
alla ævina verið sískrifandi um hug-
sjónamál sín og hafði komið flestu
þvi til skila, sem hann vildi sagt
hafa.
Nú þegar þessi kunnasti forystu-
maður ökkar sósíalista á þessari öld
er fallinn frá er tilefnið mikið að
rifja upp helstu lærdómsríku minn-
ingarnar, sem við eigum um hann
og viðburði í lífí okkar, sem tengj-
ast honum sérstaklega.
Einar réð sig til kennslustarfa á
Akureyri 1924 strax eftir háskóla-
nám í bókmenntum í Berlín Weim-
arlýðveldisins. Með kennslu, rit-
störfum og starfi í Alþýðuflokknum
bar hann menningarstrauma Weim-
arlýðveldisins til Islands. Sagt var,
að á þessum árum hefðu áhrif af
kenningum sósíalisma og róttækri
baráttu alþýðu komið að norðan til
Reykjavíkur. Einar lét einnig til sín
taka í stóriðjubænum Siglufírði, þar
sem síldarverksmiðjur og síldarsölt-
un möluðu gull og félagar Einars,
Bjarni Jósefsson efnafræðingur og
Brynjólfur Bjarnason fyrrverandi
ráðherra, voru við gæðaeftirlit á
síld. Frá þessu er sagt í hinu stór-
fróðlega fyrra bindi bókarinnar
„Brauðstrit og barátta" eftir Bene-
dikt Sigurðsson. Óx þarna fyrir
norðan úr grasi mikið einvalalið
róttækra verkalýðssinna, sem hafði
þegar tímar liðu mikil áhrif á kjör
allrar alþýðunnar í landinu.
Sterkir árgangar af ungum sós-
íalistum létu að sér kveða á árabil-
inu 1942-1946. Við sem fengum
andann yfír okkur á þessum tíma
vorum sárþyrstir í allt sem gat sval-
að þorsta okkar um byltingar, en
ekki var mikið um slíka texta á
móðurmálinu. Einar Olgeirsson
hafði þegar 1924 reynt að bæta úr
skortinum með þýðingum á Komm-
únistaávarpinu og fleiri öndvegisrit-
um sósíalismans. Hann samdi bók
um Jean Jacques Rousseau og rit
hans 1925 og er hún enn í dag
undirstöðurit á íslensku um aðal-
hugmyndafræðing frönsku stjóm-
arbyltingarinnar og amerísku bylt-
ingarmannanna eins og Tómasar
Jeffersons Bandaríkjaforseta og
fleiri landsfeðra hans tíma.
Hrifnastur var Einar af Stefáni
G. Stephanssyni skáldi í Kanada
og vitnaði löngum til hans þegar
hann þurfti að skýra og upptendra
fræðslu og ádeilu í ræðu og riti.
Einar hélt sambandi við Pál Bjarna-
son ritstjóra og skáld í Vancouver
meðan hann lifði, en Páll var vinur
og samheiji Stefáns G. Sonur Páls,
Emil Bjamason, sem lengi var hag-
fræðingur hafnarverkamanna í
Vancouver hefur nokkmm sinnum
komið til landsins á undanförnum
árum og alltaf heimsótt Einar. Ég
hef verið á vinafundum þeirra og
ég skildi eftir það miklu betur hve
sambandið við kanadísku sóslalist-
ana af íslenskum ættum hafði verið
Einari mikils virði.
Einar var tekinn fastur af Bret-
um og fluttur til Englands 1941
ásamt Sigfúsi Sigurhjartarsyni al-
þingismanni og Sigurði Guðmunds-
syni ritstjóra Þjóðviljans. Þeim fé-
lögum gafst knappur tími til að
velja þörfustu hluti fyrir þá ferð.
Einar valdi sér Andvökur Stefáns
G. og það gerði Sigurður líka. Stef-
án G. var því mest lesni höfundur
I Brixton-fangelsi meðan þeir félag-
ar voru þar.
Þrátt fyrir miklar annir á tíma
Nýsköpunarstjórnarinnar 1944-
1947 gaf Einar sér tíma til að kenna
okkur róttækum menntaskólanem-
um I leshring um þjóðfélagsfræði.
Vegna þessarar fræðslu helguðum
við okkur mörg fremstu stórskáldin:
Jónas Hallgrímsson, Stefán G.
25>
Stephansson, Þorstein Erlingsson,
að ekki sé talað um skáld okkar
samtíma Halldór Laxness, Þórberg
Þórðarson, Jóhannes úr Kötlum,
Stein Steinar og Guðmund Böðvars-
son.
Þjóðskáldið Jónas Hallgrímsson
hafði ort Alþingi hið nýja. Þar stoð:
„Bera bý bagga skoplítinn / hvert
að húsi heim / en þaðan koma ljós
/ hin logaskæru / á altari hins göfga
guðs. Þetta var þannig útlagt hjá
Einari í leshringnum, að Jónas
væri I kvæðinu að tala um alþýðuna
og hver vinnandi maður legði skop-
lítinn skerf til þjóðarauðsins og
hann ætti að nota I þágu alþýðunn-
ar til að göfga líf hennar. Áuðvitað
bjó maður lengi að þessari pólitísku
bókmenntafræðslu, sem var sann-
kallað sálarbalsam við leiðindunum
af setningarfræðistaglinu I íslen-
skutímunum.
Einar Benediktsson skáld gat
varla verið annað en okkar maður,
þegar hann orti fegurstu og hljóm-
mestu hvatningu til æsku íslands
sem heyrst hafði frá nokkru skáldi
á okkar tíma: Sjá hin ungborna tíð
/ vekur storma og stríð / leggur
stórhuga dóminn á feðranna verk
/ heimtar kotungum rétt / og hin
kúgaða stétt / hristir klafann og
sér / hún er voldug sterk. Við heyrð-
um að vísu að athafnaskáld og
fjáraflamenn gætu líka grátið aij
hrifningu yfír glæsikvæðum þjóð-
skáldsins um auð landsins og barna
þess. En auðvitað þóttumst við á
þessum árum eiga mestan hluUý"
þeim auði, þótt hann væri hvergi
skráður á bréf banka eða kauphalla.,
En Einar fræddi okkur líka um
efnahags- og viðskiptaöfl okkar
tíma. Eftir nám I Þýskalandi og
meira en tveggja áratuga stjóm-
málastörf og stöðuga fræði-
mennsku hafði Einar yfírburða-
þekkingu á alþjóðlegum auðhring-
um og valdi þeirra.
Með fræðslu sinni I leshringjum
og greinum reyndi hann að sanna
að þjóðríki — að ekki sé talað uy77
smáríki — stæði meiri hætta af al-
þjóðlegu auðhringavaldi en nokkru
öðru. Það vald tryggði hagsmuni
sína með nýlendukúgun, furstavaldi
og einræði. Þótt hann hefði kosið
völd vinnandi fólks yfír öllum
stærstu og þýðingarmestu atvinnu-
fyrirtækjum landsins var honum
það án efa næstbesti kostur að
geta stofnað til samvinnu atvinnu-
rekenda og verkalýðs um framfarir,
svo mögulegt væri á þjóðlegum
grundvelli að standast ásókn auð-
hringa og vernda þannig þjóðfrels-
ið.
Eftir lýðveldisstofnun 17. júní
1944 tóku að birtast I Þjóðviljanum
greinar Einars Olgeirssonar un
stórfelldar áætlanir I atvinnulifi
landsins til að styrkja efnahags-
grundvöll lýðveldisins. Þetta vakti
hrifningu hjá ungum sósíalistum,
þótt mikilla efasemda gætti um að
allt mundi ganga eftir af þeim stór-
huga verkefnum, sem hrinda þurfti
I framkvæmd. Ræða Einars 01-
geirssonar á Alþingi 11. september
1944 tók öllu fram I ræðumennsku
og stórhug, sem maður hafði heyrt
frá honum fram að þeim tíma. Við
vissum ekkert um að félagi Einar
og Brynjólfur Bjamason höfðu ver-
ið á sífelldum leynifundum með
pólitískum andstæðingum okkar
allt sumarið I stjórnarmyndunarti^
raunum. Það kom okkur því mikið
á óvart þegar samkomulag náðist
og Nýsköpunarstjórnin var mynduð
undir forsæti Ólafs Thors 21. októ-
ber 1944.
í bréfi Ólafs Thors forsætisráð-
herra 1. nóvember 1944 til Thors
Thors sendiherra I Bandaríkjunum
stendur: „Var framkoma þeirra
(komma) I þessum samningum mín-
um frá upphafi til enda hin ákjósan-
legasta og get ég sérstaklega lofað
og prísað Einar Olgeirsson fyrir lip-
urð hans og hugkvæmni í öllum
samningatilraunum, frá því I vor'
og til söguloka." (Ævisaga Ólafs
Thors bls. 403.)
Á árunum um og eftir stúdents-
próf 1946 upplifðum við nýstúdent-
ar áhrifin af framkvæmdum Ný-
sköpunarstjórn ar með ýmsum
hætti. Margir nýstúdentar sáu
bjarta framtíðarsýn hvað snerti.
SJÁ NÆSTU SÍÐU